Pumunta sa nilalaman

Baybayin

Mula sa Wikipedia, ang malayang ensiklopedya
Baybayin
ᜊᜌ᜔ᜊᜌᜒᜈ᜔
UriAbugida
Mga wikaTagalog, Sambali, Iloko, Kapampangan, Bikol, Pangasinense, Mga wika sa Kabisayaan[1]
PanahonIka-14 siglo (o mas luma pa)[2] - Ika-18 siglo (muling ibinuhay sa modernong panahon)[3]
Mga magulang na sistema
Mga anak na sistemaSulat Hanunuo
• Sulat Buhid
• Sulat Tagbanwa
• Sulat Palaw'an
Mga kapatid na sistemaSa ibayong dagat
• Balinesa (Aksara Bali, Hanacaraka)
• Batak (Surat Batak, Surat na sampulu sia)
• Habanes (Aksara Jawa, Dęntawyanjana)
• Lontara (Mandar)
• Sundanes (Aksara Sunda)
• Rencong (Rentjong)
• Rejang (Redjang, Surat Ulu)
ISO 15924Tglg, 370
DireksyonKaliwa-kanan
Alyas-UnicodeTagalog
Lawak ng UnicodeU+1700–U+171F
U+1760–U+177F
U+1720–U+173F
U+1740–U+175F
PAALALA: Maaaring naglalaman ang pahinang ito ng mga simbolong pamponetikong IPA.
Naglalaman po ang artikulong ito ng mga titik ng mga sinaunang Pilipino. Posible po kayong makakita ng mga tandang pananong, kahon, o iba pang mga simbolo imbes ng mga titik na ninanais kung hindi po suportado ang pag-render sa mga ito.
Isang halimbawa ng sulat Baybayin na nangangahulugang "Baybayin".

Ang Baybayin (pagbigkas sa Tagalog: [bai̯ˈba:jɪn], ᜊᜊᜌᜒ, virama-krus-kudlit: ᜊᜌ᜔ᜊᜌᜒᜈ᜔, virama-pamudpod: ᜊᜌ᜴ᜊᜌᜒᜈ᜴) ay ang salitang Tagalog na tumutukoy sa kanilang katutubong alpasilabaryo na bahagi ng pamilya ng mga sulat Brahmi at malawakang ginamit sa Luzon at iba pang bahagi ng Pilipinas noong ika-16 at ika-17 siglo bago mapalitan ng alpabetong Latin. Baybayin din ang ginagamit na salita ng Unicode Standard para sa blokeng Tagalog ng Basic Multilingual Plane (BMP), na ipinanukalang isakodigo noong 1998 ni Michael Everson kasama ng tatlong iba pang kilalang katutubong sulat ng Pilipinas na matatagpuan sa Palawan, Mindoro at Pampanga.[4] Ang isa pang kilalang-kilalang salita na ginagamit upang tumukoy sa sulat, bagaman mas kamakailan ang paglikha nito, ay Alibata, na nagmula sa unang ikatlong titik ng sulat Arabe at unang inilikha noong 1914 ni Paul R. Versoza, marahil sa maling pag-aakala na nagmula ang Baybayin sa sulat Arabe.[5] Noong ika-19 at ika-20 siglo, nanatiling buhay ang Baybayin at nagsanga sa mga anyo ng sulat Tagbanwa ng Palawan, mga sulat Hanuno'o at Buhid ng Mindoro, at ginamit upang ibuo ang makabagong sulat Kulitan ng Kapampangan.

Sa kasalukuyan, hawak ng Sinupan ng Unibersidad ng Santo Tomas sa Maynila, isa sa mga pinakamalaking artsibo sa Pilipinas ang pinakamalaking koleksyon ng mga sinaunang sulat sa Baybayin sa buong mundo.[6][7][8][9] Bahagi ang mga silid kung saan nakaimbak ang mga iskrip ng pansamantalang nominasyon sa Talaan ng Pandaigdigang Pamana ng UNESCO na pinag-iispan pa nang mabuti, kasama ng buong kampus ng Unibersidad ng Santo Tomas.

Noong 2018, inaprubahan ng Kapulungan ng mga Kinatawan ng Pilipinas ang Baybayin bilang pambansang sistema ng pagsulat ng bansa. Inakdaan ang Panukalang Batas ng Kapulungan 1022 o ang ipinanukalang "National Writing System Act" ni Rep. Leopoldo Bataoil. Ito ay naghahangad na ideklara ang Baybayin bilang ang pambansang sistema ng pagsulat ng Pilipinas, na makalilikha ng mas malawakang pagkaunawa ng kalagayan ng Baybayin at magtaguyod ng higit pang pagpapahalaga sa kanyang importansiya at kagandahan. Nagdedeklara ang panukalang batas na may pangangailangang itaguyod, ipagtanggol, ipagpanatili at ipag-alaga ang "Baybayin" bilang Pambansang Sistema ng Pagsulat ng Pilipinas, at gagamitin bilang instrumento para sa pag-uunlad ng kultura at ekonomiya upang magbuo ng kamalayan, respeto, pagmamalaki para sa mga legasiya ng kasaysayang kultural, pamana, at tunay na pagkakakilanlan ng Pilipinas.[10]

Pangkalahatang-ideya

Tingnan din: Lumang Tagalog, Panitik na Buhid, Sulat Hanunuo, at Sulat Tagbanwa

Ang alpasilabaryo ay isa sa mga indibidwal na sistema ng pagsulat na ginagamit sa Timog-silangang Asya, halos lahat ay mga abugida; kung saan binibigkas ang anumang katinig nang may kasunod na patinig a—ginagamit ang mga tuldik upang ipahayag ang mga ibang patinig. Karamihan nitong mga sistema ng pagsulat ay nagmula sa mga sinaunang panitik na ginamit sa Indiya noong nakalipas na 2,000 taon, at ang panlahatang katawagan para sa mga Abugida sa Pilipinas ay Baybayin. Mayroong dalawang paraan upang sulatin ang babayin; walang kudlit o may kudlit. Gayunpaman, hindi ito nalalapat sa makabagong sulat kulitan (pinasikat noong dekada 1990), ngunit nalalapat sa Lumang kulitan, nadokumentado noong mga dekada 1690.

Terminolohiya

Ang salitang baybayin ay nangangahulugang "magsulat" o "ispel" sa Tagalog. Inilathala noong 1613, isinalinwika ang tala ng "abakada" (ang alpabeto) sa diksyunaryong Kastila-Tagalog ni San Buenaventura bilang "baibayin" ("...de baybay, que es deletrear...", isinalinwika: "mula sa "baybay", na nangangahulugang "ispel")[11]

Tumutukoy ang Baybayin sa mga iba pang katutubong sulat sa Pilipinas na Abugida, kabilang ang sulat Buhid, sulat Hanunó'o, sulat Tagbanwa, sulat Kulitan , sulat Tagalog at iba pa. Inirerekomenda ng mga organisasyong pangkultura tulad ng Sanghabi at Heritage Conservation Society na tawaging suyat ang koleksyon ng mga natatanging sulat na ginagamit ng mga iba't ibang katutubong pangkat sa Pilipinas, kabilang ang baybayin, iniskaya, kirim jawi, at batang-arab, na isang terminong walang kinikilingan para sa anumang sulat.[12] Samantala, inirerekomenda ni Jay Enage at iba pang bagong tagapagtaguyod na tawaging baybayin ang mga Abugidang sistema ng pagsulat sa Pilipinas.

Paminsan-minsan, tinatawagang Alibata ang Baybayin,[13][14] isang neolohismo na inilikha ni Paul Rodríguez Verzosa mula sa unang ikatlong titik ng sulat Arabe (ʾalif, bāʾ, tāʾ, tinanggal ang f para maganda pakinggan), marahil sa maling pag-aakala na nagmula ang Baybayin sa sulat Arabe.[5]

Sa makabagong panahon, ang Baybayin ay tinawagang Badlit, Kudlit-kabadlit para sa mga Bisaya, Kurditan, Kur-itan para sa mga Ilokano, at Basahan para sa mga Bikolano.[15]

Pinagmulan

Pinagtatalunan ang pinagmulan ng Baybayin at mayroong ilang mga teoriya, dahil wala pang natuklasan na tiyak na katibayan.

Impluwensya ng Dakilang Indiya

Lawak ng kulturang Indiyano

Ayon sa kasaysayan, napasailalim ang Timog-silangang Asya sa impluwensya ng Sinaunang Indiya, kung saan yumabong ang mararaming nagpaindiyanong prinsipalidad at imperyo nang iilang siglo sa Taylandiya, Indonesya, Malaysia, Singapore, Pilipinas, Kambodya at Biyetnam. Ibinigay ang terminong indianisasyon sa impluwensya ng kulturang Indiyano sa mga lugar na ito.[16] Binigyang-kahulugan ito ni George Coedes, isang arkeologong Pranses, bilang paglaganap ng organisadong kulutra na nakabatay sa mga Indiyanong pinagmulan ng kamaharlikaan, Hinduismo at Budismo at ang dayalektong Sanskrito.[17] Makikita ito sa Pagpaindiyano ng Timog-silangang Asya, paglago ng Hinduismo at Budismo. Inimpluwensyahan rin ng mga pangkarangalang Indiyano ang mga pangkarangalang Malay, Thai, Pilipino at Indones.[18] Kabilang dito ang Raja, Rani, Maharlika, Datu, atbp. na ipinasa mula sa kulturang Indiyano sa Pilipinas sa pamamagitan ng mga Malay at imperyong Srivijaya.[kailangan ng sanggunian] Naging mahalaga ang papel ng mga Indiyanong kolonista ng Hindu bilang mga propesyonal, mangangalakal, pari at mandirigma.[19][20][21][22] Pinatunay ng mga inskripsyon na ang mga pinakaunang kolonistang Indiyano na nagsipamayan sa Champa at kapuluang Malay, ay nagmula sa dinastiyang Pallava, dahil idinala nila ang kanilang sulat Pallava. Katugmang-katugma ang mga pinakaunang inskripsyon sa Java sa sulat Pallava.[19] Sa unang yugto ng pagpapatibay ng sulat Indiyano, lokal na isinagawa ang mga inskripsyon sa mga wikang Indiyano. Sa ikalawang yugto, ginamit ang mga sulat sa pagsulat ng mga lokal na wika ng Timog-silangang Asya. Sa ikatlong yugto, nabuo ang mga lokal na uri ng mga sulat. Pagsapit ng ika-8 siglo, humiwalay na ang mga sulat tungo sa mga panrehiyong sulat.[23]

Hinangad ni Isaac Taylor na ipakita na ipinakilala ang Baybayin sa Pilipinas mula sa Baybayin ng Bengal ilang panahon bago ang ika-8 siglo. Sa pagtatangkang ipakita ang ganoong relasyon, ipinakita ni Taylor ang mga magrap na representasyon ng mga titik ng Kistna at Assam tulad ng g, k, ng, t, m, h, at u, na kahawig ng mga katumbas na titik sa Baybayin.Ikinatuwiran ni Fletcher Gardner na "napakapareho" ang mga sulat Pilipino at sulat Brahmi,[24] na sinuportahan ni T. H. Pardo de Tavera. Ayon kay Christopher Miller, tila matibay ang ebidensya na talagang nagmula ang Baybayin sa Gujarati.[25]

Sulat ng Timog Sulawesi

Ipinalagay ni David Diringer, na tumanggap sa pananaw na nagmula ang mga alpabeto ng kapuluang Indones sa Indiya, na nagbuo ang sulat Pallava sa mga unang uri ng papantig na pagsulat sa Pilipinas. Ayon kay Diringer, idinala ang mga ito sa mga pulo sa pamamagitan ng mga Bugines na titik sa Sulawesi.[26] Malamang na ang pinakamalapit na ninuno ng Baybayin ang isang sulat ng South Sulawesi, baka ang Lumang Makassar o isang malapit na ninuno.[27] Ito ay dahil sa kakulangan ng mga huling katinig o kudlit sa Baybayin. Mayroong huling katinig ang mga wika ng Pilipinas at Gujarati, kaya malamang na hindi tatanggalin ang kanilang palatandaan kung direktang nakabatay ang Babayin sa isang modelong Gujarati. Gayunpaman, ang mga wika ng Timog Sulawesi, ay may limitadong imbentaryo ng pantig-huli na katinig at hindi nila ipinakakatawan sa mga sulat Bugis at Makassar. Ang pinakaposibleng pagpapaliwanag ng kawalan ng pananda ng huling katinig sa Baybayin samakatuwid ay isang sulat ng Timog Sulawesi ang kanyang tuwirang ninuno. Ang Sulawesi ay nasa ibaba mismo ng Pilipinas at mayroong ebidensya ng ruta ng kalakalan sa kanilang pagitan. Samakatuwid, nalinang ang Baybayin sa Pilipinas noong ikalabinlimang siglo PK dahil nalinang ang sulat Bugis-Makassar sa Timog Sulawesi hindi mas nauna sa 1400 PK.[28]

Kawi

The Laguna Copperplate Inscription.

Nagmula ang sulat Kawi sa Java, at ginamit halos sa buong Tabing-dagat na Timog-silangang Asya. Ang Inskripsyon sa Binatbat na Tanso ng Laguna ang pinakaunang kilalang nasusulat na dokumento na natuklasan sa Pilipinas. Isa itong legal na dokumento na may nakaukit na petsa ng panahong Saka 822, na tumutugma sa Abril 21, 900 PK. Nakasulat ito sa sulat Kawi sa isang uri ng Lumang Malay na nilalaman ng maraming salitang hiram mula sa Sanskrit at mga iilang di-Malay na elemento ng bokabularyo na hindi malinaw kung nanggaling sa Lumang Habanes o Lumang Tagalog. Ang ikalawang halimbawa ng sulat Kawi ay makikita sa Selyong Garing ng Butuan, na natagpuan noong dekada 1970 at pinetsahan sa pagitan ng ika-9 at ika-12 siglo. Ito ay sinaunang selyo na gawa sa garing na nagtagpuan sa isang pinaghuhukayan ng mga arkeologo sa Butuan. Idineklara ang selyo bilang Pambansang Kayamanang Pangkultura. Nakaukit sa selyo ang salitang "Butwan" sa nakaistilong Kawi. Matatagpuan ngayon ang selyong garing sa Pambansang Museo ng Pilipinas.[29] Kaya nangangatuwiran ang isang hipotesis na, dahil Kawi ang pinakaunang patotoo ng pagsusulat sa Pilipinas, maaaring nagmula ang Baybayin sa Kawi.

Cham

Ang Silangang sulat Cham.

Maaaring ipinakilala ang Baybayin sa Pilipinas ng mga koneksyong tabing-dagat sa Kahariang Champa. Ikinatutuwiran ni Geoff Wade na ang mga titik ng Baybayin na "ga", "nga", "pa", "ma", "ya" at "sa" ay nagpapakita ng mga katangian na pinakamainam na ipaliwanag sa pagkokonekta sa kanila sa sulat Cham, sa halip ng mga ibang Indikong abugida. Waring mas malapit ang Baybayin sa mga sulat ng timog-silangang Asya kaysa sa sulat Kawi. Nangangatuwiran si Wade na hindi tiyak na patunay ang Inskripsyon sa Binatbat na Tanso para sa pagmumula ng Baybayin sa Kawi, dahil nagpapakita ang inskripsyon ng mga huling katinig, habang hindi nagpapakita ang Baybayin ng mga ganito.[30]

Kasaysayan

Sa mga mahuhugot na materyales, malinaw na ginamit ang Baybayin sa Luzon, Palawan, Mindoro, Pangasinan, Ilocos, Panay, Leyte at Iloilo, ngunit walang nagpapatunay na umabot ang Baybayin sa Mindanao. Tila malinaw na nagsimulang maghiwalay ang paglilinang ng mga uri sa Luzon at Palawan noong ika-16 siglo, bago sinakop ng mga Kastila ang nakikila natin ngayon bilang Pilipinas. Dahil diyan, Luzon at Palawan ang mga pinakalumang rehiyon kung saan nagamit at ginagamit ang Baybayin. Kapansin-pansin din kung paano nilinang ang sulat sa Pampanga ng mga katangi-tanging hugis para sa apat na titik noong unang bahagi ng siglong 1600, na kakaiba sa mga ginagamit sa ibang lugar. Nagkaroon ng tatlong medyo naiibang uri ng Baybayin sa huling bahagi ng siglong 1500 at siglong 1600, ngunit hindi sila mailalarawan bilang tatlong magkaibang sulat kung paanong may iba't ibang istilo ng sulat Latin sa buong edad medyang o modernong Europa na may medyo naiibang grupo ng mga titik at sistema ng pagbaybay.[6][1]

Sa modernong panahon, ang Baybayin ay tinatawagang Badlit, Kudlit-kabadlit ng mga Bisaya, Kurditan, Kur-itan ng mga Ilokano, at Basahan ng mga mga Bikolano.[15]

Mga iba't ibang uri ng Baybayin
Sulat Rehiyon Halimbawa
Baybayin Katagalugan
Uring Sambal Zambales
Uring Ilokano, Ilokano: "Kur-itan" Ilocos
Uring Bikolano, Bikolano: "Iskriturang Basahan" Kabikulan Surat Basahan
Uring Pangasinense Pangasinan
Uring Bisaya, Bisaya: "Badlit" Kabisayaan
Uring Kapampangan, Kapampangan: "Kulitan" Gitnang Luzon


Naunang kasaysayan

Nakaukit sa isang tapayang panlibing, na tinatawagang "Palayok ng Calatagan," na natagpuan sa Batangas ang mga titik na kapansin-pansing kahawig ng Baybayin, at sinasabing inukit s. 1300 PK. Gayunpaman, hindi pa pinapatunayan ang kanyang awtentisidad.[31][32]

Kahit na isinulat ni Antonio Pigafetta, isa sa mga kasama ni Fernando de Magellanes sa barko, na hindi nulat noong 1521, dumating na ang Baybayin doon noong 1567 nang iniulat ni Miguel López de Legazpi mula sa Cebu na, "Mayroon silang [ang mga Bisaya] kanilang sariling mga titik at karakter kagaya ng mga Malay, kung kanino sila natuto; pinagsusulatan nila ang balat ng kawayan at dahon ng palma gamit ang isang matulis na instrumento, ngunit walang matatagpuan na sinaunang pagsusulat sa kanila, at wala ring salita ng kanilang pinagmulan at pagdating sa kapuluan, pinepreserba ang kanilang kaugalian at mga ritwal sa pamamagitan ng mga tradisyong ipinapasa-pasa buhat sa ama hanggang sa anak nang walang ibang tala."[33] Pagkatapos ng isang siglo, noong 1668, isinulat ni Francisco Alcina: "Ang mga karakter nitong mga katutubo [mga Bisaya], o, mas mainam sabihing, ang mga ginagamit nang iilang taon sa mga bahaging ito, isang sining na ipinarating sa kanila ng mga Tagalog, at natutunan naman nila mula sa mga Borneano na nagmula sa dakilang pulo ng Borneo patungo sa Maynila, at kung kanino sila lubhang nakikipagpalitan... Mula sa mga Borneanong ito natutunan ng mga Tagalog ang kanilang mga karakter, at mula sa kanila natutunan ang mga Bisaya, kaya tinatawagan nilang mga Moro na karakter o titik dahil itinuro nito ng mga Moro... natutunan [ng mga Bisaya] ang mga titik [ng mga Moro], na ginagamit ng marami ngayon, at mas ginagamit ng mga kababaihan kaysa sa kalalakihan, at mas nadadalian sa pagsulat at pagbasa kaysa sa nahuli."[5] Ipinaliwanag ni Francisco de Santa Inés noong 1676 kung bakit mas karaniwan ang Baybayin sa mga kababaihan, dahil "wala silang ibang paraan para magsayang ng oras, dahil hindi kaugalian na pumasok ang mga batang babae na pumasok tulad ng mga batang lalaki, higit na napapakinabangan nila ang kani-kanilang mga karakter kaysa sa mga kalalakihan, at ginagamit nila sa mga bagay ng debosyon, at sa mga ibang bagay, na hindi debosyon."[34]

Mga pahina ng Doctrina Christiana, isang naunang Kristiyanong aklat sa Kastila, Tagalog sa sulat Latin at Baybayin (1593).

Ang pinakaunang nailathalang aklat sa isang wika ng Pilipinas, na nagtatampok ng Tagalog sa Baybayin at isinatitik sa sulat Latin, ay ang Doctrina Christiana en Lengua Española y Tagala ng 1593. Pangunahing nakasalig ang tekstong Tagalog sa isang manuskrito na isinulat ni P. Juan de Placencia. Pinangasiwaan nina Prayle Domingo de Nieva at Juan de San Pedro Martyr ang paghahanda at paglalathala ng aklat, na isinagawa ng isang di-pinanganlang Tsinong artisano. Ito ang pinakaunang halimbawa ng Baybayin na umiiral ngayon at ito ang tanging halimbawa sa siglong 1500. Mayroon ding serye ng mga legal na dokumento na nilalaman ng Baybayin, na nakapreserba sa mga Kastilang at Pilipinong arkibo na sumasaklaw ng higit sa isang siglo: ang tatlong pinakaluma, lahat nasa Archivo General de Índias sa Seville, ay mula noong 1591 at 1599.[35][1]

Binanggit ni Pedro Chirino, isang Kastilang pari, noong 1604 at Antonio de Morga noong 1609 na alam ng karamihan ng mga Pilipino ang Baybayin, at karaniwang ginamit para sa mga personal na pagsusulat, panulaan, atbp. Gayunpaman, ayon kay William Henry Scott, may mga datu mula sa dekada 1590 na hindi kayang maglagda ng mga apidabit o panunumpa, at saksi na hindi kayang maglagda ng mga titulo ng lupa noong dekada 1620.[36]

Amami, isang bahagi ng Ama Namin sa Ilokano, na nakasulat sa Ilokanong Baybayin (Kur-itan, Kurdita), ang unang paggamit ng krus-kudlit.[37][38]

Noong 1620, isinulat ang Libro a naisurátan amin ti bagás ti Doctrina Cristiana ni P. Francisco Lopez, isang Ilokano Doctrina ang unang Ilokanong Baybayin, nakasalig sa katekismong isinulat ni Kardinal Belarmine.[39] Mahalagang sandali ito sa kasaysayan ng Baybayin, dahil ipinakilala sa unang pagkakataon ang krus-kudlit, na nagpahintulot sa mga katinig na di-binibigkas. Nagkomento siya ng mga sumusunod sa kanyang desisyon[5]: "Ang dahilan sa paglalagay ng teksto ng Doctrina sa sulat Tagalog... ay para magsimula ang pagwawasto ng nasabing sulat Tagalog, na, sa kasalukuyang kalagayan, ay napakadepektibo at nakalilito (dahil walang paraan hanggang ngayon para ipahiwatig ang mga huling katinig - ibig kong sabihin, ang mga walang patinig) na kinakailangan ng pinakamatalinong mambabasa na huminto at pagnilayan ang mararaming salita upang magpasiya kung anong bigkas ang nilayon ng manunulat." Gayunpaman, hindi kumagat ang krus-kudlit, o virama kudlit, sa mga gumagamit ng Baybayin. Kinonsulta ang mga katutubong eksperto sa Baybayin tungkol sa bagong inimbento at hinihilingang gamitin ito sa lahat ng kanilang mga sulat. Matapos purihin ang inimbento at magpasalamat, pinasya nila na hindi ito matatanggap sa kanilang pagsusulat dahil "Kumontra ito sa katutubong katangian at uri na ipinagkaloob ni Bathala sa kanilang pagsusulat at ang paggamit nito ay katumbas ng pagsisira ng Palaugnayan, Prosodi at Ortograpiya ng kanilang wikang Tagalog sa isang dagok."[40]

Noong 1703, naiulat na ginagamit pa rin ang Baybayin sa Comintan (Batangas at Laguna) at mga ibang bahagi ng Pilipinas.[41]

Kabilang sa mga pinakaunang panitikan ukol sa ortograpiya ng mga mga wikang Bisaya ang mga akda ni Ezguerra, isang Hesuitang pari, sa kanyang Arte de la lengua bisaya noong 1747[42] at Mentrida sa kanyang Arte de la lengua bisaya: Iliguaina de la isla de Panay noong 1818 na pangunahing nagtalakay ng istraktura ng bararila.[43] Batay sa mga iba't ibang sanggunian sa loob ng maraming siglo, naiba ang mga dokumentadong silabaryo sa anyo.[kailangang linawin]

Ang batong Monreal, na pinakasentro sa seksyon ng Baybayin ng Pambansang Museo ng Antropolohiya.

Ang inskripsyon sa batong Ticao, kilala rin bilang batong Monreal o batong Rizal, ay isang tabletang apog na naglalaman ng Baybayin. Natagpuan ng mga mag-aaral ng Paaralang Elementarya ng Rizal sa Pulo ng Ticao sa bayan ng Monreal, Masbate, na nagsikayod ng putik sa kani-kanilang sapatos at tsinelas sa dalawang di-pantay na tabletang apog bago pumasok sa kanilang silid-aralan, nakalagay na ang mga ito sa isang seksyon ng Pambansang Museo ng Pilipinas, na tumitimbang ng 30 kilo, may 11 sentimetrong kapal, 54 sentimetrong haba at 44 sentimetrong lapad habang ang isa pa ay 6 sentimetrong kapal, 20 sentimetrong haba at 18 sentimetrong lapad.[44][45]

Pagkawala

Maaaring naging sanhi ang pagkalito sa mga patinig (i/e at o/u) at huling katinig, mga nawawalang titik para sa mga tunog ng Kastila at prestihiyo ng kultura at pagsulat ng Kastila sa pagkawala ng Baybayin sa paglipas ng panahon sa karamihan ng mga bahagi ng Pilipinas. Nakatulong din sa mga Pilipino ang pag-aaral ng alpabetong Latin sa sosyoekonomikong pagsusulong sa ilalim ng mga Kastila, dahil maaaring silang umangat sa masasabing prestihiyosong puwesto tulad ng mga klerk, tagasulat at kalihim.[5] Pagsapit ng 1745, isinulat ni Sebastián de Totanés [es] sa kanyang Arte de la lengua tagala na “Bihira lamang ngayon ang Indio [Pilipino] na marunong bumasa [ng Baybayin], at mas bihira pa ang marunong magsulat [ng Baybayin]. Silang lahat ngayon ay nagsusulat at nagbabasa sa aming mga Kastilang titik [alpabetong Latin].”[3] Sa pagitan ng 1751 at 1754, isinulat ni Juan José Delgado na "inilaan ng mga [katutubong] tao ang kanilang sarili sa paggamit ng aming sulat [Latin]"[46].

Ang kawalan ng mga pre-Hispanikong ispesimen ng paggamit ng Baybayin ay humantong sa karaniwang maling akala na sinunog o pinuksa ng mga Kastilang prayle ang pagkarami-raming katutubong dokumento. Isa sa mga iskolar na nagpanukala ng teoryang ito si H. Otley Beyer, isang antropologo at mananalaysay na nagsulat sa "The Philippines before Magellan" (1921) na, "Ipinagmalaki ng isang Kastilang pari sa Timog Luzon na pinuksa niya ang higit sa tatlong daan na balumbon na pinagsulatan ng mga katutubong karakter". Naghanap nang naghanap ang mga mananalaysay ang pinagmulan ng pahayag ni Beyer, ngunit walang nakapagpatunay ang pangalan ng nasabing pari.[47] Walang direktang dokumentadong ebidensya ng malaking pinsala ng mga pre-Hispanikong dokumento ng mga Kastilang misyonero at alinsunod dito, tinanggihan ng makabagong iskolar tulad ni Paul Morrow at Hector Santos[48] ang mga mungkahi ni Beyer. Partikular na iminungkahi ni Santos na posibleng sinunog lamang ng mga Kastilang prayle ang mga manaka-nakang maikling dokumento ng orasyon, sumpa at tawal na itinuring bilang masama, at ang mga unang misyoneryo ay nagsagawa lamang ng pagpuksa ng mga Kristiyanong manuskrito na hindi katanggap-tanggap ng Simbahan. Tinanggihan ni Santos ang ideya na sistematikong pinasunog ang mga sinaunang pre-Hispanikong manuskrito.[49] Naitala rin ni Morrow, isang iskolar, na walang kaganapang nakatala ng mga sinaunang Pilipinong nagsusulat sa mga balumbon, at ang pinakamalamang na dahilan kung bakit walang natirang mga pre-Hispanikong dokumento ay nagsulat sila sa mga nasisirang bagay tulad ng dahon at kawayan. Idinagdag pa niya na maaaring ikatuwiran na nakatulong ang mga Kastilang prayle sa pagpepreserba ng Baybayin sa pamamagitan ng pagdokumento at paggamit nito kahit na tinalikuran na ito ng karamihan ng mga Pilipino.[47]

Sinasabi ni Isaac Donoso, isang iskolar, na nagkaroon ng mahalagang papel ang mga dokumentong nakasulat sa katutubong wika at katutubong sulat (lalo na ang Baybayin) sa hudisyal at legal na buhay ng kolonya at itinala na marami pa ring matatagpuang dokumento sa panahong kolonyal na nakasulat sa Baybayin sa mga iilang repositoryo, kabilang dito ang silid-aklatan ng Unibersidad ng Santo Tomas.[50] Napansin din niya na hindi sinugpo ng mga unang Kastilang misyonero ang paggamit ng Baybayin ngunit sa halip niyo ay maaaring itinaguyod nila ang Baybayin bilang hakbang upang pigilan ang Islamisasyon, dahil lumilipat ang wikang Tagalog mula Baybayin patungo sa Jawi, ang isina-Arabeng sulat ng lipunang napa-Islam sa Timog-silangang Asya.[51]

Habang may naitalang di-kukulangin sa dalawang kaso ng pagsunog ng mga Tagalog buklet ng mga pormula sa salamangka noong unang bahagi ng panahon ng mga Kastila, nagkomento rin si Jean Paul-Potet (2017), isang iskolar, na nakasulat ang mga buklet sa alpabetong Latin at hindi sa katutubong Baybayin.[52] Wala ring mga ulat ng mga banal na kasulatan ng mga Tagalog, dahil hindi nila isinulat ang kanilang kaalaman sa teolohiko at ipinasa nang bibigan habang inilaan ang paggamit ng Baybayin para sa mga sekular na layunin at mga anting-anting.[53]

Mga modernong inapo

Mga pangunahing artikulo: Panitik na Buhid, Sulat Hanunuo, at Sulat Tagbanwa

Ang mga natitirang modernong sulat na tuwirang nagmula sa Baybayin sa pamamagitan ng likas na pangyayari ang sulat Tagbanwa na minana ng mga Palawano mula sa mga Tagbanwa at pinangalanang Ibalnan, at sulat Buhid at sulat Hanunóo sa Mindoro. Pinalitan ang sinaunang sulat Kapampangan na ginamit noong siglong 1600 ng artipisyal na sulat na tinatawagang "makabagong Kulitan". Walang ebidensya para sa mga iba pang panrehiyong sulat; tulad ng makabagong eksperimento sa Pampanga. Alinmang ibang sulat ay mga kamakailang likha batay sa isa o isa pa sa mga abesedaryo mula sa mga lumang Kastilang paglalarawan.[6]

Makabagong Indikong sulat
Sulat Rehiyon Halimbawa
Sulat Ibalnan Palawan
Sulat Hanunuo Mindoro
Sulat Buhid Mindoro
Sulat Tagbanwa Gitnang at Hilagang Palawan

Mga katangian

A Filipino dha sword inscribed with Baybayin characters.
Mga uri ng Baybayin.

Ang Baybayin ay isang Abugida (alpasilabryo), na gumagamit ng mga kombinasyon ng katinig at patinig. Ang bawat karakter o titik[54], habang nakasulat sa payak na anyo, ay isang katinig na nagtatapos sa patinig na "A". Upang isulat ang isang katinig na nagtatapos sa ibang patinig, inilalagay ang isang marka na tinatawagang kudlit[54] sa itaas ng titik (upang tumunog ng "E" o "I") o sa ibaba ng titik (upang tumunog ng "O" o "U"). Upang magsulat ng mga salita nagsisimula sa patinig, ginagamit ang tatlong titik, tig-isa para sa A, E/I at O/U.

Palatitikan

Halimbawa ng mga glipo (gawang-kamay o istilong panggayak) para sa mga saligang titik
Nagsasariling patinig Batay na katinig (na may ipinahiwatig na patinig a)
aa i/ei/e u/ou/o kaka gaga nganga tata dada/ra nana papa baba mama yaya lala wawa sasa haha



Ang mga saligang titik kasama ng lahat ng mga kombinasyon ng katinig-patinig at virama
Mga Patinig
a ᜀ
i

e

ᜁ
u

o

ᜂ
virama ᜴
᜔
Ba/Va
ba/va ᜊ
bi/bevi/ve ᜊᜒ
bu/bovu/vo ᜊᜓ
/b/

/v/

ᜊ᜴
ᜊ᜔
Ka
ka ᜃ
ki

ke

ᜃᜒ
ku

ko

ᜃᜓᜓ
/k/ ᜃ᜴
ᜃ᜔
Da/Ra
da/ra ᜇ
di/ride/re ᜇᜒ
du/rudo/ro ᜇᜓ
/d/

/r/

ᜇ᜴
ᜇ᜔
Ga
ga ᜄ
gige ᜄᜒ
gugo ᜄᜓ
/g/ ᜄ᜴
ᜄ᜔
Ha
ha ᜑ
hihe ᜑᜒ
huho ᜑᜓ
/h/ ᜑ᜴
ᜑ᜔
La
la ᜎ
lile ᜎᜒ
lulo ᜎᜓ
/l/ ᜎ᜴
ᜎ᜔
Ma
ma ᜋ
mime ᜋᜒ
mumo ᜋᜓ
/m/ ᜋ᜴
ᜋ᜔
Na
na ᜈ
nine ᜈᜒ
nuno ᜈᜓ
/n/ ᜈ᜴
ᜈ᜔
Nga
nga ᜅ
nginge ᜅᜒ
ngungo ᜅᜓ
/ŋ/ ᜅ᜴
ᜅ᜔
Pa/Fa
pa/fa ᜉ
pi/pefi/fe ᜉᜒ
pu/pofu/fo ᜉᜓ
/p/

/f/

ᜉ᜴
ᜉ᜔
Sa/Za
sa/za ᜐ
si/sezi/ze ᜐᜒ
su/sozu/zo ᜐᜓ
/s/

/z/

ᜐ᜴
ᜐ᜔
Ta
ta ᜆ
tite ᜆᜒ
tuto ᜆᜓ
/t/ ᜆ᜴
ᜆ᜔
Wa
wa ᜏ
wiwe ᜏᜒ
wuwo ᜏᜓ
/w/ ᜏ᜴
ᜏ᜔
Ya
ya ᜌ
yiye ᜌᜒ
yuyo ᜌᜓ
/j/ ᜌ᜴
ᜌ᜔

Tandaan na itinatampok sa ikalawa-sa-huling hanay ang pamudpod virama " ᜴", na ipinakilala ni Antoon Postma sa sulat Hanunuo. Ang huling hanay ng mga kumpol na may krus-kudlit virama "+", ay idinagdag sa orihinal na sulat, ipinakilala ni Francisco Lopez, isang Kastilang pari noong 1620.

May isang simbolo lamang para sa Da o Ra dahil alopono ang mga ito sa karamihan ng mga wika ng Pilipinas, kung saan nagiging Ra ito sa pagitan ng mga patinig at nagiging Da sa mga ibang posisyon. Napanatili ang ganitong alituntunin ng balarila sa makabagong Filipino, kaya kapag may d sa pagitan ng dalawang patinig, nagiging r ito, tulad sa mga salitang dangal at marangal, o dunong at marunong, at kahit sa raw at daw at sa rin at din pagkatapos ng mga patinig.[5] Gayunpaman, mayroong hiwalay na simbolo para sa Da at Ra para sa ibang uri ng Baybayin tulad ng Sambal, Basahan, at Ibalnan; upang banggitin lamang ang ilan.

Ginagamit din ang parehong simbolo upang kumatawan sa Pa at Fa (o Pha), Ba at Va, at Sa at Za na katunog din. Kinatawan ng isang titik ang nga. Pinanatili ng kasalukuyang bersyon ng alpabetong Filipino ang "ng" bilang digrapo. Bukod sa mga ponetikong pagsasaalang-alang na ito, monokameral ang sulat at hindi gumagamit ng maliit at malaking titik upang ipakitang iba ang mga pangalang pantangi o unang titik ng mga salitang nagsisimula ng mga pangungusap.

  • Ang guhit ng Surat (basahan) ng Kabikulan.
    Ang guhit ng Surat (basahan) ng Kabikulan.
  • Ang abakada sa sulat Tagalog.
    Ang abakada sa sulat Tagalog.
  • Mga iba't ibang Badlit styles.
    Mga iba't ibang Badlit styles.
  • Ang salitang kulitan sa Makabagong Kulitan.
    Ang salitang kulitan sa Makabagong Kulitan.
  • Buhid urukay, mula sa aklat ni Violeta B. Lopez, The Mangyan of Mindoro.[55]
    Buhid urukay, mula sa aklat ni Violeta B. Lopez, The Mangyan of Mindoro.[55]
  • Mayad pagyabi (Magandang umaga), nakasulat sa sulat Hanunuo gamit ang paraang b17 at b17x ayon sa pagkakabanggit.
    Mayad pagyabi (Magandang umaga), nakasulat sa sulat Hanunuo gamit ang paraang b17 at b17x ayon sa pagkakabanggit.
  • Paalala: Ang bawat uri ng baybayin ay may kanya-kanyang styles sa kanyang sulat.
    Paalala: Ang bawat uri ng baybayin ay may kanya-kanyang styles sa kanyang sulat.

Virama Kudlit

Naging lalong mahirap ang orihinal na pamamaraan ng pagsulat para sa mga Kastilang pari na nagsasalinwika ng mga aklat tungo sa mga bernakular, dahil noong una hindi isinasama ng Baybayin ang huling katinig na walang patinig. Maaaring ikalito ito ng mga mambabasa sa anong salita o bigkas ang nilayon ng manunulat. Halimbawa, 'bu-du' ang pagbaybay sa 'bundok', na hindi isinasama ang huling katinig ng bawat pantig. Dahil dito, ipinakilala ni Francisco Lopez ang kanyang kudlit noong 1620 na tinatawagang sabat o krus na nagkansela sa pahiwatig na tunog ng patinig a at nagpahintulot sa pagsusulat ng huling katinig. Isinulat ang kudlit sa anyo ng tandang "+",[56] na may kaugnayan sa Kristiyanismo. Pareho ang silbi nitong malakrus na kudlit sa virama sa sulat Devanagari sa Indiya. Sa katunayan, tinatawagang Tagalog Sign Virama ang kudlit ng Unicode.

Bantas at pagitan

Noong una, ang Baybayin ay may iisang bantas lamang (᜶), na tinawagang Bantasan.[54][57] Ngayon, gumagamit ang Baybayin ng dalawang bantas, ang solong bantas (᜵), na nagsisilbi bilang kuwit o tagahati ng talata, at ang dobleng bantas (᜶), na nagsisilbi bilang tuldok o pangwakas ng talata. Kahawig ang mga bantas na ito sa solong at dobleng danda sa mga ibang Indikong Abugida at maaaring ilahad nang patayo tulad ng mga Indikong danda, o nang pahilis tulad ng mga bantas na pahilis.

Nagkakaisa sa paggamit ng mga bantas ang lahat ng mga sulat Pilipino at isinakodigo ng Unicode sa bloke ng sulat Hanunóo.[58] Hindi ginamit sa kasaysayan ang paghihiwalay sa mga salita dahil isinulat nang patuloy ang mga salita, ngunit karaniwan ito ngayon.[5]

Pagtitipon

  • Sa Doctrina Christiana, ang mga titik ng Babayin ay pinagtipon (nang walang anumang koneksyon sa iba pang magkatulad na panitik, maliban sa pag-ayos ng mga patinig bago ang mga katinig) bilang:
    A, U/O, I/E; Ha, Pa, Ka, Sa, La, Ta, Na, Ba, Ma, Ga, Da/Ra, Ya, NGa, Wa.[59]
  • Sa Unicode, pinagtipon ang mga titik nang magkauugnay sa mga ibang painitik-Indiko, ayon sa ponetikong kalapitan para sa mga katinig:
    A, I/E, U/O; Ka, Ga, Nga; Ta, Da/Ra, Na; Pa, Ba, Ma; Ya, La, Wa, Sa, Ha.[60]

Paggamit

Pre-kolonyal at kolonyal na paggamit

Sa kasaysyan, ginamit ang Baybayin sa mga lugar kung saan sinasalita ang Tagalog at sa mas maliit na sakop, ang Kapampangan. Kumalat sa mga Ilokano ang paggamit nito noong itinaguyod ng mga Kastila ang kanyang paggamit sa paglathala ng mga Bibliya.

Binigyang pansin ni Pedro Chirino, isang Kastilang pari, noong 1604 at Antonio de Morga noong 1609 na marunong ang karamihan ng mga Pilipino sa Baybayin, at sinabi na halos walang lalaki at mas bihira pa ang babae na hindi bumabasa at nagsusulat sa mga titik na ginagamit sa "pulo ng Maynila".[30] Itinala na hindi sila nagsusulat ng mga aklat o nagrerekord, ngunit ginamit ang Baybayin para sa mga personal na pagsusulat tulad ng mga maliliit na nota at mensahe, tula at paglagda ng mga dokumento.[61]

Ayon sa kaugalian, isinulat ang Baybayin sa mga dahon ng palma gamit ang mga panulat o sa kawayan gamit ang mga kutsilyo.[62] Ang kurbadong hugis ng mga titik ng Baybayin ay tuwirang resulta nitong pamana; nakapupunit sa dahon ang mga tuwid na linya.[63] Nang maukit ang mga titik sa kawayan, pinapahiran ito ng abo upang lumitaw ang mga titik. Binanggit ng isang di-kilalang sanggunian mula sa 1590 na:

Kapag nagsusulat sila, ito ay nasa mga tableta na gawa sa kawayan na mahahanap sa mga pulong iyon, sa banakal. Sa paggamit ng ganoong tableta, na kasinglaki ng apat na daliri, hindi ipinanunulat ang tinta, ngunit ang iilang mga panulat kung saan tinatabas ang ibabaw at banakal ng kawayan at isinasagawa ang mga titik.[5]

1613 (Document A) at 1625 (Document B)

Noong panahon ng mga Kastila, nagsimulang isulat ang karamihan ng Baybayin gamit ang tinta sa papel o inilalathala sa mga aklat (gamit ang mga bloke ng kahoy) upang padaliin ang pagkalat ng Kristiyanismo.[64] Sa mga ilang bahagi ng bansa tulad nh Mindoro nanatili ang kinaugaliang paraan ng pagsusulat.[65] Ikinakatuwiran ni Isaac Donoso, isang iskolar, na mahalaga ang papel ng mga dokumentong nakasulat sa katutubong wika at sa Baybayin sa hudisyal at legal na buhay ng kolonya.[66]

Tinatalakay ng Dokumentong Baybayin ng Unibersidad ng Santo Tomas ang dalawang legal na transaksyon ng lupa't bahay noong 1613, na nakasulat sa Baybayin, (binansagang Document A na pinetsahang Pebrero 15, 1613)[67] at 1625 (binansagang Document B na pinetsahang Disyembre 4, 1625)[68]

Makabagong paggamit

Pasaporte ng Pilipinas (edisyong 2016) na nagpapakita ng sulat Baybayin

Pana-panahong naimungkahi ang iilang panukalang-batas na nilalayong itaguyod itong sistema ng pagsulat, kabilang dito ang "National Writing System Act" (Panukalang Batas ng Kapulungan 1022[69]/Panukalang Batas ng Senado 433[70]). Ginagamit ito sa pinakakasalukuyang seryeng New Generation Currency ng piso ng Pilipinas na inilabas noong huling sangkapat ng 2010. "Pilipino" ang salita na ginamit sa mga pera (ᜉᜒᜎᜒᜉᜒᜈᜓ).

Ginagamit din ito sa mga pasaporte ng Pilipinas, lalo na sa pinakabagong edisyon ng e-pasaporte na inilabas noong 11 Agosto 2009 patuloy. Ang mga pahinang gansal ng mga pahinang 3–43 ay may "ᜀᜅ᜔ ᜃᜆᜓᜏᜒᜍᜈ᜔ ᜀᜌ᜔ ᜈᜄ᜔ᜉᜉᜇᜃᜒᜎ ᜐ ᜁᜐᜅ᜔ ᜊᜌᜈ᜔" ("Ang katuwiran ay nagpapadakila sa isang bayan") bilang pagtukoy sa Kawikaan 14:34.

Mga halimbawa

Ama Namin

Sulat Baybayin Sulat Latin

ᜀᜋ ᜈᜋᜒᜈ᜔᜵ ᜐᜓᜋᜐᜎᜅᜒᜆ᜔ ᜃ᜵
ᜐᜋ᜔ᜊᜑᜒᜈ᜔ ᜀᜅ᜔ ᜅᜎᜈ᜔ ᜋᜓ᜶
ᜋᜉᜐᜀᜋᜒᜈ᜔ ᜀᜅ᜔ ᜃᜑᜇᜒᜀᜈ᜔ ᜋᜓ᜵
ᜐᜓᜈ᜔ᜇᜒᜈ᜔ ᜀᜅ᜔ ᜎᜓᜂᜊ᜔ ᜋᜓ᜵
ᜇᜒᜆᜓ ᜐ ᜎᜓᜉ᜵ ᜉᜇ ᜈᜅ᜔ ᜐ ᜎᜅᜒᜆ᜔᜶

ᜊᜒᜄ᜔ᜌᜈ᜔ ᜋᜓ ᜃᜋᜒ ᜅᜌᜓᜈ᜔ ᜅ᜔ ᜀᜋᜒᜅ᜔ ᜃᜃᜈᜒᜈ᜔ ᜐ ᜀᜇᜂ ᜀᜇᜂ᜵
ᜀᜆ᜔ ᜉᜆᜏᜇᜒᜈ᜔ ᜋᜓ ᜃᜋᜒ ᜐ ᜀᜋᜒᜅ᜔ ᜋ᜔ᜅ ᜐᜎ᜵
ᜉᜇ ᜈᜅ᜔ ᜉᜄ᜔ᜉᜉᜆᜏᜇ᜔ ᜈᜋᜒᜈ᜔ ᜐ ᜋ᜔ᜅ ᜈᜄ᜔ᜃᜃᜐᜎ ᜐ ᜀᜋᜒᜈ᜔᜶

ᜀᜆ᜔ ᜑᜓᜏᜄ᜔ ᜋᜓ ᜃᜋᜒᜅ᜔ ᜁᜉᜑᜒᜈ᜔ᜆᜓᜎᜓᜆ᜔ ᜐ ᜆᜓᜃ᜔ᜐᜓ᜵
ᜀᜆ᜔ ᜁᜀᜇ᜔ᜌ ᜋᜓ ᜃᜋᜒ ᜐ ᜋᜐᜋ᜶ ᜐᜒᜌ ᜈᜏ᜶

Ama namin, sumasalangit ka,
Sambahín ang ngalan mo.
Mapasaamin ang kaharián mo,
Sundin ang loób mo,
Dito sa lupà, para nang sa langit.

Bigyán mo kamí ngayón ng aming kakanin sa arau-arau;
At patawarin mo kamí sa aming mga sala,
Para nang pagpapatawad namin sa mga nagkakasala sa amin.

At huwág mo kamíng ipahintulot sa tuksó,
At iadyâ mo kamí sa masama. Siya nawâ.

Pandaigdig na Pagpapahayag ng mga Karapatang Pantao

Sulat Baybayin Sulat Latin
ᜀᜅ᜔ ᜎᜑᜆ᜔ ᜅ᜔ ᜆᜂ ᜀᜌ᜔ ᜁᜐᜒᜈᜒᜎᜅ᜔ ᜈ ᜋᜎᜌ

ᜀᜆ᜔ ᜉᜈ᜔ᜆᜌ᜔ᜉᜈ᜔ᜆᜌ᜔ ᜐ ᜃᜇᜅᜎᜈ᜔ ᜀᜆ᜔ ᜋ᜔ᜄ ᜃᜇᜉᜆᜈ᜔᜶

ᜐᜒᜎ ᜀᜌ᜔ ᜉᜒᜈᜄ᜔ᜃᜎᜓᜂᜊᜈ᜔ ᜅ᜔ ᜃᜆᜓᜏᜒᜇᜈ᜔ ᜀᜆ᜔ ᜊᜓᜇ᜔ᜑᜒ
ᜀᜆ᜔ ᜇᜉᜆ᜔ ᜋᜄ᜔ᜉᜎᜄᜌᜈ᜔ ᜀᜅ᜔ ᜁᜐᜆ᜔ ᜁᜐ ᜐ ᜇᜒᜏ ᜅ᜔ ᜉᜄ᜔ᜃᜃᜉᜆᜒᜇᜈ᜔᜶

Ang lahat ng tao'y isinilang na malaya

at pantay-pantay sa karangalan at mga karapatan.

Sila'y pinagkalooban ng katuwiran at budhi

at dapat magpalagayan ang isa't isa sa diwa ng pagkakapatiran.

Pambansang sawikain ng Pilipinas

Panitik-Baybayin Panitik-Latin
ᜋᜃᜇᜒᜌᜓᜐ᜔᜵
ᜋᜃᜆᜂ᜵
ᜋᜃᜃᜎᜒᜃᜐᜈ᜔᜵ ᜀᜆ᜔
ᜋᜃᜊᜈ᜔ᜐ᜶ 		Maka-Diyos,
Maka-Tao,
Makakalikasan, at
Makabansa.
ᜁᜐᜅ᜔ ᜊᜈ᜔ᜐ᜵
ᜁᜐᜅ᜔ ᜇᜒᜏ᜶ 		Isang Bansa,
Isang Diwa

Mga halimbawang pangungusap

  • ᜌᜋᜅ᜔ ᜇᜒ ᜈᜄ᜔ᜃᜃᜂᜈᜏᜀᜈ᜔᜵ ᜀᜌ᜔ ᜋᜄ᜔ ᜉᜃᜑᜒᜈᜑᜓᜈ᜔᜶
    Yamang ‘di nagkakaunawaan, ay mag-pakahinahon.
  • ᜋᜄ᜔ᜆᜈᜒᜋ᜔ ᜀᜌ᜔ ᜇᜒ ᜊᜒᜇᜓ᜶
    Magtanim ay 'di biro.
  • ᜀᜅ᜔ ᜃᜊᜆᜀᜈ᜔ ᜀᜅ᜔ ᜉᜄ᜔ᜀᜐ ᜈᜅ᜔ ᜊᜌᜈ᜔
    Ang kabataan ang pag-asa ng bayan
  • ᜋᜋᜑᜎᜒᜈ᜔ ᜃᜒᜆ ᜑᜅ᜔ᜄᜅ᜔ ᜐ ᜉᜓᜋᜓᜆᜒ ᜀᜅ᜔ ᜊᜓᜑᜓᜃ᜔ ᜃᜓ᜶
    Mamahalin kita hanggang sa pumuti ang buhok ko.

Unicode

Idinagdag ang Baybayin sa Pamantayang Unicode noong Marso, 2002 sa paglabas ng bersyong 3.2.

Bloke

Kabilang sa mga blokeng Unicode para sa Baybayin ang Baybayin-Buhid, Baybayin-Hanunoó, Baybayin-Tagbanwa, at Baybayin-Tagalog.

Sakop ng Baybayin-Buhid sa Unicode: U+1740–U+175F

Buhid[1][2]
Ang opisyal na pangkodigong talangguhit ng Unicode Consortium (PDF)
  0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F
U+174x ᝀ ᝁ ᝂ ᝃ ᝄ ᝅ ᝆ ᝇ ᝈ ᝉ ᝊ ᝋ ᝌ ᝍ ᝎ ᝏ
U+175x ᝐ ᝑ ᝒ ᝓ
Talababa
1.^ Pagsapit ng bersyong 13.0 ng Unicode
2.^ Ipinapahiwatig ng mga kulay-abo na puwang ang mga di-itinalagang puntos ng kodigo

Sakop ng Baybayin-Hanunoó sa Unicode: U+1720–U+173F

Hanunoo[1][2]
Ang opisyal na pangkodigong talangguhit ng Unicode Consortium (PDF)
  0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F
U+172x ᜠ ᜡ ᜢ ᜣ ᜤ ᜥ ᜦ ᜧ ᜨ ᜩ ᜪ ᜫ ᜬ ᜭ ᜮ ᜯ
U+173x ᜰ ᜱ ᜲ ᜳ ᜴ ᜵ ᜶
Talababa
1.^ Pagsapit ng bersyong 13.0 ng Unicode
2.^ Ipinapahiwatig ng mga kulay-abo na puwang ang mga di-itinalagang puntos ng kodigo

Sakop ng Baybayin-Tagbanwa sa Unicode: U+1760–U+177F

Tagbanwa[1][2]
Ang opisyal na pangkodigong talangguhit ng Unicode Consortium (PDF)
  0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F
U+176x ᝠ ᝡ ᝢ ᝣ ᝤ ᝥ ᝦ ᝧ ᝨ ᝩ ᝪ ᝫ ᝬ ᝮ ᝯ
U+177x ᝰ ᝲ ᝳ
Talababa
1.^ Pagsapit ng bersyong 13.0 ng Unicode
2.^ Ipinapahiwatig ng mga kulay-abo na puwang ang mga di-itinalagang puntos ng kodigo

Sakop ng Baybayin-Tagalog sa Unicode: U+1700–U+171F

Tagalog[1][2]
Ang opisyal na pangkodigong talangguhit ng Unicode Consortium (PDF)
  0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F
U+170x ᜀ ᜁ ᜂ ᜃ ᜄ ᜅ ᜆ ᜇ ᜈ ᜉ ᜊ ᜋ ᜌ ᜍ ᜎ ᜏ
U+171x ᜐ ᜑ ᜒ ᜓ ᜔ ᜕ ᜟ
Talababa
1.^ Pagsapit ng bersyong 15.0 ng Unicode
2.^ Ipinapahiwatig ng mga kulay-abo na puwang ang mga di-itinalagang puntos ng kodigo

Tipaan

Gboard

Isang screenshot ng tipaang Baybayin sa Gboard.

Isinapanahon ang talaan ng suportadong wika ng Gboard, isang virtual keyboard app na binuo ng Google para sa Android at iOS noong Agosto 1, 2019.[71] Kabilang dito ang lahat ng bloke ng Unicode Baybayin: Baybayin-Buhid bilang "Buhid", Baybayin-Hanunoó bilang "Hanunuo", Baybayin-Tagalog bilang "Filipino (Baybayin), at Baybayin-Tagbanwa bilang "Aborlan".[72] Idinisenyo ang tipaan ng Baybayin-Tagalog ("Filipino (Baybayin)") para madaling gamitin habang pinipindot ang titik. Ipinapakita ang mga panandang patinig para sa e/i at o/u, pati na rin ang kudlit (pagkansela ng tunog-patinig) sa gitna ng pagkakaayos ng tipaan.

Philippines Unicode Keyboard Layout na may Baybayin

Posibleng magmakinilya ng Baybayin nang direkta mula sa tipaan nang hindi gumagamit ng mga online typepad. Kabilang sa Philippines Unicode Keyboard Layout[73] ang mga iba't ibang uri ng pagkakayos ng Baybayin para sa mga iba't ibang tagagamit ng tipaan: QWERTY, Capewell-Dvorak, Capewell-QWERF 2006, Colemak, at Dvorak. Magagamit ang lahat ng mga ito sa mga instalasyon ng Microsoft Windows at GNU/Linux 32-bit at 64-bit.

Maaaring i-download ang pagkakaayos ng tipaan na may Baybayin sa pahinang ito.

Tingnan din

Talasanggunian

  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 Morrow, Paul. "Baybayin Styles & Their Sources". Nakuha noong 25 Abril 2020.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  2. ↑ https://ncca.gov.ph/about-culture-and-arts/in-focus/the-mystery-of-the-ancient-inscription-an-article-on-the-calatagan-pot/%7CThe National Commission for Culture and the Arts of the Philippines: Calatagan Pot
  3. ↑ 3.0 3.1 de Totanés, Sebastián (1745). Arte de la lenga tagalog. p. 3. No se trata de los caracteres tagalos, porque es ya raro el indio que los sabe leer, y rarisimo el que los sabe escribir. En los nuestros castellanos leen ya, y escriben todos.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  4. ↑ Brennan, Fredrick R. (18 Hul 2018). "The baybayin "ra"—ᜍ its origins and a plea for its formal recognition" (PDF).{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  5. ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 Morrow, Paul. "Baybayin, the Ancient Philippine script". MTS. Inarkibo mula sa orihinal noong Agosto 21, 2010. Nakuha noong Setyembre 4, 2008.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  6. ↑ 6.0 6.1 6.2 " "Christopher Ray Miller's answer to is Baybayin really a writing system in the entire pre-hispanic Philippines? What's the basis for making it a national writing system if pre-hispanic kingdoms weren't homogenous? - Quora".
  7. ↑ Archives, University of Santo Tomas, inarkibo mula sa orihinal noong Mayo 24, 2013, nakuha noong Hunyo 17, 2012{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link).
  8. ↑ "UST collection of ancient scripts in 'baybayin' syllabary shown to public", Inquirer, 15 Enero 2012, nakuha noong Hunyo 17, 2012{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link).
  9. ↑ UST Baybayin collection shown to public, Baybayin, nakuha noong Hunyo 18, 2012{{citation}}: CS1 maint: date auto-translated (link)[patay na link].
  10. ↑ "House of Representatives Press Releases". www.congress.gov.ph. Nakuha noong 7 Mayo 2020.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) Naglalaman ang artikulong ito ng teksto mula sa isang lathalaing na nasa pampublikong dominyo.
  11. ↑ San Buenaventura, Pedro (1613). "Vocabulario de Lengua Tagala". Bahay Saliksikan ng Tagalog. Nakuha noong 3 Mayo 2020.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  12. ↑ Protect all PH writing systems, heritage advocates urge Congress
  13. ↑ Halili, Mc (2004). Philippine history. Rex. p. 47. ISBN 978-971-23-3934-9.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  14. ↑ Duka, C (2008). Struggle for Freedom' 2008 Ed. Rex. pp. 32–33. ISBN 978-971-23-5045-0.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  15. ↑ 15.0 15.1 http://ical13.ling.sinica.edu.tw/Full_papers_and_ppts/July_21/P4-1.pdf by Norman de los Santos, Presented at the “Thirteenth International Conference on Austronesian Linguistics”. 13-ICAL – 2015, Academia Sinica, Taipei, Taiwan Jul.18-23, 2015
  16. ↑ Acharya, Amitav. "The "Indianization of Southeast Asia" Revisited: Initiative, Adaptation and Transformation in Classical Civilizations" (PDF). amitavacharya.com.
  17. ↑ Coedes, George (1967). The Indianized States of Southeast Asia. Australian National University Press.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  18. ↑ Krishna Chandra Sagar, 2002, An Era of Peace, Page 52.
  19. ↑ 19.0 19.1 Diringer, David (1948). Alphabet a key to the history of mankind. p. 402.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  20. ↑ Lukas, Helmut (Mayo 21–23, 2001). "1 THEORIES OF INDIANIZATIONExemplified by Selected Case Studies from Indonesia (Insular Southeast Asia)". International SanskritConference.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  21. ↑ Krom, N.J. (1927). Barabudur, Archeological Description. The Hague.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  22. ↑ Smith, Monica L. (1999). ""Indianization" from the Indian Point of View: Trade and Cultural Contacts with Southeast Asia in the Early First Millennium C.E". Journal of the Economic and Social History of the Orient. 42 (11–17): 1–26. doi:10.1163/1568520991445588. JSTOR 3632296.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  23. ↑ Court, C. (1996). The spread of Brahmi Script into Southeast Asia. In P. T. Daniels & W. Bright (Eds.) The World's Writing Systems (pp. 445-449). Oxford: Oxford University Press.
  24. ↑ Philippine Indic studies: Fletcher Gardner. 2005.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  25. ↑ Miller, Christopher 2016. A Gujarati origin for scripts of Sumatra, Sulawesi and the Philippines. Proceedings of Berkeley Linguistics Society 36:376-91
  26. ↑ Tripod: Philippine scripts. Accessed September 03, 2008.
  27. ↑ Scott 1984
  28. ↑ Caldwell, Ian. 1988. Ten Bugis Texts; South Sulawesi 1300-1600. PhD thesis, Australian National University, p.17
  29. ↑ Nation Museum Collections Seals
  30. ↑ 30.0 30.1 Wade, Geoff (Marso 1993). "On the Possible Cham Origin of the Philippine Scripts". Journal of Southeast Asian Studies. 24 (1): 44–87. doi:10.1017/S0022463400001508. JSTOR 20071506.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  31. ↑ https://ncca.gov.ph/about-culture-and-arts/in-focus/the-mystery-of-the-ancient-inscription-an-article-on-the-calatagan-pot
  32. ↑ Guillermo, Ramon G.; Paluga, Myfel Joseph D. (2011). "Barang king banga: A Visayan language reading of the Calatagan pot inscription (CPI)". Journal of Southeast Asian Studies. 42: 121–159. doi:10.1017/S0022463410000561.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  33. ↑ de San Agustin, Caspar (1646). Conquista de las Islas Filipinas 1565-1615. 'Tienen sus letras y caracteres como los malayos, de quien los aprendieron; con ellos escriben con unos punzones en cortezas de caña y hojas de palmas, pero nunca se les halló escritura antinua alguna ni luz de su orgen y venida a estas islas, conservando sus costumbres y ritos por tradición de padres a hijos din otra noticia alguna.'{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  34. ↑ de Santa Inés, Francisco (1676). Crónica de la provincia de San Gregorio Magno de religiosos descalzos de N. S. P. San Francisco en las Islas Filipinas, China, Japón, etc. p. 41-42.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  35. ↑ Miller, Christopher (2014). "A survey of indigenous scripts of Indonesia and the Philippines". {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)
  36. ↑ Scott 1984, p. 210
  37. ↑ "Baybayin Styles & Their Sources".
  38. ↑ "Ilokano Lord's Prayer, 1620".
  39. ↑ "Baybayin Styles & Their Sources".
  40. ↑ Espallargas, Joseph G. (1974). A study of the ancient Philippine syllabary with particular attention to its Tagalog version. p. 98.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  41. ↑ de San Agustín, Gaspar (1703). Compendio de la arte de la lengua tagala. p. 142. Por último pondré el modo, que tenían de escribir antiguamente, y al presente lo usan en el Comintan (Provincias de la laguna y Batangas) y otras partes.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  42. ↑ P. Domingo Ezguerra (1601–1670) (1747) [c. 1663]. Arte de la lengua bisaya de la provincia de Leyte. apendice por el P. Constantino Bayle. Imp. de la Compañía de Jesús. ISBN 9780080877754.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  43. ↑ Trinidad Hermenegildo Pardo de Tavera (1884). Contribución para el estudio de los antiguos alfabetos filipinos. Losana.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  44. ↑ Muddied stones reveal ancient scripts
  45. ↑ Romancing the Ticao Stones: Preliminary Transcription, Decipherment, Translation, and Some Notes
  46. ↑ Delgado, Juan José (1892). Historia General sacro-profana, política y natural de las Islas del Poniente llamadas Filipinas. p. 331-333.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  47. ↑ 47.0 47.1 Morrow, Paul. "Baybayin, The Ancient Script of the Philippines". paulmorrow.ca.
  48. ↑ Santos, Hector. "Extinction of a Philippine Script". www.bibingka.baybayin.com. However, when I started looking for documents that could confirm it, I couldn't find any. I pored over historians' accounts of burnings (especially Beyer) looking for footnotes that may provide leads as to where their information came from. Sadly, their sources, if they had any, were not documented.
  49. ↑ Santos, Hector. "Extinction of a Philippine Script". www.bibingka.baybayin.com. Inarkibo mula sa orihinal noong 15 Setyembre 2019. Nakuha noong 15 Setyembre 2019. But if any burnings happened as a result of this order to Fr. Chirino, they would have resulted in destruction of Christian manuscripts that were not acceptable to the Church and not of ancient manuscripts that did not exist in the first place. Short documents burned? Yes. Ancient manuscripts? No.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  50. ↑ Donoso, Isaac (14 Hunyo 2019). "Letra de Meca: Jawi Script in the Tagalog Region During the 16Th Century". Journal of Al-Tamaddun (sa wikang Ingles). 14 (1): 89–103. doi:10.22452/JAT.vol14no1.8. ISSN 2289-2672. What is important to us is the relevant activity during these centuries to study, write and even print in Baybayin. And this task is not strange in other regions of the Spanish Empire. In fact indigenous documents placed a significant role in the judicial and legal life of the colonies. Documents in other language than Spanish were legally considered, and Pedro de Castro says that "I have seen in the archives of Lipa and Batangas many documents with these characters". Nowadays we can find Baybayin documents in some repositories, including the oldest library in the country, the University of Santo Tomás.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  51. ↑ Donoso, Isaac (14 Hunyo 2019). "Letra de Meca: Jawi Script in the Tagalog Region During the 16Th Century". Journal of Al-Tamaddun (sa wikang Ingles). 14 (1): 92. doi:10.22452/JAT.vol14no1.8. ISSN 2289-2672. Nakuha noong 15 Setyembre 2019. Secondly, if Baybayin was not deleted but promoted and we know that Manila was becoming an important Islamic entrepôt, it is feasible to think that Baybayin was in a mutable phase in Manila area at the Spanish advent. This is to say, like in other areas of the Malay world, Jawi script and Islam were replacing Baybayin and Hindu-Buddhist culture. Namely Spaniards might have promoted Baybayin as a way to stop Islamization since the Tagalog language was moving from Baybayin to Jawi script.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  52. ↑ POTET, Jean-Paul G. (2019). Ancient Beliefs and Customs of the Tagalogs (sa wikang Ingles). Lulu.com. p. 66. ISBN 978-0-244-34873-1.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  53. ↑ POTET, Jean-Paul G. (2019). Ancient Beliefs and Customs of the Tagalogs (sa wikang Ingles). Lulu.com. p. 58–59. ISBN 978-0-244-34873-1. the Tagalogs kept their theological knowledge unwritten, and only used their syllabic alphabet (Baybayin) for secular pursuits and, perhaps, talismans.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  54. ↑ 54.0 54.1 54.2 Potet, Jean-Paul G. Baybayin, the Syllabic Alphabet of the Tagalogs. p. 95. {{cite book}}: |access-date= requires |url= (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)
  55. ↑ Casiño, Eric S. (1977). "Reviewed work: THE MANGYANS OF MINDORO: AN ETHNOHISTORY, Violeta B. Lopez; BORN PRIMITIVE IN THE PHILIPPINES, Severino N. Luna". Philippine Studies. 25 (4): 470–472. JSTOR 42632398.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  56. ↑ Tagalog script Naka-arkibo August 23, 2008, sa Wayback Machine.. Accessed September 2, 2008.
  57. ↑ de Noceda, Juan (1754). Vocabulario de la lengua tagala. p. 39.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  58. ↑ "Chapter 17: Indonesia and Oceania, Philippine Scripts" (PDF). Unicode Consortium. Marso 2020.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  59. ↑ "Doctrina Cristiana". Project Gutenberg.
  60. ↑ Unicode Baybayin Tagalog variant
  61. ↑ Scott 1984, p. 210
  62. ↑ Filipinas (sa wikang Ingles). Filipinas Pub. 1995-01-01. p. 60.{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  63. ↑ "Cochin Palm Leaf Fiscals". Princely States Report > Archived Features (sa wikang Ingles). 2001-04-01. Inarkibo mula sa orihinal noong 2017-01-13. Nakuha noong 2017-01-25.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  64. ↑ Woods, Damon L. (1992). "Tomas Pinpin and the Literate Indio: Tagalog Writing in the Early Spanish Philippines" (PDF). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)
  65. ↑ Scott, William Henry (1984). Prehispanic Source Materials for the study of Philippine History. New Day Publishers. ISBN 971-10-0226-4. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (tulong)CS1 maint: date auto-translated (link)
  66. ↑ Donoso, Isaac (Hunyo 14, 2019). "LETRA DE MECA: JAWI SCRIPT IN THE TAGALOG REGION DURING THE 16TH CENTURY". Journal of Al-Tamaddun (sa wikang Ingles). 14 (1). doi:10.22452/JAT.vol14no1.8. ISSN 2289-2672. What is important to us is the relevant activity during these centuries to study, write and even print in Baybayin. And this task is not strange in other regions of the Spanish Empire. In fact indigenous documents placed a significant role in the judicial and legal life of the colonies. Documents in other language than Spanish were legally considered, and Pedro de Castro says that "I have seen in the archives of Lipa and Batangas many documents with these characters". Nowadays we can find Baybayin documents in some repositories, including the oldest library in the country, the University of Santo Tomás.{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  67. ↑ Morrow, Paul (Mayo 5, 2010). "Document A". Nakuha noong Setyembre 3, 2014.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  68. ↑ Morrow, Paul (Mayo 4, 2010). "Document B". Nakuha noong Setyembre 3, 2014.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  69. ↑ "House Bill 1022" (PDF). 17th Philippine House of Representatives. 4 Hulyo 2016. Nakuha noong 24 Setyembre 2018.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  70. ↑ "Senate Bill 433". 17th Philippine Senate. 19 Hulyo 2016. Nakuha noong 24 Setyembre 2018.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  71. ↑ techmagus (Agosto 2019). "Baybayin in Gboard App Now Available". Nakuha noong 2019-08-01.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  72. ↑ techmagus (Agosto 2019). "Activate and Use Baybayin in Gboard". Nakuha noong 2019-08-01.{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)
  73. ↑ "Philippines Unicode Keyboard Layout". techmagus™.

Mga kawing panlabas

Maida-download na font

Kinuha sa "https://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Baybayin&oldid=1767115"