Moxhe ås waerbeas
Ene moxhe ås waerbeas[1], c' est ene cafloreye moxhe ås deus aiyes ki prodût des waerbeas ou waerbåds.
On waerbea, c' est on gros vier ki vént dizo l' pea do dos des bovrins, et ki mousse foû pa on ptit trô k' i fwait dins l' cur, ezès moes d' måss, avri et d' may el Walonreye. Mins gn a des ôtes sôres po des ôtès biesses.
Sincieus no d' l' indje : Hypoderma spp.
Istwere des kinoxhances
Dedja dins l' Odissêye, Omer aveut discrît l' bizaedje des vatches kitchesseyes des moxhes ås waerbeas k' î volèt ponre leus oûs.[2]
Sôres di moxhes ås waerbeas
- grande moxhe bizrece (bovrins) : Hypoderma bovis
- pitite moxhe bizrece (bovrins) : Hypoderma lineatus
- li moxhe ås waerbeas a l' estoumak des tchvås (Gasterophilus equi)
- li moxhe ås waerbeas ås emoroyides des tchvås (Gasterophilus hemorrhoidalis)
- li moxhe al berbis (Oestrus ovis)
Tournante biyolodjike
Li moxhe ås waerbeas, c' est ene poyowe moxhe, ki n' si nourixh nén. Ele ni vike ki sacwants djoûs. Ele va voler totåtoû des vatches, ki vont bizer, po k' ele ni les aduzénxhe nén. Tolminme, ele parvénront a ponre des oûs, agritchés a on pwel del pate di dvant. Adon, li vatche va rletchî s' pate, et avaler les oûs.
El Walonreye ey ezès contrêyes dilé, li bizåjhe va do moes d' djun å moes d' awousse.
Les oûs vont disclôre e l' avala, et les ptits viers vont viker on moumint eterés ins les musses del paroeze do buzea d' avala. Après, i vont voyaedjî e coir del vatche, et si vni edjîstrer dins l' trô del schene. Il î dmorront sacwants moes (el Walonreye, do 15 d' awousse å 15 di fevrî). Adonpwis, ele riprindèt leu voyaedje eviè dzo l' pea do dos. Elle î vont fé tos des ptits nocrês, deus cintimetes gros. Ele vont co crexhe dizo l' pea deus moes å lon. Adon, ele vont trawer l' cur, et rexhe ådfoû, å bontins (el Walonreye, do 15 d' avri å 15 di may).
On côp toumêyes al tere, ele vont divni des påpåds-lôlô, pu disclôre e moes d' may et djun, al bizåjhe.
Sipårdaedje djeyografike
Les waerbeas vicnut pus voltî dins les pus froeds payis del dimeye-bole bijhrece (inte 25 and 60 grés d' latitude). End a eto e l' Afrike bijhrece ey el Nonne-Afrike. End a cåzu pont dins les payis tropicås.
E l' Afrike bijhrece, li bizåjhe va do moes d' måss å moes d' avri.
Senes clinikes
Les nocrês ki mostrèt k' les waerbeas sont-st arivés e plaece si trouvnut sol dos et les rnos, rålmint so li dzeu des coisses. C' est des boles 1 ptit cintimete grosses å cmince, mins ki vont crexhou disk' a 2 cm. Adon, on va vey on ptit trô e mitan.
Gn è pout aveur des ôtes senes, cwand l' waerbea est co dins l' schene do dos, come èn årtchou dos, et minme ene paralizeye di tot l' erî-trén.
Pietes economikes
- å passaedje des voyaedjants tchalons dins l' tchå å rosbif.
- trawaedje des curs : les trôs kel waerbea fwait dins l' pea fwait piede bråmint del valeur ås curs.
- ewaeraedje des vatches al såjhon, ki rtirèt (dinèt moens di laecea) et s' aler coschirer tot bôrant dins les cloteures.
Médiaedje
- Vudaedje d' on towe-inseke sol dos, ki l' ovrant prodût va passer dins l' coir tot stant boevou pal pea, pu touwer les waerbåds e leu djîsse.
- ivermectene, minme a des foirt pititès dôzes (li 10inme å 20inme del dôze normåle, dj' ô bén 10 a 20 microgrames å kilo.
Dizindjnaedje des waerbeas
Les waerbeas ont stî dzindjnés di sacwants payis d' Urope coûtchantrece a cmincî des anêyes 1960. Aprume e Daenmåtche, pu e l' Almagne di l' Ouwess. Li Beldjike adierça l' minme côp dins les anêyes 1970, e minme tins kel Rweyåme Uni.
Li rascråwe egzistêye co, å djoû d' ouy, dins tos les payis d' Afrike bijhrece. Mins a cåze di l' eployaedje di l' ivermectene pa bråmint des cinsîs, so les åmeas al laxhe po-z ecråxhî, li maladeye va dandjreus rastrinde a l' avni.
Alére
Lucyin Mahin, Bizaedje et waerbeas, Li Rantoele l° 65, Bontins 2013, p. 17.
Sourdants
- ↑ Po tos les nos e walon do waerbea et del moxhe, et leus accints, loukîz al notule ALW 8 134.
- ↑ Gustav Rosenberger, Krankheiten des Rindes, Verlag Paul Parey, Berlin, 1978, p. 975 ISBN 3-489-61716-9
