Jump to content

Empatia

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
The printable version is no longer supported and may have rendering errors. Please update your browser bookmarks and please use the default browser print function instead.
A small child hugs an older, injured child
Duke përqafuar dikë që është lënduar

Empatia është aftësia për të kuptuar ose ndjerë atë që një person tjetër po përjeton, domethënë aftësia për ta vendosur veten në pozicionin e tjetrit, në shqip përkthet keqardhje ose ndjeshmëri. [1] Përkufizimet e empatisë përfshijnë një gamë të gjerë gjendjesh emocionale . Llojet e empatisë përfshijnë empatinë konjitive, empatinë emocionale dhe empatinë somatike . [2]

Etimologjia

Painting of two girls sitting on the ground
Kuptimi i këndvështrimit të tjetrit

Fjala anglisht empati rrjedh nga fjala greke e lashtë ἐμπάθεια ( empatheia, që do të thotë "dashuri fizike ose pasion"). [3] Kjo, nga ana tjetër, vjen nga ἐν ( en, "in, at") dhe πάθος ( pathos, "pasion" ose "vuajtje"). Termi u përshtat nga Hermann Lotze dhe Robert Vischer për të krijuar fjalën gjermane Einfühlung ("ndjenja në"), e cila u përkthye nga Edward B. Tutcher në 1909 në fjalën angleze "empati". [4] [5] Sidoqoftë, në Greqinë moderne do të thotë, në varësi të kontekstit: paragjykime, keqdashje, ligësi dhe urrejtje . [6]

Alexithymia është një fjalë që përdoret për të përshkruar një mangësi në të kuptuarit, përpunimin ose përshkrimin e emocioneve në vetvete, në krahasim me të tjerët. Ky term vjen nga kombinimi i dy fjalëve të Greqisë së Lashtë : ἀλέξω ( alekso, që do të thotë "shtyj larg, sprapsje, ose mbroj") dhe Θυμός ( thymos, që do të thotë "shpirti, si selia e emocionit, ndjenjës dhe mendimit"). Kështu që, alexithymia do të thotë "të largosh emocionet e tua".

Përkufizimet

Përkufizimet e empatisë përfshijnë një gamë të gjerë gjendjesh emocionale, duke përfshirë kujdesin për njerëzit e tjerë dhe dëshirën për t'i ndihmuar ata; duke përjetuar emocione që përputhen me emocionet e një personi tjetër; duke dalluar se çfarë po mendon ose po ndjen një person tjetër; [7] dhe duke i bërë më pak të dallueshme diferencat mes vetvetes dhe tjetrit. [8] Mund të kuptohet gjithashtu se ka veçorinë e përcaktimit të vetvetes dhe një tjetri. [9]

Gjithashtu, është aftësia për të ndier dhe ndarë emocionet e një personi tjetër. Disa besojnë se empatia përfshin aftësinë për tu përshtatur me emocionet e një tjetri, ndërsa të tjerë besojnë se empatia përfshin dhembushirë ndaj një personi tjetër. [10]

Të qenurit empatik mund të përfshijë kuptimin e shumë faktorëve të cilët ndikojnë në vendimmarrje dhe në proceset e të menduarit konjitiv. Përvojat e kaluara kanë ndikim në vendimmarrjen e sotme. Të kuptuarit e kësaj i lejon një personi të ketë empati ndaj individëve që ndonjëherë marrin vendime jologjike ndaj një problemi të cilin shumë njerëz do iu përgjigjeshin me një përgjigje të dukshme. Shtëpitë e prishura, traumat e fëmijërisë, mungesa e prindërve dhe shumë faktorë të tjerë mund të ndikojnë në lidhjet me tru të cilat personi i përdor për të marrë vendime në të ardhmen. [11]

Martin Hoffman është një psikolog që ka studiuar zhvillimin e empatisë. Sipas Hoffman të gjithë kanë lindur me aftësinë për të ndier empati. [12]

Dhembshuria dhe simpatia janë terma që lidhen me empatinë. Përkufizimet e tyre ndryshojnë, duke kontribuar kështu në sfidën e përcaktimit të empatisë. Dhembshuria shpesh përcaktohet si një emocion që ndiejmë kur të tjerët kanë nevojë, gjë që na motivon t’i ndihmojmë ata. Simpatia është një ndjenjë e kujdesit dhe mirëkuptimit për dikë që ka nevojë. Disa thonë se ndjenja e simpatisë përfshin edhe shqetësimin empatik, një ndjenjë shqetësimi për dikë tjetër, në të cilin disa studiues përfshijnë dëshirën për t'i parë më mirë ose më të lumtur. [13]

Empatia është e dallueshme nga keqardhja dhe lidhja emocionale . [13] Keqardhja është një ndjenjë që ndjehet ndaj të tjerëve që mund të jenë në telashe ose kanë nevojë për ndihmë, pasi ata nuk mund t'i rregullojnë vetë problemet e tyre, shpesh përshkruhet si "të ardhurit keq" për dikë. Përhapja emocionale është kur një person (veçanërisht një foshnjë ose një anëtar i një turme ) duke kopjuar "kap" emocionet që të tjerët po tregojnë pa e kuptuar domosdoshmërisht që po e bën atë. [14]

Meqenëse empatia përfshin të kuptuarit e gjendjeve emocionale të personit tjetër , mënyra se si karakterizohet rrjedh nga mënyra se si karakterizohen vetë emocionet. Nëse, për shembull, emocionet karakterizohen në pjesën qendrore të ndjenjave trupore, atëherë kapja e ndjenjave trupore të një tjetri do të jetë thelbësore për empatinë. Nga ana tjetër, nëse emocionet karakterizohen më shumë në pjesënd qendrore të një ndërthurje besimesh dhe dëshirash, atëherë kapja e këtyre besimeve dhe dëshirave do të jetë më thelbësore për empatinë. Aftësia për të imagjinuar veten në vendin e personit tjetër është një proces i sofistikuar imagjinativ. Sidoqoftë, aftësia themelore për të njohur emocionet është ndoshta e lindur dhe mund të arrihet pa vetëdije. Megjithatë mund të trainohet [15] dhe të arrihen shkallë të ndryshme intensiteti ose saktësie.

Empatia domosdoshmërisht ka "pak a shumë" cilësi. Paradigma e një rasti të bashkveprimit empatik, megjithatë, përfshin komunikimin e saktë të njohjes së rëndësisë të veprimeve vazhdimore të personit tjetër, lidhur me gjendjen emocionale dhe karakteristikat personale të cilat personi i caktuar mund t'i toleroj. Njohja e të dyjave, saktësis dhe tolerancës, është tipar kryesor i empatisë. [16] [17]

Kapaciteti njerëzor për të njohur ndjenjat trupore të tjetrit është i lidhur me aftësitë imituese të një personi, dhe duket se është i bazuar në aftësit e lindura për të lidhur lëvizjet trupore dhe shprehjet e fytyrës që i sheh te një tjetër me ndjenjat proprioceptive duke prodhuar kështu lëvizjet përkatëse ose shprehjen e vetvetes. [18] Njerëzit, me sa duket, bëjnë të njëtën lidhje të menjëhershme në mes zërit dhe shprehjeve të tjera vokale dhe ndjenjës së brendshme.

Në fushën e psikologjisë pozitive, empatia është krahasuar edhe me altruizmin dhe egotizmin. Altruizmi është sjellje që ka për qëllim përfitimin e një personi tjetër, ndërsa egotizmi është një sjellje që veprohet për përfitime personale. Ndonjëherë, kur dikush po ndjen empati ndaj një personi tjetër, ndodhin akte altruizmi. Sidoqoftë, shumë argumentojnë nëse këto akte të altruizmit janë të motivuara nga fitimet egoiste. Sipas psikologëve pozitivë, njerëzit mund të zhvendosen në mënyrë adekuate nga empatia për të qenë altruistë, [10] [19] dhe ka të tjerë që i konsiderojnë perspektivat e gabuara të prirjes morale dhe të qenurit empatik mund t'i çojë në polarizim, të jenë të dhunshëm dhe të motivojë sjellje jofunksionale në marrëdhënie . [20]

Klasifikimi

Empatia në përgjithësi ndahet në dy komponentë kryesorë: [21]

Empatia afektive

Empatia afektive, e quajtur edhe empatia emocionale : [22] aftësia për t'iu përgjigjur me një emocion të duhur ndaj gjendjes mendore të tjetrit. [21] Aftësia jonë për të empatizuar emocionalisht bazohet në lidhjet emocionale: duke u afektuar nga gjendja emocionale ose ngjallëse e tjetrit. [23]

Empatia afektive mund të ndahet në shkallët e mëposhtme: [21] [24]

  • Shqetësimi empatik : simpati dhe dhembshuri për tjerët të cilët janë në vuajtje. [21] [25]
  • Ankthet personale : Përqëndrimi në ndjenja të parehatshme dhe ankthit si kundërpërgjigje ndaj vuajtjeve të personit tjetër. Nuk ka konsensus sa i përket asaj nëse ankthi personal është një formë bazike e empatisë apo nuk e përbën fare empatinë. Ky lloj i empatisë afektive mund të ketë një aspekt zhvillimi. Foshnjat u përgjigjen anktheve të të tjerëve duke i krijuar ankth vetvetes; nga mosha 2 vjeçare, ata fillojnë të përgjigjen në mënyra të tjera të orientuara, duke u përpjekur të ndihmojnë, ngushëllojnë dhe ndajnë.

Empatia konjitive

Empatia konjitive : aftësia për të kuptuar pikëpamjet apo gjendjen mendore të një tjetri. [26] [21] [27] Termat si empatia konjitive dhe teoria e mendjes ose mentalizimi shpesh përdoren si sinonime, por për shkak të mungesës së studimeve që krahasojnë teorinë e mendjes me llojet e empatisë, është e paqartë nëse këto janë ekuivalente. [28]

Edhe pse shkenca akoma nuk ka ardhur në një përcaktim të saktë, ekziston një konsensus për këtë dallim. [29] [30] Empatia afektive dhe konjitive janë, gjithashtu, të pavarura nga njëra-tjetra; dikush që empatizon emocionalisht nuk është domosdoshmërisht i mirë për të kuptuar perspektivën e tjetrit. [31] [32]

Empatia konjitive mund të ndahet në shkallët e mëposhtme: [21] [24]

  • Marrja e perspektivës : tendenca për të adoptuar spontanisht perspektivat psikologjike të të tjerëve. [21]
  • Fantazi : tendenca për tu identifikuar me personazhet e trilluar.
  • Empatia taktike (ose "strategjike") : përdorimi i qëllimshëm i marrjes së perspektivës për të arritur fundet e dëshiruara. [33]

Somatike

  • Empatia somatike është një reagim fizik, i bazuar në reagimin e neuroneve pasqyrë, që ndodhet në sistemin nervor trupor. [2]

Zhvillimi

Evolucioni nëpër specie

Një numër studimesh në sjelljen e kafshëve dhe neuroshkenca tregojnë se empatia nuk ndodh vetëm te njerëzit, dhe në fakt është aq e vjetër sa gjitarët, ose ndoshta edhe më e vjetër. Shembujt përfshijnë delfinët që i shpëtojnë njerëzit nga mbytja ose nga sulmet e peshkaqenëve . Profesori Tom White sugjeron që raportet mbi balenat kanë tre herë më shumë qeliza gishtore - qelizat nervore që përcjellin empatinë - në trurin e tyre çka nënkupton se këto kafshë shumë-shoqërore kanë një vetëdije të madhe për ndjenjat e njëri-tjetrit. [34]

Një mori sjelljesh janë vëzhguar në primatët, si në robëri ashtu edhe në egërsi, dhe veçanërisht në bonobos, të cilët raportohen si më empatikët e të gjithë primatëve. [35] [36] Një studim i fundit ka demonstruar sjellje prosociale të shkaktuara nga empatia te brejtësit. [37]

Brejtësit kanë demonstruar empati ndaj shokëve të kafazit (por jo të huajt) në dhimbje. [38] Një nga studimet më të lexuara mbi evolucionin e empatisë, i cili diskuton një mekanizëm të perceptimit nervor të mekanizmave veprues (PAM), është ai i Stephanie Preston dhe de Waal. [39] Kjo përmbledhje sugjeron një model empatie që i lidh së bashku në të gjitha nivelet, nga përputhja e gjendjes deri tek marrja e perspektivës. Për neurobiologjistin e Univeristetit te Çikagos Jean Decety, [empatia] nuk është specifike për njerëzit. Ai argumenton se ekzistojnë prova të forta që empatia ka një evolucion më të thellë, biokimike dhe neurologjike, madje edhe format më të përparuara të empatisë tek njerëzit janë ndërtuar mbi forma themelore dhe mbeten të lidhura me mekanizmat thelbësorë me komunikimin afektivë, lidhjen sociale, etj. dhe kujdesi prindëror . [9] Qarqet nervore kryesore që janë të përfshira në empati dhe përkujdesje përfshijnë strukturën e trurit, amigdala, hipotalamusin, ganglinë bazale, insulën dhe korteksin orbitofronal . [40]

Meqenëse të gjitha përkufizimet e empatisë përfshijnë elementin për të tjerët, të gjitha dallimet midis egoizmit dhe empatisë dështojnë së paku për qeniet të cilat janë të pavetëdijshme. Meqenëse gjitarët e parë ishin të pavetëdijshëm për të dalluar veten nga të tjerët, siç ka demonstruar dështimi i gjitarëve në testin me pasqyrë, gjitarët e parë ose ndonjë gjë më primitive se ata nuk mund të kenë pasur një kontekst të egoizmit që kërkonte ta tejkalonte një mekanizëm empatie. Sidoqoftë, ka shumë shembuj në hulumtimin e inteligjencës artificiale që tregojnë se reagimet e thjeshta mund të kryejnë funksione de fakto për të cilat agjentët nuk kanë asnjë koncept, pra kjo nuk i kundërshton shpjegimet evolucionare të kujdesit prindëror. Megjithatë, mekanizma të tillë do të ishin të pa përshtatshëm për dallimin vetjak dhe qeniet tashmë të varura nga ndonjë formë e sjelljes që është përfituese për njëri-tjetrit ose pasardhësit e tyre nuk do të mund të zhvillonin kurrë një formë të dallimit vetjak tjetër, i cili kërkonte evolucionin e mekanizmave jo para-evolues dhe të pa para-evolueshëm për të mbajtur sjellje empatike kunddrejt dallimeve neurologjike mes egoizmit dhe asaj që empatia nuk mund të ekzistoj në asnjë specie. [41] [42] [43]

Zhvillimi ontogjenetik

Në moshën dy vjeçare, fëmijët normalisht fillojnë të shfaqin sjelljet themelore të empatisë duke pasur një përgjigje emocionale që korrespondon me gjendjen emocionale të një personi tjetër. [44] Edhe më herët, në moshën një vjeç, foshnjat kanë disa rudimente të empatisë, do të thotë që ata e kuptojnë se, ashtu si veprimet e tyre, veprimet e njerëzve të tjerë kanë qëllime. [45] [46] [47] Ndonjëherë, fëmijët e vegjël ngushëllojnë ose tregojnë shqetësim për të tjerër që nga mosha dy vjeçare. Gjithashtu gjatë vitit të dytë, të vegjlit do të luajnë lojëra e të pavërtetës ose "pretendimeve" në përpjekje për të mashtruar të tjerët, dhe kjo kërkon që fëmija të dijë çfarë besojnë të tjerët përpara se ai ose ajo të mund t'i manipulojë ato besime. [48] Për të zhvilluar këto tipare, është thelbësore që ta ekspozoni fëmijën tuaj në ndërveprime e mundësi ballë për ballë dhe t'i largoni ato nga një stil jetese i ulur .

Sipas studiuesve në Universitetit të Çikagos u përdorën imazhe funksionale të rezonancës magnetike (fMRI), fëmijët midis moshës 7 dhe 12 vjeç duket se natyrisht janë të prirur të ndiejnë empati për të tjerët në dhimbje. Ata panë se ato imazhe ishin [49] në përputhje me studimet e mëparshme të fMRI mbi empatinë e dhimbjes me të rriturit. Hulumtimi gjithashtu zbuloi se aspektet tjera të trurit u aktivizuan kur të rinjtë panë një person tjetër të dëmtuar me dashje nga një individ tjetër, duke përfshirë rajonet në arsyetimin moral.

Pavarësisht se janë në gjendje të tregojnë disa shenja empatie, përfshirë edhe përpjekjen për të ngushëlluar një fëmijë që qan, nga fillimi i 18 muajve deri në dy vjet, shumica e fëmijëve nuk kanë një teori të plotë të mendjes deri në moshën katër vjeç. [50] Teoria e mendjes përfshin aftësinë për të kuptuar që njerëzit e tjerë mund të kenë besime që janë të ndryshme nga ato të dikujt, dhe besohet se përfshin edhe komponentin konjitiv të empatisë. [26] Fëmijët zakonisht aftësohen në kalimin e detyrave të "besimi të rremë", që konsiderohen si prova për teorin e mendjes, rreth moshës katër vjeç. Individët me autizëm shpesh e gjejnë përdorimin teorisë së mendjes shumë të vështirë. psh testi Sally-Anne . [51] [52]

Pjekuria empatike është një teori konjitive strukturore e zhvilluar në Shkollën e Infermierisë në Universitetin Yale dhe adreson se si të rriturit konceptojnë ose kuptojnë personalitetin e pacientëve. Teoria, e cila për herë të parë u aplikua tek infermierët dhe që atëherë u aplikua edhe në profesionet e tjera, sugjeron tre nivele që kanë vetitë e strukturave konjitive. Niveli i tretë dhe më i lartë vlerësohet të jetë një teori meta-etike e strukturës morale të kujdesit. Ata të rritur që operojnë në nivelit-III kuptojnë sintezën e sistemeve e drejtësisë dhe etikës së kujdesit. [53]

Diferencat individuale

Empatia në kuptimin më të gjerë i referohet një reagimi të një individi ndaj gjendjes emocionale të tjetrit. Vitet e fundit kanë pasur zhvillimet drejt idesë se empatia ndodh nga imitimi i neuroneve motorike. Nuk mund të themi se empatia është një konstruksion i vetëm unipolar, por më tepër si një tërësi ndërtimesh. Në thelb, jo çdo individ përgjigjet në mënyrë të barabartë në rrethana të ndryshme. Shkalla e Shqetësimit Empatik vlerëson "orientimit tjetër" të ndjenjave të simpatisë dhe shqetësimit dhe shkalla e Ankthit Personal mat ndjenjat e "vetë-orientuara" të ankthit dhe shqetësimit personal. Kombinimi i këtyre shkallëve ndihmon në zbulimin e atyre që nuk mund të klasifikohen si empatike dhe zgjeron përkufizimin e ngushtë të empatisë. Duke përdorur këtë qasje ne mund të zgjerojmë bazën e asaj që do të thotë të posedosh cilësi empatike dhe të krijojmë një përkufizim të shumëanshëm. [54]

Hulumtimi i sjelljes dhe neuroimazheve tregon se dy aspektet themelore të dimensioneve të personalitetit Ekstraversioni dhe Pajtueshmëria (profili i personalitetit Altruist-mirësi) janë të lidhura me saktësinë empatike dhe rritjen e aktivitetit të trurit në dy rajone të rëndësishme për procesimin empatik (korteksi medial prefronal dhe kryqëzimi temparietal). [55]

Zemërimi dhe shqetësimi empatik

Zemërimi

Zemërimi empatik është një emocion, një formë shqetësimi empatik. [56] Zemërimi empatik ndihet në një situatë kur dikush tjetër është duke u lënduar nga një person tjetër ose send. Është e mundur të shihet kjo formë e zemërimit si një emocion pro-shoqëror .  

Zemërimi empatik ka efekte të drejtpërdrejta si në dëshirat për të ndihmuar ashtu edhe në ato ndëshkuese. Zemërimi empatik mund të ndahet në dy nën-kategori: zemërim empatik veçues dhe zemërim empatik i gjendjes. [57]

Gjithashtu është hulumtuar lidhja midis empatisë dhe reagimit të zemërimit ndaj një personi tjetër, janë bërë dy studime që në thelb zbulojnë se sa më i lartë aftësia për të marrë perspektivën e atij person, aq më pak të zemëruar ishin ndaj një provokimi. Megjithatë, shqetësimi empatik nuk parashikon reagimin e zemërimit dhe ankthi i lartë personal shoqërohej me zemërimin e shtuar. [58] [59]

Ankthi

Ankthi empatik është perceptimi i dhimbjes të një personi tjetër. Kjo ndjenjë mund të shndërrohet në zemërim empatik, në ndjenja padrejtësie ose faji . Këto emocione mund të perceptohen si pro-shoqërore, dhe disa thonë se mund të shihen edhe si motive për sjellje morale. [56]

Ndikimi në sjelljen ndihmëse

Emocionet motivojnë sjelljen individuale që ndihmon në zgjidhjen e sfidave komunale, si dhe në udhëheqjen e vendimeve grupore për shkëmbime shoqërore. Për më tepër, hulumtimet e fundit kanë treguar që individët të cilët raportojnë përvoja të rregullta mirënjohjeje përfshihen më shpesh në sjelljet pro-sociale. Emocionet pozitive si empatia ose mirënjohja janë të lidhura me një gjendje pozitive të vazhdueshme dhe këta njerëz kanë shumë më shumë gjasa të ndihmojnë të tjerët sesa ata që nuk përjetojnë gjendje pozitive emocionale. [60] Kështu, ndikimi i empatisë shtrihet përtej lidhjes me emocionet e të tjerëve, ai lidhet me një gjendje pozitive të zhvilluar dhe mundësinë e shërbimeve ndaj të tjerëve. Masat e empatisë tregojnë se neuronet pasqyruese aktivizohen gjatë rritjes së përgjigjeve simpatike dhe aktivizimi i zgjatur tregon mundësinë e zhvilluar për të ndihmuar të tjerët.

Hulumtimet që hetojnë përgjigjen sociale ndaj katastrofave natyrore vëzhguan karakteristikat që lidhen me individët të cilët ndihmojnë viktimat. Studiuesit zbuluan se empatia konjitive, në vend se empatia emocionale, parashikuan sjelljen shërbyese ndaj viktimave. [61] Të tjerë kanë shprehur se marrja në këndvështrimin e të tjerëve (empatia konjitive) u lejon këtyre individëve që të empatizojnë më mirë me viktimat duke ndjer rehati, ndërsa ndarja e emocioneve të viktimave (empatia emocionale) mund të shkaktojë shqetësime emocionale, pafuqishmëri, fajësimin e viktimave dhe në fund të fundit mund të çojë në shmangie sesa në ndihmë. [62]

Gjenetika

Gjeneral

Hulumtimet sugjerojnë që empatia gjithashtu është pjesërisht e përcaktuar gjenetikisht. [63] Për shembull, transportuesit e variantit fshirës ADRA2B tregojnë më shumë aktivizim të amigdalës kur shikojnë imazhe ngjallëse emocionale. [64] [65] Gjeni 5-HTTLPR duket se përcakton ndjeshmërinë ndaj informacionit emocional negativ dhe gjithashtu është zbutur nga varianti i fshirjes së ADRA2b. Transportuesit e variantit G të dyfishtë të gjenit OXTR u zbuluan se kishin aftësi më të mira sociale dhe vetëvlerësim më të lartë. [66] Një gjen i vendosur afër LRRN1 në kromozomin 3, përsëri kontrollon aftësinë e njeriut për të lexuar, kuptuar dhe reaguar ndaj emocioneve në të tjerët. [67]

Baza neuroshkencore e empatisë

Neuroshkenca bashkëkohore na ka lejuar të kuptojmë bazën nervore të aftësisë së mendjes njerëzore për të kuptuar dhe përpunuar emocionin. Studimet sot na mundësojnë të shohim aktivizimin e neuroneve të pasqyrës dhe të përpiqen të shpjegojnë proceset themelore të empatisë. Duke izoluar këto neurone pasqyre dhe duke matur bazën nervore për leximin e mendjes njerëzore dhe aftësitë për ndarjen e emocioneve, [68] shkenca i është afruar një hap më afër rreth gjetjes së arsyes për reaksionet si empatia. Neuroshkëshkencëtarët tashmë kanë zbuluar që njerëzit që shënojnë rezultate të larta në testet e empatisë kanë veçanërisht sisteme të neuronit pasqyrues të zëna në trurin e tyre. [69] Empatia është një ndarje spontane e ndikimit, e provokuar duke dëshmuar dhe simpatizuar me një gjendje emocionale të tjetrit. Në një farë mënyre, ne pasqyrojmë ose imitojmë përgjigjen emocionale që do të presim të ndiejmë në atë gjendje ose kontekst, sikurse simpatia. Ndryshe nga shqetësimi personal, empatia nuk karakterizohet nga neveria si përgjigje emocionale ndaj tjetrit. Për më tepër, empatizmi me dikë kërkon një reagim të qartë simpatik, ku shqetësimi personal kërkon shmangien e çështjeve shqetësuese. Ky dallim është jetik sepse empatia shoqërohet me simpatinë e emocionit moral, ose shqetësimin empatik, dhe rrjedhimisht edhe veprimin prosocial ose altruist. Empatia çon në simpati duke e përkufizuar ndryshe nga përgjigja e tepruar emocionalisht që shndërrohet në shqetësim personal dhe shkakton një kthim larg nga shqetësimi i një tjetri.

Në empati, njerëzit ndiejnë atë që ne besojmë se janë emocionet e një tjetri, gjë që e bën atë si afektiv edhe konjitiv nga shumica e psikologëve. [7] Në këtë kuptim, zgjimi dhe empatia nxisin sjelljen prosociale përderisa ne e përshtatim njëri-tjetrin për të ndjerë emocione të ngjashme. Për qeniet shoqërore, negocimi i vendimeve ndërpersonale është po aq i rëndësishëm për mbijetesën sa edhe aftësia për të lundruar në peizazhin fizik. [60]

Lodhja e shqetësimit empatik

Empatia e tepërt mund të çojë në lodhjen e shqetësimit empatik, veçanërisht nëse shoqërohet me altruizëm patologjik . Rreziqet mjekësore janë lodhja, djegia nga profesioni, faji, turpi, ankthi dhe depresioni . [70]

Historia

Disa historianë postmodernë si Keith Jenkins në vitet e fundit kanë debatuar nëse është apo jo e mundur të empatizohet me njerëzit nga e kaluara. Jenkins argumenton se empatia gëzon një privilegj të tillë vetëm në të tashmen, sepse korrespondon në mënyrë harmonike me ligjërimin dominues liberal të shoqërisë moderne dhe mund të lidhet me konceptin e John Stuart Mill për lirinë reciproke. Jenkins argumenton se e kaluara është një vend i huaj dhe pasi nuk kemi hyrje në kushtet epistemologjike të viteve të kaluara, ne nuk jemi në gjendje t'i empatizojmë. [71]

Është e pamundur të parashikohet efekti i empatisë në të ardhmen.   Një lëndë e kaluar mund të marrë pjesë në të tashmen nga e ashtuquajtura e tashmja historike. Nëse shikojmë nga një e kaluar e trilluar, mund ta tregojmë të tashmen me kohën e ardhshme, siç ndodh me mashtrimin e profecisë së rreme. Nuk ka asnjë mënyrë për ta treguar të tashmen me mjetet e së kaluarës. [72]

  1. ^ Stampa:Cite , Paul S.
  2. ^ a b Rothschild, B. (with Rand, M. L.). (2006). Help for the Helper: The psychophysiology of compassion fatigue and vicarious trauma.
  3. ^ Harper, Douglas. "empathy". Online Etymology Dictionary. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  4. ^ Gallese, Vittorio (2003). "The Roots of Empathy: The Shared Manifold Hypothesis and the Neural Basis of Intersubjectivity". Psychopathology. 36 (4): 171–180. CiteSeerX 10.1.1.143.2396. doi:10.1159/000072786. PMID 14504450. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ Koss, Juliet (mars 2006). "On the Limits of Empathy". The Art Bulletin. 88 (1): 139–157. doi:10.1080/00043079.2006.10786282. JSTOR 25067229. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  6. ^ "εμπάθεια". Glosbe. Glosbe dictionary. Marrë më 26 prill 2019. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  7. ^ a b G H M Pijnenborg, G.H.M.; Spikman, J.M.; Jeronimus, B.F.; Aleman, A. (2012). "Insight in schizophrenia: associations with empathy". European Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience. 263 (4): 299–307. doi:10.1007/s00406-012-0373-0. PMID 23076736. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  8. ^ Hodges, S.D., & Klein, K.J. (2001). Regulating the costs of empathy: the price of being human. Journal of Socio-Economics.
  9. ^ a b Decety J (2011). "The neuroevolution of empathy". Annals of the New York Academy of Sciences. 1231 (1): 35–45. Bibcode:2011NYASA1231...35D. doi:10.1111/j.1749-6632.2011.06027.x. PMID 21651564. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  10. ^ a b Snyder, C. R., Shane J. Lopez, and Jennifer T. Pedrotti. Positive Psychology: The Scientific and Practical Explorations of Human Strengths. Second ed. Los Angeles: SAGE, 2011. 267–75. Print.
  11. ^ Dietrich, Cindy. "Decision Making: Factors that Influence Decision Making, Heuristics Used, and Decision Outcomes". Inquiries Journal. Inquiries Journal/Student Pulse LLC. Arkivuar nga origjinali më 3 tetor 2017. Marrë më 6 shkurt 2017. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  12. ^ Roth-Hanania, Ronit; Davidov, Maayan; Zahn-Waxler, Carolyn (2011-06-01). "Empathy development from 8 to 16 months: Early signs of concern for others". Infant Behavior and Development. 34 (3): 447–458. doi:10.1016/j.infbeh.2011.04.007. PMID 21600660. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  13. ^ a b Batson, C.D. (2009). These things called empathy: Eight related but distinct phenomena. In J. Decety and W. Ickes (Eds.), The Social Neuroscience of Empathy (pp. 3–15). Cambridge: MIT Press
  14. ^ Hatfield E.; Cacioppo J. L.; Rapson R. L. (1993). "Emotional contagion" (PDF). Current Directions in Psychological Science. 2 (3): 96–99. doi:10.1111/1467-8721.ep10770953. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 19 nëntor 2012. Marrë më 3 dhjetor 2019. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  15. ^ O'Malley W. J. (1999). "Teaching Empathy". America. 180 (12): 22–26. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  16. ^ Schwartz W (2002). "From passivity to competence: A conceptualization of knowledge, skill, tolerance, and empathy". Psychiatry. 65 (4): 338–345. doi:10.1521/psyc.65.4.338.20239. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  17. ^ Schwartz W (2013). "The parameters of empathy: Core considerations for psychotherapy and supervision". Advances in Descriptive Psychology. 10. doi:10.2139/ssrn.2393689. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  18. ^ Meltzoff A.N.; Decety J. (2003). "What imitation tells us about social cognition: A rapprochement between developmental psychology and cognitive neuroscience". Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences. 358 (1431): 491–500. doi:10.1098/rstb.2002.1261. PMC 1351349. PMID 12689375. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  19. ^ "Empathy". plato.stanford.edu. 2008-03-31. Marrë më 29 gusht 2012. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  20. ^ "Does Empathy Have a Dark Side?". {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  21. ^ a b c d e f g Rogers K, Dziobek I, Hassenstab J, Wolf OT, Convit A (pri 2007). "Who cares? Revisiting empathy in Asperger syndrome" (PDF). J Autism Dev Disord. 37 (4): 709–15. doi:10.1007/s10803-006-0197-8. PMID 16906462. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 16 korrik 2015. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  22. ^ Simone G. Shamay-Tsoory; Judith Aharon-Peretz; Daniella Perry (2009). "Two systems for empathy: a double dissociation between emotional and cognitive empathy in inferior frontal gyrus versus ventromedial prefrontal lesions". Brain. 132 (3): 617–627. doi:10.1093/brain/awn279. PMID 18971202. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  23. ^ Frans B.M. deWaal (2008). "Putting the Altruism Back into Altruism: The Evolution of Empathy" (PDF). Annu. Rev. Psychol. 59 (1): 279–300. doi:10.1146/annurev.psych.59.103006.093625. PMID 17550343. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 17 prill 2012. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  24. ^ a b Davis M (1983). "Measuring individual differences in empathy: evidence for a multidimensional approach". Journal of Personality and Social Psychology. 44 (1): 113–126. doi:10.1037/0022-3514.44.1.113. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  25. ^ Lamm, Claus; Batson, C. Daniel; Decety, Jean (janar 2007). "The neural substrate of human empathy: Effects of perspective-taking and cognitive appraisal". Journal of Cognitive Neuroscience. 19 (1): 42–58. CiteSeerX 10.1.1.511.3950. doi:10.1162/jocn.2007.19.1.42. PMID 17214562. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  26. ^ a b Baron-Cohen, Simon (2003). The Essential Difference: The Truth about the Male and Female Brain. Basic Books. ISBN 9780738208442. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  27. ^ Gerace, A.; Day, A.; Casey, S.; Mohr, P. (2013). "An exploratory investigation of the process of perspective taking in interpersonal situations". Journal of Relationships Research. 4: e6, 1–12. doi:10.1017/jrr.2013.6. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  28. ^ Kimberley Rogers; Isabel Dziobek; Jason Hassenstab; Oliver T. Wolf; Antonio Convit (2007). "Who Cares? Revisiting Empathy in Asperger Syndrome" (PDF). J Autism Dev Disord. 37 (4): 709–715. doi:10.1007/s10803-006-0197-8. PMID 16906462. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 16 korrik 2015. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  29. ^ Cox CL, Uddin LQ, Di Martino A, Castellanos FX, Milham MP, Kelly C (gusht 2012). "The balance between feeling and knowing: affective and cognitive empathy are reflected in the brain's intrinsic functional dynamics". Soc Cogn Affect Neurosci. 7 (6): 727–37. doi:10.1093/scan/nsr051. PMC 3427869. PMID 21896497. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  30. ^ Winczewski, Lauren A.; Bowen, Jeffrey D.; Collins, Nancy L. (2016-03-01). "Is Empathic Accuracy Enough to Facilitate Responsive Behavior in Dyadic Interaction? Distinguishing Ability From Motivation". Psychological Science. 27 (3): 394–404. doi:10.1177/0956797615624491. ISSN 0956-7976. PMID 26847609. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  31. ^ Kanske, Philipp; Böckler, Anne; Trautwein, Fynn-Mathis; Lesemann, Parianen; H, Franca; Singer, Tania (2016-09-01). "Are strong empathizers better mentalizers? Evidence for independence and interaction between the routes of social cognition". Social Cognitive and Affective Neuroscience. 11 (9): 1383–1392. doi:10.1093/scan/nsw052. ISSN 1749-5016. PMC 5015801. PMID 27129794. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  32. ^ Kanske, Philipp; Böckler, Anne; Trautwein, Fynn-Mathis; Singer, Tania (2015-11-15). "Dissecting the social brain: Introducing the EmpaToM to reveal distinct neural networks and brain–behavior relations for empathy and Theory of Mind". NeuroImage. 122: 6–19. doi:10.1016/j.neuroimage.2015.07.082. PMID 26254589. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  33. ^ "The Tao of Doing Good (SSIR)". ssir.org (në anglishte amerikane). Arkivuar nga origjinali më 13 shkurt 2017. Marrë më 2017-02-13.
  34. ^ White, T. I. (2007). In defense of dolphins: the new moral frontier. Malden, MA: Blackwell Pub..
  35. ^ Sandin, Jo (2007). Bonobos: Encounters in Empathy. Milwaukee: Zoological Society of Milwaukee & The Foundation for Wildlife Conservation, Inc. fq. 109. ISBN 978-0-9794151-0-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  36. ^ The age of empathy: nature's lessons for a kinder society By: Waal, F. B. M. de. Harmony Books 2009
  37. ^ Ben-Ami Bartal I.; Decety J.; Mason P. (2011). "Empathy and pro-social behavior in rats". Science. 334 (6061): 1427–1430. Bibcode:2011Sci...334.1427B. doi:10.1126/science.1210789. PMC 3760221. PMID 22158823. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  38. ^ Dale J.; Langford, Sara E.; Crager, Zarrar; Shehzad, Shad B.; Smith, Susana G.; Sotocinal, Jeremy S.; Levenstadt, Mona Lisa Chanda; Daniel J. Levitin; Jeffrey S. Mogil (30 qershor 2006). "Social Modulation of Pain as Evidence for Empathy in Mice". Science. 312 (5782): 1967–1970. Bibcode:2006Sci...312.1967L. doi:10.1126/science.1128322. PMID 16809545. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  39. ^ de Waal F. B. M. (2008). "Putting the altruism back into altruism: The evolution of empathy". Annual Review of Psychology. 59 (1): 279–300. doi:10.1146/annurev.psych.59.103006.093625. PMID 17550343. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  40. ^ Decety J.; Svetlova M. (2012). "Putting together phylogenetic and ontogenetic perspectives on empathy". Developmental Cognitive Neuroscience. 2 (1): 1–24. doi:10.1016/j.dcn.2011.05.003. PMID 22682726. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  41. ^ How the Body Shapes the Way We Think: A New View of Intelligence, 2006, by Rolf Pfeifer, Josh Bongard
  42. ^ Intelligence of Apes and Other Rational Beings 2003, Duane M. Rumbaugh and David A. Washburn
  43. ^ The Unpredictable Species: What Makes Humans Unique, 2013, Philip Lieberman
  44. ^ Hoffman, M.L. (2000). Empathy and Moral Development. Cambridge: Cambridge University Press. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  45. ^ Decety J.; Meyer M. (2008). "From emotion resonance to empathic understanding: A social developmental neuroscience account". Development and Psychopathology. 20 (4): 1053–1080. doi:10.1017/S0954579408000503. PMID 18838031. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  46. ^ Eisenberg, N., Spinrad, T.L., & Sadovsky, A. (2006) Empathy-related responding in children. In M. Killen & J. Smetana (Eds.), Handbook of Moral Development (pp. 517–549). Mahwah, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates.
  47. ^ Falck-Ytter, T., Gredebäck, G., & von Hofsten, C. (2006). Infants predict other people's action goals. Nature Neuroscience, 9
  48. ^ Zahn-Waxler C.; Radke-Yarrow M. (1990). "The origins of empathic concern". Motivation and Emotion. 14 (2): 107–130. doi:10.1007/BF00991639. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  49. ^ Decety J.; Michalska K.J.; Akitsuki Y. (2008). "Who caused the pain? An fMRI investigation of empathy and intentionality in children". Neuropsychologia. 46 (11): 2607–2614. doi:10.1016/j.neuropsychologia.2008.05.026. PMID 18573266. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  50. ^ Wimmer H.; Perner J. (1983). "Beliefs about beliefs: representation and constraining function of wrong beliefs in young children's understanding of deception". Cognition. 13 (1): 103–28. doi:10.1016/0010-0277(83)90004-5. PMID 6681741. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  51. ^ Baron-Cohen, S; Leslie, AM; Frith, U (1985). "Does the autistic child have a "theory of mind"?". Cognition. 21 (1): 37–46. doi:10.1016/0010-0277(85)90022-8. ISSN 0010-0277. PMID 2934210. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  52. ^ Leslie, Alan M.; Frith, Uta (nëntor 1988). "Autistic children's understanding of seeing, knowing and believing". British Journal of Developmental Psychology. 6 (4): 315–324. doi:10.1111/j.2044-835X.1988.tb01104.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  53. ^ Olsen, Douglas (shtator 2001). "Empathetic Maturity: Theory of Moral Point of View in Clinical Relations". Advances in Nursing Science. 24 (1): 36–46. doi:10.1097/00012272-200109000-00006. PMID 11554532. Arkivuar nga origjinali më 7 shtator 2009. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  54. ^ Davis, Mark H (1983). "Measuring Individual Differences in Empathy: Evidence for a Multidimensional Approach". Journal of Personality and Social Psychology. 44 (1): 113–26. doi:10.1037/0022-3514.44.1.113. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  55. ^ Haas, BW; Brook, M; Remillard, L; Ishak, A; Anderson, IW; Filkowski, MM (2015). "I know how you feel: the warm-altruistic personality profile and the empathic brain". PLOS ONE. 10 (3): e0120639. Bibcode:2015PLoSO..1020639H. doi:10.1371/journal.pone.0120639. PMC 4359130. PMID 25769028. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: DOI i lirë i pashënjuar (lidhja)
  56. ^ a b Hoffman, Martin L. (1990). "Empathy and justice motivation". Motivation and Emotion. 14 (2): 151–172. doi:10.1007/BF00991641. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  57. ^ Abstract: Assessing a new dimension of empathy: Empathic anger as a predictor of helping and punishing desires, Vitaglione, Guy D. & Barnett, Mark A. "Archived copy". Arkivuar nga origjinali më 14 maj 2011. Marrë më 2009-12-18. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)
  58. ^ Mohr P.; Howells K.; Gerace A.; Day A.; Wharton M. (2007). "The role of perspective taking in anger arousal". Personality and Individual Differences. 43 (3): 507–517. doi:10.1016/j.paid.2006.12.019. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  59. ^ Day A.; Mohr P.; Howells K.; Gerace A.; Lim L. (2012). "The role of empathy in anger arousal in violent offenders and university students" (PDF). International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology. 56 (4): 599–613. doi:10.1177/0306624X11431061. PMID 22158909. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  60. ^ a b Bartlett M. Y.; Desteno D. (2006). "Gratitude and Prosocial Behavior: Helping When It Costs You". Psychological Science. 17 (4): 319–325. doi:10.1111/j.1467-9280.2006.01705.x. PMID 16623689. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  61. ^ Marjanovic, Zdravko; Struthers, Greenglass (8 gusht 2011). "Who Helps Natural-Disaster Victims? Assessment of Trait and Situational Predictors" (PDF). Analyses of Social Issues and Public Policy. 12 (1): 245–267. doi:10.1111/j.1530-2415.2011.01262.x. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  62. ^ Einolf, Christopher (13 mars 2012). "Is Cognitive Empathy More Important than Affective Empathy? A Response to "Who Helps Natural-Disaster Victims?"" (PDF). Analyses of Social Issues and Public Policy. 12 (1): 268–271. doi:10.1111/j.1530-2415.2012.01281.x. Marrë më 30 maj 2014. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  63. ^ Davis, Mark H.; Luce, Carol; Kraus, Stephen J. (shtator 1994). "The heritability of characteristics associated with dispositional empathy". Journal of Personality. 62 (3): 369–391. doi:10.1111/j.1467-6494.1994.tb00302.x. PMID 7965564. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  64. ^ Todd, Rebecca M.; Anderson, Adam K. (nëntor 2009). "The neurogenetics of remembering emotions past". PNAS. 106 (45): 18881–18882. Bibcode:2009PNAS..10618881T. doi:10.1073/pnas.0910755106. PMC 2776429. PMID 19889977. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  65. ^ Todd, Rebecca M.; etj. (22 prill 2015). "Neurogenetic variations in norepinephrine availability enhance perceptual vividness". The Journal of Neuroscience. 35 (16): 6506–6516. doi:10.1523/JNEUROSCI.4489-14.2015. PMC 6605217. PMID 25904801. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  66. ^ Saphire-Bernstein, Shimon; Way, Baldwin M.; Kim, Heejung S.; Sherman, David K.; Taylor, Shelley E. (shtator 2011). "Oxytocin receptor gene (OXTR) is related to psychological resources". PNAS. 108 (37): 15118–15122. Bibcode:2011PNAS..10815118S. doi:10.1073/pnas.1113137108. PMC 3174632. PMID 21896752. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  67. ^ Warrier, Varun; etj. (6 qershor 2017). "Genome-wide meta-analysis of cognitive empathy: heritability, and correlates with sex, neuropsychiatric conditions and cognition". Molecular Psychiatry. 23 (6): 1402–1409. doi:10.1038/mp.2017.122. PMC 5656177. PMID 28584286. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  68. ^ Keen, Suzanne (2006). "A Theory of Narrative Empathy". Narrative. 14 (3): 207–36. doi:10.1353/nar.2006.0015. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  69. ^ Gazzola, V., Aziz-Zadeh, L., & Keysers, C. (2006). Empathy and the somatotopic auditory mirror system in humans. Current biology, 16(18), 1824-1829.
  70. ^ Tone EB, Tully EC (2014). "Empathy as a "risky strength": a multilevel examination of empathy and risk for internalizing disorders". Dev Psychopathol. 26 (4 Pt 2): 1547–65. doi:10.1017/S0954579414001199. PMC 4340688. PMID 25422978. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  71. ^ Jenkins, K. (1991) Re-thinking History London: Routledge
  72. ^ Pozzi, G. (1976) Prefazione 6. L'elemento storico e politico -sociale, in G.B. Marino, L'Adone Milano
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Empatia&oldid=2631677"