Порнография
Порнография (юнонча: πόρνη (порне) – „фаҳш“ ва γράφω (графо) – „ёзаман“ сўзларидан) томошабин ҳирсини қўзғатиш мақсадида жинсий органлар ёки жинсий алоқани тасвирлашдир. Порнографик материаллар турли воситалар, жумладан адабиёт, бадиий тасвир, фотография, ҳайкалтарошлик, видео, филм, товуш ва видеоўйин асарлари шаклида тарқатилади.
Порнография тайёрланиши ва тарқатилиши қатор ҳуқуқий ва диний нормалар билан чегараланган.
Порнография (қисқача порн ёки порно деб номланади) жинсий қўзғалиш учун мўлжалланган „расм, видео ёки матн каби“ жинсий мавзудаги материал сифатида таърифланган[изоҳ 1]. Катталар томонидан томоша қилиш учун мўлжалланган порнография тасвирлари қирқ минг йил олдин ғор расмларида виртуал ҳақиқат тақдимотлари сифатида сақланган. Катталар учун контентнинг асосий фарқи порнография ёки эротика сифатида таснифланишидадир.
Порнографик деб ҳисобланган энг қадимий артефактлар Германияда 2008-йилда топилган ва уларнинг ёши камида 35 000 йил деб ҳисобланилади[изоҳ 2]. Эротик тасвирлар тарихи давомида турли одамлар бу ҳолатни одобсизлик дея баҳолаб уларни йўқ қилишга, сензурага ёки уларни ноқонуний қилишга уринишган. Бундай асослар ва ҳатто порнографиянинг таърифи турли тарихий, маданий ва миллий контекстларда турлича бўлган. Ҳинд санскрит матни Кама Сутра (милодий ИИИ аср) жинсий хулқ-атворга оид наср, шеър ва расмларни ўз ичига олган. Британия инглизча матни Фаннй Ҳилл (1748), „биринчи асл инглиз насрий порнографияси“ деб ҳисобланган, энг кўп таъқиб қилинган ва тақиқланган китоблардан бири бўлган. 19-аср охирида Тҳомас Эдисоннинг ўпиш тасвирланган филми Қўшма Штатларда одобсиз ҳолат деб қораланган бўлса, Эугèне Пироунинг 1896-йилда суратга олинган „Бедтиме фор тҳеБриде (Келин учун ухлаш вақти)“ филми Франсияда жуда яхши қабул қилинган. Йигирманчи асрнинг ўрталаридан бошлаб, одобсизликнинг қонуний таърифлари чекланган Ғарб дунёсида жинсий муносабатларга нисбатан жамиятнинг муносабати юмшоқроқ бўлган. 1969-йилда Блуэ Мовиэ Америка Қўшма Штатларида кенг кинотеатрларда намойиш этилган симуляция қилинмаган жинсий алоқани тасвирлайдиган биринчи филм ҳисобланади. Шундан сўнг „Порнонинг олтин даври“ (1969 – 1984) бошланган. 20-асрнинг охирида уй видеоси ва Wорлд Wиде Wебнинг жорий этилиши порнография бизнесининг глобал ўсишига сабаб бўлди. 21-асрдан бошлаб Интернетга киришнинг кенгайиши ва арзон смартфонлар ишлаб чиқарилиши порнографиянинг кенг тарқалишига имкон яратди.
Порнография муносабатларда қониқтирилмайдиган жинсий истаклар учун хавфсиз йўлни таъминлаш ва шериги бўлмаган одамларда жинсий қониқишга эришишда ёрдам бериш учун ишлаб чиқилган. Бу журналистика билан тенглаштирилган, чунки иккаласи ҳам номаълум ёки яширин томонларга қарашликни таклиф қилади. Порнографиядан фойдаланиш ижтимоий медиа ёки видео ўйинлардан фойдаланиш каби рақамли воситачилик билан боғлиқ бўлган кенг тарқалган дам олиш фаолияти ҳисобланади[изоҳ 3]. Порнографиядан фойдаланиш мотивлари фантазия, одатий фойдаланиш, кайфиятни бошқариш ёки муносабатларнинг бир қисми сифатида бўлиши мумкин. Порнографияни жинсий таълим материали деб ҳисоблайдиган одамлар ўзларининг жинсий ҳаётида презервативлардан фойдаланмаслик эҳтимоли кўпроқ эканлиги аниқланган, бу эса жинсий йўл билан юқадиган инфексияларни (СТИ) юқтириш хавфини оширади. Порнографик студияларда ишлайдиган ижрочилар кўпчиликдан фарқли ўлароқ, СТИ учун мунтазам равишда текширув тестларидан ўтадилар. Қиёсий тадқиқотлар шуни кўрсатадики, одамлар орасида порнографияга нисбатан юқори бағрикенглик ва истеъмол қилиш гендер тенглигини қўллаб-қувватланиши билан боғлиқ. Феминистик гуруҳлар орасида баъзилари порнографияни зарарли деб ҳисоблаб, уни йўқ қилишга интилишади, бошқалари эса бу яхши эканлигини таъкидлаб, сензура ҳаракатларига қаршилик кўрсатишади. Лонгитудинал студй шуни кўрсатдики, порнографиядан фойдаланиш яқин шериклар зўравонлигида тасир қилувчи асосий омил эмас[изоҳ 4]. 2014-йилда бошланган Порнография тадқиқотлари порнографик деб ҳисобланган „маҳсулотлар ва хизматлар“ни танқидий ўрганишга бағишланган биринчи халқаро экспертлар томонидан кўриб чиқилган академик журнал ҳисобланади.
Порнографик веб-сайтлар дунё бўйлаб энг кўп ташриф буюрилган 50 та веб-сайтлар қаторига киради. „Эротик восита“ деб номланган порнография турли хил алоқа ва оммавий ахборот воситаларини қайта ишлаш технологияларини ривожлантиришдаги асосий рол ўйнайди. Порнография саноати инновацияларни эрта ўзлаштиргани ва молиявий капитал етказиб берувчиси сифатида оммавий ахборот воситалари билан боғлиқ технологияларни қабул қилиш ва оммалаштиришда ҳисса қўшадиган асосий омил сифатида эътироф этилган. Йигирма биринчи асрнинг бошларида порно саноатининг аниқ иқтисодий ҳажми номаълум. 2015-йилда жаҳон бозоридаги баҳолар 97 миллиард АҚШ долларини ташкил этди, АҚШ даромади 10 дан 12 миллиард долларгача баҳоланади. 2020-йилда АҚШ даромади камида 3,3 миллиард АҚШ долларига етган деб тахмин қилинган. Японияда порнография 2018-йилда 20 миллиард доллардан ортиқроққа баҳоланган. АҚШ порнография саноатида ишлаб чиқариш ва ёрдамчи ходимлар билан бир қаторда кўплаб ижрочилар билан ҳам ишлайди ва ўзининг соҳага оид нашрларига эга. Жумладан: ХБИЗ ва АВН, савдо ассоциацияси, сўз эркинлиги коалицияси, касаба уюшмаси, Вояга етган ижрочиларни ҳимоя қилиш қўмитаси ва мукофот шоулари, ХБИЗ мукофотлари ва АВН мукофотлари. 2010-йилларнинг ўрталаридан бошлаб, чуқур сохта порнография ва қасос порнографияси каби виждонсиз порнография соҳасининг ривожланиши ташвишли масалалардан бирига айланди.
Этимологияси ва тарифи
[edit | edit source]Порнография сўзи икки қадимги юнонча сўзларнинг конгломератидир: πόρνος (пóрнос) „зинокорлар“ ва γράφειν (грáпҳеин) „ёзиш, ёзиб олиш ёки тавсифлаш“[4]. Юнон тилида порнография атамаси жинсий фаолиятни тасвирлашни англатади[5], порнография атамаси биринчи марта қўлланган сана маълум эмас. Энг қадимги шу сўз топилган қўлёзма эрамизнинг ИИИ асрида Афинанинг Деипносопҳисц асарида πορνογράφος (порнограпҳос) яъни „кимдир фоҳишалар ҳақида ёзган“ маъносида қўлланган[6].
Порнография сўзига „янги порнография“ каби кўринишининг энг қадимги нашри 1638-йилга тўғри келади ва Флеэт газета саноати тарихида Натаниэл Буттерга тегишли[4]. Замонавий порнография сўзи 1842-йилда франсузча „порнограпҳиэ“ сўзи орқали кўпроқ таниш бўлган юнонча: порнограпҳос шаклида кириб келган[7].
Порно атамаси порнографиянинг қисқартмасидир[5]. Мазкур атама πόρνη (пóрнē) „фоҳиша“ юнонча, дастлаб пернанаи каби „сотиб олинган, сотиб олинган“, „сотиш“ маъносини англатиб, прото-ҳинд-европа тиллари илдизидан олинган пер- „топшириш“ — сотиш ҳаракати маъносида қўлланган[5].
Порнография сўзи дастлаб классик олимлар томонидан „фоҳишалар ҳақида ёзиш учун китобий бўлган, шу сабабли ҳақорат эб ҳисобланилмайдиган атама“[8] сифатида ишлатилган. Аммо унинг маъноси тезда „санъат ва адабиётдаги эътирозли ёки одобсиз материаллар“нинг барча шаклларини қамраб олган ҳолатда кенгайтирилган[8]. 1864-йилда Wебстер луғати порнографиянинг маъноси сифатида „алоҳида расм“[8] ва Оксфорд инглизча луғати: „одобсиз расм“ (1842), „одобсиз нарсаларнинг тавсифи, одобсиз нашр“(1977 ёки ундан олдинги) сифатида тарифлади[9].
Термин ХИИ асрда Франсияда чиққан Ретиф де ла бретонн Николанинг „Порнограф, ёки одобли одамнинг фоҳишаликнинг ҳақиқий беадаблиги ҳақида ўйлари“ китоби туфайли юзага келган.
„Порнография“ атамасининг таърифлари хилма-хил бўлиб, ҳам порнография тарафдори, ҳам анти-порнография гуруҳлари одамлари томонидан ижобий ёки салбий кўринишда таърифланади[10]. Шунга қарамай, академик тадқиқотчилар порнографияни асосан истеъмолчида жинсий ҳиссиётларни қўзғалишига ёрдам бериш учун мўлжалланган ва „ҳамма иштирок этган шахсларнинг розилиги“ билан яратилган ва тижоратлаштирилган „расм, видео ёки матн“ кўринишидаги жинсий мавзудаги материал сифатида таърифлаган[изоҳ 1]. Ҳиссиётни қўзғатиш асосий мақсад ҳисобланади, материал порнографик сифатида кўриб чиқилиши учун бу вазифани бажара олиши шарт[4]. Баъзи одамлар жинсий қўзғалиш учун мўлжалланмаган тасвир ёрдамида хирсини уйғотиши ёки аксинча, қўзғалиш учун аниқ мўлжалланган материални таъсир кўрсатмаслиги сабабли, порнография деб ҳисобланиши мумкин бўлган айрим материаллар субектив сифатида қаралади[4].
Тарихда порнография
[edit | edit source]
Қадим замонларда порнография
[edit | edit source]
Порнография таърифи субектив бўлгани сабабли, порнографиянинг аниқ тарихини тасаввур этиб бўлмайди[11]. Порнография тарихчилар томонидан мураккаб маданий шаклланиш сифатида қаралади[12]. Жинсий табиатнинг тасвирлари Венера ҳайкалчалари ва қоятош тасвирларида кўриниб турганидек, тарихдан олдинги даврлардан бери мавжуд бўлган[13]. Турли сивилизацияларда одамлар аниқ жинсий алоқани тасвирлайдиган асарлар яратганлар. Буларга кўпинча диний ва ғайритабиий мавзулар билан боғланган бошқа нарсалар қатори артефактлар, мусиқа, шеърият ва деворий расмлар ҳам киради[14]. Энг қадимий артефактлар, жумладан, порнографик деб ҳисобланган Ҳоҳле Фелс Венераси эрамиздан аввалги 2008-йилда Германиянинг Штутгарт яқинидаги ғордан топилган, радиокарбон билан аниқлаш уларнинг ёши камида 35 000 йил, яъни Ауригнаcиан даврига тегишли эканлигини кўрсатади[изоҳ 2].
Қадимги Месопотамияда топилган кўплаб артефактларда гетеросексуал жинсий алоқа аниқ тасвирланган[15]. Шумерларнинг илк сулоласи давридаги глиптик санъат кўпинча миссионерлик позициясида фронтал жинсий алоқа саҳналарини тасвирлаган[15]. Милоддан аввалги ИИ минг йилликнинг бошидан бошлаб Месопотамия назр лавҳаларида одатда эркак аёлнинг сомонча билан пиво ичган чоғида эгилиб унинг орқасидан кириб келиш ҳолати тасвирланган[15]. Ўрта Оссуриянинг қўрғошин назри ҳайкалчалари кўпинча қурбонгоҳда турган аёлнинг ичига кириб турган эркакни тасвирлайди[15].
Олимлар анъанавий равишда бу тасвирларнинг барчасини Ҳиэрос гамос (худо ва маъбуда ўртасидаги қадимий муқаддас никоҳ) саҳналари сифатида талқин қилишган, аммо улар Месопотамиянинг жинсий ва муқаддас фоҳишалик маъбудаси Инаннага сиғиниш билан боғлиқ бўлиши ҳам мумкин[15]. Ашшурдаги Инанна ибодатхонасида кўплаб шаҳвоний тасвирлар, жумладан, эркак ва аёл жинсий аъзоларининг моделлари топилган[15].
Жинсий алоқа тасвирлари қадимги Миср расмий санъат асарлари умумий репертуарининг бир қисми бўлмаган, аммо сопол парчалари ва граффитиларда гетеросексуал алоқанинг ибтидоий эскизлари топилган[16]. Турин эротик папирусининг (55001 папирус) сўнгги учдан икки қисми, Дейр ал-Мадинада топилган Миср папирус ўрами[16] турли жинсий позициялардаги эркак ва аёлларни кўрсатадиган ўн икки винеткадан иборат. Ўрам, Рамессиде даврида (милоддан аввалги 1292-1075) чизилган. Папируснинг юқори бадиий сифати унинг бой томошабинлар учун яратилганлигини кўрсатади. Бошқа шунга ўхшаш ўрамлар ҳозирча топилмаган[16].
Археолог Николаос Стамполидиснинг таъкидлашича, қадимги Юнонистон жамияти санъат ва адабиёт соҳаларида жинсий вакилликка нисбатан юмшоқ муносабатда бўлган[17]. Юнон шоири Саппҳонинг Афродитага қасидаси (милоддан аввалги 600-йил) лесбиян шеъриятининг энг қадимги намунаси ҳисобланади[14]. Грецияда (милоддан аввалги 530-йил) ихтиро қилинган қизил фигурали сопол идишларда кўпинча эротизмни акс эттирувчи суратлар тасвирланган[18]. Милоддан аввалги В асрда комикс Аристофан эркак жинсий аъзоларини тасвирлашнинг 106 усулини кўрсатиб, аёл жинсий аъзоларини 91 усулда тасвирлаб берган[17]. Лисистрата (милоддан аввалги 411-йил) – қадимги Юнонистонда саҳналаштирилган жинсий уруш комедия спектакли ҳисобланади[19].
.jpg?lang=uz)
Ҳиндистонда ҳиндуизм жинсий алоқага қизиқувчан муносабатни санъат ва руҳий идеал сифатида қабул қилган[20]. Баъзи қадимий ҳинд ибодатхоналари ўзларининг санъат асарларига жинсийликнинг турли жиҳатларини киритганлар. Хажурахо ва Конаркдаги ибодатхоналар, айниқса, инсон жинсий фаолиятининг батафсил тасвирига эга бўлган ҳайкаллари билан машҳур[20]. Ушбу тасвирлар руҳий нуқтаи назар билан кўриб чиқилган, чунки жинсий қўзғалиш илоҳийлик тимсолини англатган[изоҳ 5].
„порнография баъзан таназзулга учраган жамиятнинг бир аломати сифатида тавсифланади. Аммо қадимги ҳинд ибодатхоналаридаги юнон вазалари ёки ҳайкаллари билан таниш бўлган ҳар бир киши ғайритабиий жинсий алоқалар, оргиялар ва ҳар хил мураккаб алоқалар ўтмишда минг йиллар давомида шаклланиб келганлигини билади. Санъатда бу ҳолатлар ҳамма жойда томошабиннинг завқи ва илҳоми учун атайин тасвирланган. Севги ҳақидаги тасвирлар ҳақида ўйлаш истаги инсонда, айниқса, эркак психикасида пайдо бўлгани аниқ.“ — Том Ҳодгкинсон[4]
Кама жинсий истакни ифодалаш учун ишлатиладиган сўз бўлиб, Кама Сутра каби ҳинд адабий асарларида ўрганилган. У инсонларнинг учрашиши ва жинсий алоқанинг амалий ва психологик жиҳатлари билан боғлиқ[25]. Санскрит тилидаги Кама сутра матни донишманд Вāцйāяна томонидан милодий ИИИ асрнинг иккинчи ярмида тўлиқ ёзиб тугатилган[26]. Наср, шеърият, шунингдек, эротик севги ва жинсий хулқ-атворга оид расмларни ўз ичига олган ушбу матнлар[14] Ҳиндистоннинг энг машҳур эротик асарларидан бири ҳисобланади[20].
Кока шастра – камани ўрганган яна бир ўрта аср ҳинд асари ҳисобланади[20]. Жинсий табиатга оид санъат ва адабиётнинг бошқа намуналарига қуйидагилар киради: Арс Аматориа (Севги санъати), Рим шоири Овидийнинг васваса ва шаҳвонийлик санъати ҳақидаги эрамизнинг иккинчи асрида ёзилган рисоласи[11], Перудаги Моче халқининг артефактлари (милодий 100-800 йиллар)[14], 14-асрда яшаган италиялик ёзувчи Жованни Боккаччонинг баъзилари жинсий характерга эга бўлган Декамерон қисқа ҳикоялар тўплами[11] ва ўн бешинчи асрда жойилган арабларнинг жинсий алоқа бўйича қўлланмаси Тҳе Парфумед Гарден (Парфюмерия боғи)[14].
Эрта замонавий даврдаги порнография
[edit | edit source]Порнография Ўзбекистонда
[edit | edit source]Ўзбекистонда порнографик маҳсулотларини тайёрлаш, тарқатиш, реклама қилиш, намойиш этиш оилага, ёшларга ва ахлоққа қарши жиноят ҳисобланади. Бунинг учун маъмурий ва жиноий жазо белгиланган. Бундай қилмишни содир этиш Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 189-моддасига ва Жиноят Кодексининг 130-моддасига кўра, энг кам ойлик иш ҳақининг 100 бараваридан 200 бараваригача миқдорда жарима ёки 3 йилгача ахлоқ тузатиш ишлари билан жазоланади.
Коммерсиялизм
[edit | edit source]
_07.jpg?lang=uz)
.jpg?lang=uz)
| Порнографияни тижоратлаштириш | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Яна қаранг
[edit | edit source]Изоҳлар
[edit | edit source]Манбалар
[edit | edit source]- ↑ Комленаc & Ҳочлеитнер 2022.
- ↑ Спеэд эт ал. 2021.
- ↑ Сcиэнcе & 13 Май 2009.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 МcНаир 2013.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 этймонлине 2023.
- ↑ Лидделл & Сcотт 1940.
- ↑ этймонлине 2022.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Талваcчиа 2010.
- ↑ ОЭД 1989.
- ↑ МcКеэ эт ал. 2020.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Женкинс 2023.
- ↑ Лубей 2022.
- ↑ Рудглей 2000.
- ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 Таррант 2016.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 Блаcк & Греэн 1992.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 Робинс 1993.
- ↑ 17,0 17,1 Смитҳ 2009.
- ↑ Померой эт ал. 1999.
- ↑ Cартледге 2002.
- ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 Парриндер 1996.
- ↑ Ратҳус, Невид & Фичнер-Ратҳус 2018, с. 13.
- ↑ Парриндер 1996, с. 36-37.
- ↑ Чаппле 2009, с. 329.
- ↑ Гита 1972, с. 377.
- ↑ Cастлеман 2013.
- ↑ Донигер & Какар 2002.
 | Ушбу мақолада Ўзбекистон миллий энсиклопедияси (2000-2005) маълумотларидан фойдаланилган. |
 | Бу андозани аниқроғига алмаштириш керак. |
Cите эррор: <ref> тагс эхист фор а гроуп намед "изоҳ", бут но cорреспондинг <references group="izoh"/> таг wас фоунд