Jump to content

ИСБН

Edit links
From Vikipediya

Халқаро стандартли китоб рақами (инглизча: Интернатионал Стандард Боок Нумбер, қисқартмаси инглизча: ИСБН) китобни чакана савдо тармоқларида тарқатиш ва нашр билан ишлашни автоматлаштириш учун зарур бўлган китоб нашрининг ноёб рақамидир. Кутубхона ва библиографик тасниф (КБТ), Универсал ўнлик таснифи (УЎТ) ва муаллиф белгиси индекслари билан бир қаторда, халқаро стандарт китоб рақами нашриёт тўплами деб аталадиган қисмдир.

Ушбу стандарт 1966-йилда Буюк Британияда Гордон Фостернинг тўққиз хонали стандарт китоб рақамига асосланган ҳолда ишлаб чиқилган (инглизча: Стандард Боок Нумберинг cоде, қисқартирилган -инглизча: СБН cоде) Гордон Фостер (инглизча: Гордон Фостер). 1970-йилда бироз ўзгариш билан ИСО 2108 халқаро стандарти сифатида қабул қилинди. 2007 йил 1-январдан бошлаб 13 хонали штрих кодига мос келадиган халқаро стандарт китоб рақамининг янги стандарти жорий этилди.

Шу билан бирга, даврий нашрлар учун шунга ўхшаш стандарт ИССН (International Standard Serial Number) ҳам мавжуддир.

СССРда халқаро стандарт китоб рақами 1987-йилдан бошлаб қўлланила бошланган. Совет Иттифоқи парчаланганидан кейин унинг собиқ Совет республикалари ўз ҳудудларида ИСБН белгилашни мустақил равишда бошқара бошладилар (масалан, Беларусия — 1993-йилдан бошлаган[1]).

Рақамлар таркиби

[edit | edit source]
ИСБН рақами бу ерда:
978 — ЭАН префикси. УCC;
3 — рўйхатга олиш гуруҳи рақами;
16 — рўйхатдан ўтган шахснинг рақами;
148410 — нашр рақами;
0 — текшириш рақами.

Нашрлар учун идентификаторлар халқаро стандарти китобларни рақамлаш соҳасидаги миллий агентликлар томонидан белгиланади. Бу фаолият Россияда 2013-йил 9-декабргача Россия Китоб палатаси томонидан, Беларусияда — Миллий китоб палатаси томонидан, Украинада — Украина Китоб палатаси томонидан, Қозоғистонда — Қозоғистон Республикаси Китоб палатаси томонидан амалга оширилган. 2006-йилгача нашр қилинган китобларга берилган халқаро стандартли китоб рақамлари халқаро стандартли китоб рақамининг қисқартмасидан (нашр қилинган тилдан қатъи назар) ва ўзгарувчан узунликдаги тўртта майдонга чизиқча ёки бўш жой билан ажратилган ўнта белгидан иборат:

  • келиб чиққан мамлакат ёки нашр тили бўйича бирлаштирилган мамлакатлар гуруҳи; ИСБН халқаро агентлиги томонидан тайинланган. Гуруҳ идентификаторидаги рақамлар сони китоб ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқ (у бир нечта бўлиши мумкин), масалан: 0 ва 1 — инглиз тилида сўзлашувчи мамлакатлар гуруҳи, 2 — франсуз тилида сўзлашувчи, 3 — немис, 4 — япон, 5 — русийзабон давлатлар (собиқ СССРнинг айрим давлатлари ҳамда Россия), 7 — Хитой, 80 — Чехия ва Словакия, 600 — Эрон, 953 — Хорватий, 966 — Украина, 985 — Беларусия, 9956 — Камерун, 99948 — Эритрея. Умуман олганда, гуруҳларга 0-5, 7, 80-94, 600-649, 950-993, 9940-9989 ва 99900-99999[2] рақамлари берилган;
  • нашриёт коди; нашриёт чиқармоқчи бўлган нашрлар сонини ҳисобга олган ҳолда ИСБН Миллий агентлиги томонидан тайинланади. Нашрларни рақамлаш учун кўпроқ белгилар мавжуд бўлиши учун йирик нашриётларга қисқароқ рақам берилади[3] ;
  • ноёб нашр рақами (Россияда — 6 дан 1 белгигача);
  • текшириш рақами (арабча 0 дан 9 гача ёки Рим рақами Х); ИСБН нинг рақамли қисмининг тўғрилигини текшириш учун хизмат қилади. Ҳисоблаш ИСБН миллий агентлиги томонидан амалга оширилади.; Текшириш рақамини ҳисоблаш мисоли. 9 хонали ИСБН 2-266-11156 учун:
ИСБН коди 2 2 6 6 битта битта битта беш 6
Коэффициэнт 10 тўққиз 8 7 6 беш 4 3 2
Ишлаш йигирма ўн саккиз 48 42 6 беш 4 15 12
Маҳсулотлар йиғиндиси (коэффициэнт учун коднинг рақамлари) 170 га тенг, кейин бу рақамни 11 га бўлишнинг қолган қисми 5 га тенг.
Кейин текшириш рақами қуйидагича ҳисобланади: 11 — 5 = 6.
Тўлиқ ИСБН: 2-266-11156-6.
Рақамни текшириш: 170 кўпайтмаси 170 + 6 = 176 назорат рақамига қўшилади, бу 11 нинг кўпайтмаси.

ЭАН-13 штрих -кодлари сифатида фойдаланиш учун ИСБН ГС1 Уюшмаси томонидан тақдим этилган ГС1 978 префикси билан префиксланади ва ИСБН текшириш рақами ўрнига ЭАН-13 текшириш рақами ишлатилади. Ҳамда яна битта префикс ажратилган — 979.

2007 йил 1-январдан бошлаб штрих кодига тўғри келадиган 13 хонали янги ИСБН стандарти жорий этилди. Олдиндан тайинланган барча ИСБН лар ягона тарзда янгиларига айлантирилади (978 + эски ИСБНнинг биринчи 9 рақами + ЭАН-13 га мувофиқ ҳисобланган текшириш рақами).

Баъзи китобларга ИСБН10 ва ИСБН13 га эквивалент бўлган 10 хонали эИСБН берилган (ИСБН10 ни ИСБН13 га ўзгартирмасдан, ИСБН10 га 978 префикси билан олинган[4]).

Масʻулият

[edit | edit source]

ИСБН тизимига қўшилиш нашриётни қуйидагиларга мажбур қилади:

  • нашрга ИСБНни тайинлаш, жойлаштириш, киритиш шакли;
  • фақат Миллий ИСБН агентлиги томонидан берилган ИСБН лардан фойдаланиш;
  • фойдаланилган рақамлар, номи ёки юридик манзилини ўзгартириш, фаолиятни тўхтатиш тўғрисида Миллий ИСБН агентлигини хабардор қилиш;
  • нашриёт номи ўзгарганда ва ИСБН тизимида назарда тутилган бошқа ҳолларда янги рўйхатга олувчи рақамини ўз вақтида олиш;

ва нашриётни қуйидагилар учун жавобгар қилади:

  • бошқа нашриётнинг ИСБН дан ўз нашрлари учун рухсациз фойдаланиш;
  • ИСБН ни бошқа нашриётга рухсациз ўтказиш.

Қўшимча маълумот

[edit | edit source]
Файл:ЛогоИСБН.гиф
ИСБН халқаро агентлиги логотипи

ИСБН чиқиш маълумотларининг зарур элементидир. Россияда, ГОСТ Р 7.0.53-2007 га биноан, сарлавҳа саҳифаси айланмасининг пастки чап бурчагида ёки бирлаштирилган сарлавҳа саҳифасининг пастки чап қисмида жойлашган[5]. Ҳар бир янги китоб, ҳар бир қайта нашр, бошқа тилга таржима ёки янги дизайндаги нашр ўзининг халқаро стандарт рақамига эга бўлиши керак.

Нашр икки ёки ундан ортиқ халқаро стандарт китоб рақамларига эга бўлиши мумкин, агар:

  • кўп жилдли нашр (жилд рақами ва нашр рақами);
  • қўшма нашр (ҳар бир нашриётнинг рақамлари, китобнинг тегишли халқаро стандарт рақамидан кейин қавс ичида номлари кўрсатилса);
  • биринчи марта таржимада нашр этилган нашр (таржима рақами ва асл рақами тегишли ИСБН дан кейин қавс ичида тил маълумотлари кўрсатилганда);
  • тўлиқ нашр, яъни папкада, қутида тўпланган ёки умумий муқовага ўралган (бутун тўплам учун умумий бўлган шахсий ва халқаро стандарт китоб рақами)[3].

ИСБН турли ахборот ресурсларида маълум бир нашр ҳақида маълумотни тезда қидириш, китоблар тартибини яхшилаш ва уларнинг савдосини назорат қилиш имконини беради.

Нашриёт тўғрисидаги маълумотлар (исмлар, ИСБН идентификаторлари, манзил маълумотлари, ихтисослашуви) Ноширлар ва нашриёт ташкилотларининг халқаро индексини чиқариш учун Халқаро ИСБН агентлигига тақдим этилади (инглизча: Публишерсʻ Интернатионал ИСБН Диреcторй).

Чекловлар

[edit | edit source]

Халқаро стандарт китоб рақамлаш қуйидаги ҳолларда қўлланилмайди[6] :

  • даврий нашрлар ва давомий (серияли) нашрлар учун (журналлар, газеталар, бюллетенлар, даврий давом этадиган тўпламлар, рақамланган йилномалар);
  • вақтинча фойдаланиш учун мўлжалланган босма нашрлар (реклама, тарқатма материаллар, тадбирлар дастурлари, календар режалари, китоб типидаги нашрлар бўлмаган календарлар, жўнатиш ҳужжатлари);
  • ҳар қандай чекловчи ёзувлар билан нашрлар;
  • варақ нашрлари;
  • мусиқий нашрлар;
  • бадиий нашрлар;
  • картографик нашрлар (атласлардан ташқари);
  • диссертацияларнинг авторефератлари;
  • препринтлар ;
  • меъёрий-техник ҳужжатларнинг алоҳида нашрлари (патентлар, стандартлар, нархлар рўйхати);
  • маъруза матнлари, ўқув режалари ва режалари, карточка кўринишидаги нашрлар.

Манбалар

[edit | edit source]
  1. ↑ „натбук“.
  2. ↑ „исбн“..
  3. ↑ 3,0 3,1 „вестник“. 2008-йил 23-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2022-йил 28-феврал.
  4. ↑ „Аре Ёу Реадй фор ИСБН-13?“. 2009-йил 19-февралда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2022-йил 28-феврал.
  5. ↑ „●■●■●“.
  6. ↑ "ру:Книжное обозрение", № 45, 10-ноября 1998 г.

Ҳаволалар

[edit | edit source]
Retrieved from "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=ISBN&oldid=5331291"