Sıfat tamlaması
| Örnekler |
|---|
|
Sıfat tamlaması; dilbilgisinde bir ismin önüne o isim ile ilgili bilgi veren sıfatların eklenmesi ile oluşturulmuş sözcük grubu. Sıfat tamlamaları o ismin işaret ettiği varlığın adedi, biçimi, rengi, durumu, konumu vs. hakkında bilgi verir.
- mavi gökyüzü, üç kitap, yarım ekmek, uzun adam, küçük ev, evdeki hesap, zeytinyağlı sarma, birinci yarışmacı, ikiz yatak, hangi çocuk, öteki okul, görünen köy
Sıfat tamlamalarında birden fazla sıfat kullanılabilir. Bu sıfatlar noktalama işaretleri ve bağlaçlarla ayrılır:
- şişman, beyaz kedi
- soğuk ve yağmurlu hava
- az ama doyurucu yemek
Belirsizlik sıfatı "bir" ile kendisinden önceki sıfat arasına virgül konmaz:
- uzun, ince bir yol
- yenilikçi bir yaklaşım
Bir sıfat, birden fazla ismi niteleyebilir:
- Başıboş taylar, oğlaklar ve köpekler kırlarda koşuyorlar.
- Pazarcı "Sulu sulu elmalarım, armutlarım var!" diye bağırıyordu.
Sıfat-fiillerle oluşturulanlar
Sıfat-fiiller (ortaçlar) fiillerin sonuna sıfat-fiil ekleri olan -en'", -esi, -mez, -ar, -di(k), -di(ği),[1] -ecek ve -miş getirilerek oluşturulurlar.[2] Sıfat-fiiller de tıpkı sıfatlar gibi isimlerin önüne gelerek sıfat tamlaması oluştururlar:
- gelecek yıl, çalışan adam, koşar adım, öpülesi el, haşlanmış mısır, sarsılmaz inanç, bildik yüzler vb.
"Takısız isim tamlaması" tartışması
Sıfat tamlamaları, isim tamlamalarının aksine iyelik ve ilgi eki almaz:
- evrak çantası (belirtisiz isim tamlaması)
- köpeğin tasması (belirtili isim tamlaması)
- ekşi üzüm (sıfat tamlaması)
- dalgalı deniz (sıfat tamlaması)
Türkçede altın, cam, tahta gibi sözcükler hem bir malzemenin adını belirtir hem de bu malzemeden yapılmış nesneleri tanımlarken sıfat (önad) olarak kullanılır:[3][4][5]
- Türkiye'de her yıl yaklaşık olarak 25 ton altın çıkarılmaktadır. (isim)
- Gelinlere altın bilezik takma âdeti pek çok ülkede görülür. (sıfat)
- Cam çok yüksek sıcaklıklarda işlenir. (isim)
- Salatayı cam kâseye koyalım. (sıfat)
- En sağlam tahtaları dirsek kısımlarında kullandık. (isim)
- Çocukluğumda en sevdiğim oyuncağım, tahta atımdı. (sıfat)
Uzun yıllar bunlar ve benzerî sözcüklerle oluşturulan altın bilezik, tahta kaşık, cam bardak, demir kapı gibi tamlamaların takısız (eksiz) isim tamlaması olduğu görüşü hakimdi. Günümüzde ise bunların sıfat tamlaması olduğu görüşü gitgide yaygınlaşmakta ve akademik yayınlarda daha çok bu şekilde ele alınmaktadır.[6]
Sıfat öbeği
Bazı sözcükler bir arada kullanıldıklarında -tek başlarına sıfat olmasalar dahi- cümlede sıfat gibi davranabilir. Bu sözcük gruplarına sıfat öbeği denir. Sıfat öbekleri ile de sıfat tamlaması oluşturmak mümkündür:
- dağ gibi adam
- milyonların sevgilisi sanatçı
- görülmeye değer film
- aşka dâir her şey
- işine bağlı adam
Kaynakça
- Ergin, Muharrem. ''Üniversiteler İçin Türk Dili.'' İstanbul: Bayrak Yayım, 2009.
- ^ Ergin 310
- ^ Yıldız, Osman (Mayıs 2007). "Dâsitân-ı Sultân Mahmûd Mesnevisi'nde Fiiller" (PDF). Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (15 bas.). ss. 129-150. Erişim tarihi: 28-04-2010. Tarih değerini gözden geçirin:
|erişimtarihi=(yardım) - ^ "cam." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Mart 2012
- ^ "altın." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Mart 2012
- ^ "tahta." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Mart 2012
- ^ Takısız İsim Tamlaması Tartışması ve Tür - Öbek ilişkisi Yrd. Doç. Dr. Caner Kerimoğlu. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 6/1 Winter. s. 1442-1456, 2011.