Кирмоншоҳ вилояти
Кирмоншоҳ вилояти استان کرمانشاه | |
|---|---|
| Вилоят | |
 | |
| 34°18′0″Н 47°4′0″Э / 34.30000°Н 47.06667°Э | |
| Мамлакат | Эрон |
| Аҳолиси (2017-йил) |
1 952 434 киши |
| Вақт минтақаси | УТC+3:30 |
Кирмоншоҳ вилояти (форсча: استان كرمانشاه римлаштирилган, курдча: پارێزگای کرماشان римлаштирилган[1][2]) — Эроннинг 31 вилоятидан бири. Вилоят 1969-йилдан 1986-йилгача Кирмоншоҳон (کرمانشاهان) ва 1986 йилдан 1995 йилгача Бахтарон номи билан танилган[3]. Ички ишлар вазирлигининг 2014-йилдаги сегментациясига кўра, у 4-минтақанинг маркази[4] бўлиб, минтақанинг марказий котибияти вилоятнинг пойтахти Кирмоншоҳда жойлашган. Керманшоҳ вилоятида аҳолининг аксарияти шиа, сунний ва Ярсаний мазхаблари мавжуд[5][6].
География
[edit | edit source]Кирмоншоҳ вилояти Эрон давлатининг ғарбида жойлашган бўлиб. Қолаверса Эроннинг Курдистон вилояти, Ҳамадон вилояти, Лористон вилояти ва Илом вилоятлари билан[7] Ироқнинг Ҳалабжа, Сулаймония ва Дияла губернаторликлари билан ҳам чегарадош ҳисобланади[8]. Кирмоншоҳ вилоятидаги йирик шаҳар ва қишлоқлар қаторига Эсламабоди Ғарб, Павеҳ, Ҳарсин, Кангавар, Сонқор, Жаванруд, Равансар, Гилон-Ғарб, Саҳне, Қаср-э Ширин Сарпол-э Заҳаб киради.
Округлар
[edit | edit source]Кирмоншоҳ 14 та шаҳристондан (округдан) иборат:
| Йил | Аҳоли | ±% |
|---|---|---|
| 1996 | 1 778 596 | — |
| 2006 | 1 879 385 | +5.7% |
| 2011 | 1 945 227 | +3.5% |
| 2016 | 1 952 434 | +0.4% |
Вилоят маркази — Кирмоншоҳ (34°18′Н 47°4′Э / 34.300°Н 47.067°Э), Эроннинг ғарбий қисмининг ўртасида жойлашган. Шаҳар аҳолиси 822 921 нафар киши ҳисобланади.
Шаҳар Сефид Куҳ тоғининг этагида қурилган ва сўнгги йигирма йил ичида жанубга қараб чўзила бошлаган. Қурилиш майдонлари Сараб дарёси ва Сараб водийси асосан бўйида ривожланган. Шаҳар денгиз сатҳидан 1350 метр баландликда жойлашган.
Кирмоншоҳ ва Теҳрон орасидаги масофа 525 км. Ғалла, шоли, сабзавот, мева, мойли ўсимликлар етиштириладиган бой қишлоқ хўжалигининг савдо маркази бўлиб, кўплаб саноат марказлари: ёғ ва шакарни қайта ишлаш заводлари, семент, тўқимачилик ва ун заводлари ва бошқалар бор. Аэропорт (Шаҳид Ашрафи Эсфаҳани аэропорти) шаҳарнинг шимоли-шарқида жойлашган.
Тарих
[edit | edit source]Вилоятда бой палеолит мероси мавжуд. У ерда палеолит қолдиқлари бўлган кўплаб ғорлар ўрганилган ёки қазилган. Бу ғор жойларининг баъзилари Бисетун ва Кирмоншоҳ вилоятининг шимолида жойлашган. Эронда Неандертал одамининг биринчи маълум бўлган жисмоний қолдиқлари Биситун ғорида топилган. До-Ашкафт ғори, Кобеҳ, Варваси ва Мар Тарик минтақадаги ўрта палеолит даврига оид жойлардир. Кирмоншоҳда неолит даврига оид кўплаб жойлар мавжуд бўлиб, улардан энг машҳурлари Ганж Дареҳ, Сараб ва Асиабдир. Ганж Дареҳда эчкиларни хонакилаштиришнинг дастлабки далиллари ҳужжатлаштирилган.
Кирмоншоҳдан топилган ёдгорликларда икки шонли давр, Аҳамонийлар ва Сосонийлар даври тўгри келади. Пишдодиённинг афсонавий ҳукмдори шаҳарга асос солган, Таҳморес Дивбанд эса уни қурган. Муқобил ривоятга кўра, қурилиш милодий ИВ асрда Сосонийлар сулоласидан бўлган Бахром ИВ томонидан бошқарувида қурилган.
Шаҳар араб босқинлари пайтида катта зарар кўради, аммо Сафавийлар даврида анча ривожланади ва тикланди. Афғон ҳужуми ва Исфаҳоннинг қулаши билан бир вақтда, Кирмоншоҳ Усмонлилар босқинидан кейин шаҳар деярли бутунлай вайрон бўлди.
Эрон-Ироқ уруши даврида вилоят жанглардан азият чекди. Аксарият шаҳар ва шаҳарлар жиддий шикастланади, Сар-э Пол-э Заҳаб ва Қаср-э-Ширин каби шаҳарлар деярли бутунлай вайрон қилинган юборилган.
2017-йил ноябрида Эрон-Ироқда содир бўлган зилзила оқибатида 600 кишидан ортиқ одам ҳалок бўлади.
2017-йилнинг 28-декабрида Кирмоншоҳ норозилик намойишлари бошлаган Эроннинг бир неча вилоятларидан бири ҳисобланади. Эроннинг олий раҳбари Ғарб аралашувини айбланади. Эроннинг Миллий Қаршилик Кенгаши (НCРИ) каби баъзи аёллар ташкилотлари ушбу норозилик намойишларини ташкил қилишда қисман қарз олдилар.
Иқлим
[edit | edit source]Кирмоншоҳнинг иқлими совуқ ва иссиқ минтақа ўртасида жойлашганлиги сабабли у мўтадил иқлимга эга. Қишда энг кўп ёмғир ёғади ва ёзда ўртача иссиқ. Йиллик ёғингарчилик 500мм ни ташкил қилади. Энг иссиқ ойларда ўртача ҳарорат 22 °C дан юқори.
Иқтисодиёт
[edit | edit source]Халқаро ва чегаравий савдо
[edit | edit source]Кирмоншоҳ вилояти Ироқ билан умумий 371 км масофада чегарадош. Вилоятда бешта расмий чегара бозори мавжуд. Улардан учтаси Ироқнинг курдлар яшайдиган қисмига, қолган иккитаси Ироқ марказий ҳукуматига (Хусравий, Сумар)га тўғри келади. 2021-йил 9-ноябрдаги маълумотларга кўра, Кермоншоҳ вилояти 5,7 фоиздан 6 фоизгача бўлган улуш Эроннинг нонефт маҳсулотларини экспорт қилувчи билан биринчи бешталигидан бири. Тезислар экспортининг 30-35 фоизини вилоятнинг ўз маҳсулотлари ташкил этди. Экспортнинг энг юқори улуши Ироқ Курдистони билан чегарадош Парвиз Хонга тегишли, ундан кейин Хосрави ва Сумар[9][10].
Маҳаллий расмийларининг сўзларига кўра 2021-2022 йилида Керманшоҳ вилоятидан экспорт 2,7 миллиард долларни ташкил этиб, ўтган йилга нисбатан 15 фоизга ўсган.
Вилоят Эроннинг умумий экспортидаги улуши тонна бўйича 10% ни ва қиймат бўйича 12% ни ташкил этди.
Керманшоҳ вилояти Ироққа бўлган умумий экспортдаги улуши 53 фоизни, нонефт маҳсулотларидаги улуши эса 43 фоизга етди.
Кирмоншоҳдан нонефт экспорти асосан помидор ва томат пастаси, кондиционерлар, пишлоқ, саноат мойи ва уларнинг ҳосилалари, қовун, тарвуз, кафел ва кулолчилик махсулотлари, полиэтилен пакетлар, мармар, ёгурт, сут, қаймоқ, бодринг, бақлажон, олма ва меламинли идишлар[10].
Тарихий диққатга сазовор жойлар
[edit | edit source]Коҳне кўприги каби қадимий исломдан олдинги даврдан тортиб, замонавий боғлар ва музейларгача бўлган турли диққатга сазовор жойлар мавжуд ҳисобланади. Энг машҳур сайтлардан баъзилари қуйидагилар:
- Бисотун :
Буюк Доронинг Беҳистун ёзуви
- Милоддан аввалги 522-йилга оид Бисотундаги Буюк Доро ёзуви тоғларда тахминан 1300 метр баландликда жойлашган бўлиб, Яқин Шарқ археологиясининг энг машҳур жойларидан бири ҳисобланади. Бу сайт ЮНЕСКОнинг Бутунжаҳон мероси рўйхатига киритилган[11] ва асрлар давомида ташриф буюрувчиларни жалб қилмоқда. Беҳистун ёзуви қадимги форс миххат ёзуви учун Росетта тоши Миср иэроглифлари учун қандай бўлса: уч тилли ёзув (эски форс, элам ва аккад тилларида) ёзувни очишда ҳал қилувчи аҳамиятга эга эди. Ёзув устидаги релефда Доронинг тож кийишига эътироз билдирган тўққизта исёнчи юзма-юз тургани тасвирланган. Қиролнинг оёқларида Гаумата ётади. Ушбу муҳим тарихий ҳужжатнинг жойлашуви тасодифий эмас: Доронинг оёқлари остида ётган ҳолда тасвирланган Гаумата, Мидиялик бўлган ва Аҳамонийлар даврида Беҳистун Мидия-Парса магистралида ётарди.
- Беҳистун тепаликнинг этагида Парфия даврига оид учта релеф билан ҳам ажралиб туради. Улар орасида эллинистик даврга оид илоҳий Баҳромнинг қўлида қадаҳ, оёғида таёқ, остида шер териси билан ёнбошлаб ўтирган юнон қаҳрамони Геркулес образи тасвирланган. Қадимги автомагистрал йўлида жойлашганлиги сабабли, бу ҳақиқий ўлчамдаги қоя ҳайкали Баҳромнинг саёҳатчиларнинг ҳомийси илоҳий мақомини акс эттириши мумкин.
- Тақ-э Бостондаги қоятош релефлари 6 километр (4 ми) Кермоншоҳнинг шимоли-шарқида, у ерда тоғ қоясидан булоқ отилиб, катта акс эттирувчи ҳовузга қуйилади. Энг катта гротто (Иван) ичидаги энг таъсирчан релефлардан бири бу Сосонийлар шоҳи Хосрав ИИ (милодий 591-628 йиллар)нинг катта ҳажмдаги тасвири бўлиб, у ўзининг севимли зарядловчиси Шабдизга ўрнатилгандек кўринади. От ҳам, чавандоз ҳам тўлиқ жанговар қурол-аслаҳалар билан жиҳозланган.
- Иваннинг бир-бирини тўлдирувчи томонларида иккита ов саҳнаси мавжуд: бири император чўчқа овини, иккинчисида кийикларни таъқиб қилаётган қиролни тасвирлайди. Филлар қўлида камон ва ўқ билан тик турган қирол учун чўчқани ботқоқли кўлдан чиқариб юборишади, у бошқа қайиқларда эргашаётган мусиқачилар томонидан серенада ўйнамоқда. Бу қироллик ов саҳналари тошга ишланган тасвирий суратлар бўлиб, Эрон қоятошларининг энг ёрқин тасвирлари қаторига киради.
- Тақ-э Бостон релефлари фақат Сосонийлар даври билан чекланмайди. Юқори релефда 19-асрда қажар подшоси Фатҳ-Али шоҳ саройида тургани тасвирланган.
- Кангавар археологик мажмуаси:
- Кангавар баланд платформада эллин услубидаги улкан бинонинг археологик қолдиқлари жойлашган жой. Кўриниб турган қолдиқлар ўша жойда илк сосонийлар даврига тўғри келади[12], лекин мажмуа платформаси бир неча асрлар катта бўлиши мумкин. 1968-йилда қазиш ишлари бошланганда, мажмуа Конкобардаги Анахита ибодатхонасини (ўша пайтда Қуйи Медеяда бўлган Кангаварнинг юнонча номи) назарда тутган Исидор Чарахнинг изоҳи билан боғлиқ эди. Археологик топилмаларга қарамай[12] унумдорлик, шифо ва доноликнинг илоҳийлиги билан боғлиқлик сайтни машҳур сайёҳлик масканига айлантирди. Кенг бино Персеполисдаги Ападана томонидан илҳомлантирилган бўлиши мумкин бўлган қарама-қарши зинапояларнинг ажойиб киришига эга бўлган улкан тош блоклардан қурилган.
Олий маълумот
[edit | edit source]Олий таълим ва тадқиқот
[edit | edit source]- Керманшоҳ тиббиёт фанлари университети [13]
- Розий университети [14]
- Кирмоншоҳ Ислом Азад университети [15]
Таниқли одамлар
[edit | edit source]
Бу минтақанинг таниқли олим ва адибларидан бири Ал-Динаварий бўлиб, у Кирмоншоҳнинг шимоли-шарқидаги Динаворда туғилган ҳисобланади. У 9-асрда яшаган ва астрономия, ботаника ва тарих бўйича кўплаб китоблар муаллифи ҳисобланади. Қолаверса таниқли инглиз ёзувчиси Нобел мукофоти совриндори Дорис Лессинг бор, унинг отаси туғилгандаБритания армияси офицери бўлган. Мирзо Аҳмадхон Мотазед-Довлеҳ Вазирий биринчи босмахонани яратди ва Кирмоншаҳ вилоятининг биринчи хусусий мактабига асос солади. Транспрессионизм ҳаракатига асос солган рассом ва график дизайнер Гити Новин Керманшоҳ вилоятида туғилган. Машҳур сўфий олим Абдулқодир Ғайлоний ҳам шу минтақада туғилган.
Шунингдек
[edit | edit source]- Калҳор
- Кирмоншоҳ
- Кирмоншоҳий
- Кирмоншоҳ боғидаги бошпана бомбардимон қилинди
Маълумотномалар
[edit | edit source]- ↑ „Ли Кирмаşан эрдҳеж“ (ку) (2018-йил 1-октябр). 2020-йил 13-июнда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2020-йил 18-март.
- ↑ „بەرپرسانی ڕێژیم بەڵێنی درۆ و بێ بنەما بە خەڵکی لێقەوماوی پارێزگای کرماشان دەدەن“ (ку). Қаралди: 2020-йил 18-март.
- ↑ Провинcес оф Иран
- ↑ „همشهری آنلاین-استانهای کشور به ۵ منطقه تقسیم شدند (Провинcес wере дивидед инто 5 регионс)“ (фа). Ҳамшаҳри Онлине (2014-йил 22-июн). 2014-йил 23-июнда асл нусхадан архивланган.
- ↑ www.жустиcе.гов/ситес/дефаулт/филес
- ↑ „www.арткерманшаҳ.ир“. 2018-йил 29-сентябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2017-йил 16-июл.
- ↑ https://www.iraniantours.com/province/kermanshah-province/
- ↑ „архив нусхаси“. 2022-йил 20-ноябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2022-йил 24-ноябр.
- ↑ „کرمانشاه جزو 5 استان اول ایران از نظر صادرات غیرنفتی است“ (2021-йил 9-ноябр).
- ↑ 10,0 10,1 „Wитҳ $2.7б, Керманшаҳ Аccоунц фор 12% оф Иран'с Гоодс Эхпорт“ (2022-йил 26-апрел).
- ↑ CҲН Пресс релеасе. „Иран'с Бисотоон Ҳисториcал Сите Регистеред ин Wорлд Ҳеритаге Лист“ (2006). 2018-йил 15-декабрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2022-йил 24-ноябр.
- ↑ 12,0 12,1 Клеисс, Wолфрам (2005). "Кангавар". Энcйcлопедиа Ираниcа. Cоста Меса: Мазда. http://www.iranicaonline.org/articles/kangavar-1.
- ↑ „Ҳоме“. кумс.аc.ир. 2004-йил 6-декабрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2022-йил 24-ноябр.
- ↑ „Ҳоме“. рази.аc.ир.
- ↑ „Ҳоме“. эн.иаукш.аc.ир. 2022-йил 18-январда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2022-йил 24-ноябр.
Манбалар
[edit | edit source]- Борижан, Ҳабиб (2015). "КЕРМАНСҲАҲ и. Геограпҳй". Энcйcлопаэдиа Ираниcа. http://www.iranicaonline.org/articles/kermanshah-01-geography.
- Борижан, Ҳабиб (2016). "КЕРМАНСҲАҲ вии. Лангуагес анд Диалеcц". Энcйcлопаэдиа Ираниcа. http://www.iranicaonline.org/articles/kermanshah-07-languages.
- Cалмард, Жеан (2015). "КЕРМАНСҲАҲ ив. Ҳисторй фром тҳе Араб Cонқуэст то 1953". Энcйcлопаэдиа Ираниcа. http://www.iranicaonline.org/articles/kermanshah-04-history-to-1953.
- Пирназар, Наҳид (2014). "КЕРМАНСҲАҲ виии. Тҳе Жеwиш Cоммунитй". Энcйcлопаэдиа Ираниcа. http://www.iranicaonline.org/articles/kermanshah-08-jews.