Sofronije Jovanović
Sofronije Jovanović (Novi Sad — Pakrac, 26. decembar 1757/6. januar 1758.) je bio sedmi episkop pakrački.
Osnovno obrazovanje, grčki i latinski je stekao od jezuita, u Petrovaradinskom Šancu (danas Novi Sad). Zamonašio se u manastiru Hopovo i 1719. sa vladikom Nićiforom Stefanovićem otišao u Slavoniju, kao njegov[1] štićenik i saradnik.[2]
Godine 1741. postao je arhimandrit i tada je narečen za episkopskog koadjutora Nićiforu Stefanoviću.[1] Još dok je bio arhimandrit podignut je frontalni deo episkopskog dvora, a dao je i da se izradi novi ikonostas za pridvornu kapelu Blagoveštenja na spratu rezidencije, verovatno najraskošnije opremljenom prostoru u dvoru,[3] od koga do danas više nije ostala nijedna sačuvana ikona.[4]
Kao arhimandrit je bio dve godine, a zatim, pošto episkop Nićifor posle dugogodišnje bolesti povukao,[3] rukopoložen je 1743. za episkopa slavonskog.[5] [5] Patrijarh Arsenije IV ga je posvetio pre potvrde caričine, koja je usledila tek 15. avgusta 1746.[6] Nićifor je nakon povlačenja živeo još sedam godina i posle svoje smrti 1750. ostavio legate crkvama i manastirima.
Tako je Sofronije Jovanović postao sedmi po redu episkop pakrački od 1743. do 1757.[3] Bio je dosledan eksponent rusko-ukrajinske orijentacije u svim sferama verskog i kulturnog života. Monaška pravila koja je izdao 1745. propisivala su manastirima u njegovoj eparhiji obavezno nabavljanje bogoslužbenih i bogoslovskih knjiga kijevskog ili moskovskog izdanja.[7]
Kao odličan poznavalac prilika u Slavoniji, gde je skoro četvrt veka službovao pre nego što je postao episkop. Posebnu pažnju je poklonio školstvu uopšte, a najviše svešteničkom obrazovanju. U Pakracu je osnovao pridvornu školu za obrazovanje parohijskog sveštenstva[3] i podigao je na nivo gramatikalne, te se starao o kvalitetu nastave u njoj[5]. I po selima je počeo otvarati škole, koje su se zbog smetnji od strane jezuita teško održavale.
Godine 1750. je uspostavio parohijske kancelarije u kojima su nastali prvi redovni protokoli, venčanih, krštenih, ispovedanih i umrlih. U već zavedenoj konzistoriji je zaveo još bolji red, imao je i svoju ličnu arhivu, u kojoj je sva dokumenta lično sortirao i koja su nakon njegove smrti 1758. dospela u Sremske Karlovce.[3]
Savremenici su ga hvalili i opevali u pesmama.[8]
Njegova politička delatnost u Slavoniji uglavnom je ostala neistražena, ali je poznato da je održavao veze sa Sremskim Karlovcima i bio trajno odan političkim interesima kako mitropoliji, tako i carskim vlastima.[8] Tokom svog vladičanstva je ostao čvrsto vezan za hopovsku, odnosno fruškogorsku i sremsku sredinu. U Hopovu je često boravio i ostvario značajne ktitorske poduhvate, te je odatle dovodio ljude koji su za njega obavljali važne poslove.[6]
Osveštao je kapelu Sv. Trifuna 1747. pri hramu Sv. Trojice i neposredno je kontrolisao poslove oko dvora, te vršio pripreme oko izgradnje nove saborne crkve, koja je građene u periodu 1757-1768.[5] Trudio da obezbedi najbolje što je tadašnja srpska sredina u Monarhiji mogla da pruži.[8] Za sva svoja episkopska dobra izdejstvovao je od cara 1749. god. novu donacionalnu potvrdu.
Episkopi Karlovačke mitropolije ustupili su mu 1748. Osječko polje, sa Osijekom i selima Čepin, Poganovci, Beketinci, Koprivnica, Martinci, Dopsin, Tenje, Sarvaš, Aljmaš, Erdut, Veru, Bobota, Pačetin, Bršadin i Trpinja.[5] Vladika je jedno vreme boravio u Osijeku, u rezidenciji koju je kupio još vladika Maksim. Svoju staru rezidenciju je menjao 1750. godine za veliku zgradu preko puta Saborne crkve Uspenija Bogorodice,[9] koju je tronosao 1751. Ono područje je ostalo u sastavu Slavonske eparhije samo do njegove smrti 1758.[5]
Za vreme njegove uprave, u Slavoniju se doselio veliki broj Srba iz Like i Bosne,[3] koje je trebalo brzo uklopiti u postojeću crkvenu strukturu i preduhitriti pokušaje unijaćenja.[4] Obilazio je svoje parohije i osveštavao (tronosao) nove i ranije sagrađene crkve, postavljao tutore, koji su se starali o hramovima, njihovim prihodima i potrebama, a uređivana su i groblja.[5]
U njegovo vreme je podignut veliki broj crkava, a uz njih i narodne škole. Za stare i nove crkve dao je da se izrade novi antiminsi.[3] Prema popisu eparhije iz 1759. u njoj je bilo za jednu trećinu više parohijskih crkava, nego na početku njegovog episkopovanja. Samo u periodu od 1744. do 1752. je osvetio antiminse za 60-ak novih crkava.[4]
Među nove crkve koje je on osveštao spadaju crkve: Sv. Arhanđela u Pakracu (1743), Sv. Ilije u Pakracu (1744), Sv. Jovana Krstitelja u Uljaniku (1744), Sv. Ilije u Doljanima (1744), Sv. Georgija, Kusonjama (1744), Sv. Arhanđela u Rajiću (1746), Sv. Petra i Pavla u Grahovljanima (1746), Sv. Teodora Tirona u Lovskoj (1746), Uspenija Bogorodice u Latinovcima (1747), Preobraženja Meljanima (1747), Sv. Vaznesenja u Dobroviću (1747), Sv. Ilije u Gornjoj Bukovici (1747), Uspenija presvete Bogorodice u Borovi (1747), Sv. Georgija u Velikim Bastajama (1747), Sv. Nikole u Koreničanima (1747), Sv. apostola Petra i Pavla u Brestovcima (1747), Sv. arhanđela Mihaila i Gavrila u Bijeloj, sedištu parohije manastira Pakra (1747), Uspenija presvete Bogorodice u Siraču (1747), Sv. Nikole u Bučju 1747, Sv. Jovana Bogoslova u Obriježi (1747), Sv. Georgija u Lisičinama (1748), Roždestva Bogorodice u Majaru (1749), Sv. apostola Petra i Pavla u Cjepidlakama (1749), Sv. Georgija u Rogoljima (1749), Sv. arhangela Gavrila u Bršadinu (1750), malu kapelu u Roždenstva Bogorodice u Smrtiću (1752), Uspenija Bogorodice u Bodegraju (1752), Sv. Paraskeve u Gređanima (1752), Sv. apostola Petra i Pavla u Dejanovcima (1752), Sv. Nikole u Medarima (1752), Vavedenja Presvete Bogorodice u Čečavcu (1752), Sv. Nikole u Sloboštini (1752), Sv. Nikole u Smoljanovcima (1752), Sv. Stevana u Bolomačama (1752), Sv. Arhanđela u Gornjim Vrhovcima (1752), Vaznesenju Gospodnjem (Spasovdan) u Treštanovcima (1752), Roždestva Bogorodice u Gradištu (1752), Sv. Ilije u Londžici (1752), Sv. Georgija u Poučiju (1752), Sv. Petra i Pavla u Paki (1752), Sv. Apostola Petra i Pavla u Okučanima, Sv. Nikole Staroj Gradiški (17??), Vaznesenja Gospodnjeg u Donjim Bogićevcima (17??), Sv. Georgija u Kobašu (1753),[5] Vaznesenja Gospodnjeg u Trpinji kod Vukovara (1753),[10] Sv. velikomučenika Georgija u Paučju (1753),[11] Sv. Nikole u Pačetinu (1755).
Osveštao je i antimins za crkvu Sv. Paraskeve (Petke), podignutu 1744. u Obradovcima, ali je crkva ostala neosveštana.[5]
U periodu 1754–1756,[12] tražio je od carice Marije Terezije obnovu manastira Dejanovca, parohijske crkve u Benkovcu i filijalne crkve u Cagama.[3]
U to vreme je postojala netrpeljivost prema podizanju srpskih crkava na području Virovitičke i Požeške županije, čiji su administratori rušili započete crkve. Tako je đakovački solgabirov Jelačić sa mnogo naoružanih ljudi razrušio crkvu u Gazijama koja je na njegovu inicijativu podignuta na temeljima starije drvene crkve prethodno razrušene u nevrememe, posle čega su se Gažani 1747. žalili i protestvovali.[5] Crkva je konačno bila gotova 1754. Slični problemi su se dešavali u Sarvašu i Podvorju.
U Sarvašu je solgabirov Čačković, sa više od sto ljudi, svu crkvenu građu uzeo i predao tenjskom spahiji, dok je stanovništvu pretio na razne načine kako se ne bi žalili, te se pomirli sa tim da se crkva ne gradi.
U selu Kipu kod Sirača, administrator vlastelinstva je proterao sveštenika da bi od njegovog brata naplatio porez, jer je sveštenik tvrdio da je kuća njegova, te da ukućani ne treba da plaćaju porez, po pravu imuniteta.
Tokom 1753. ponovo je bilo problema sa posedima manastira Orahovice, pošto je vlastelin terao, pretio batinama i naplaćivanjem globe, te katoličko stanovništvo sa svog poseda terao da uzurpira posed oko manastira, iako su Hrvati tvrdili da to nije nikada pripadalo njima, nego manastiru. Problema je bilo i sa posedom manastira Svete Ane, koji je za sebe zahtevala katolička crkva.
Povodom obustavljanja izgradnje nove crkve Svete Nedjelje (1750), na mestu stare u Podborju, kod mesta Ilidži (Daruvarske toplice Toplice, danas Daruvar), pisao je oštro pismo vlastima Požeške županije, koje su tražile carsku dozvolu. Dozvola je nakon duge prepiske preko mitropolita, sve do carice, ipak dobijena, a crkva je dovršena 1753.[5]
Podigao je i malu kapelu u Sibinju (1751), s namerom da tamo postavi sveštenika, ali mu je carica Marija Terezija to zabranila na osnovu mišljenja Slavonske generalkomande.[5] Godine 1756. molio je Slavonsku generalkomandu da zaštiti malobrojne Srbe u Brodu i ostalim mestima, pošto su im porušene drvene crkve i oduzeto groblje u Brodu i Vinkovcima, ali pomoći dugo nije bilo.[5]
Vojni zapovednici i komorski činovnici su sa stanovništvom postupali samovoljno i bezobzirno, a slično su se ponašala i vlastela po spahilucima. Kmetovima je oduzimana najbolja zemlja, a u zamenu su dobijali rđavu i neplodnu. Pritisak je vršen posebno nad pravoslavnim stanovništvom zbog unionističkih tendencija rimokatoličke crkve i visokih funkcionera, pa su čitave porodice odlazile u hajduke, a dolazilo je i do masovnih iseljavanja.[5]
Smirivanje buna na Vojnoj granici i probleme oko vlaselinstva, mitropolit je rešavao preko vladike Sofronija Jovanovića.
Godina 1742/43 kada je došlo do ozbiljnih graničarskih i seljačkih nemira, u kojima je srpsko pravoslavno sveštenstvo imalo aktivno učešće.[13] Sofronije se u to vreme nalazio u Sremskim Karlovcima pod istragom, ali ga je patrijarh Arsenije IV, na zahtev generala Engepshopena vratio u Slavoniju, kao najboljeg poznavaoca slavonskog naroda i najpopularniju ličnost u Slavoniji.[14]
Tek je 1756. pod vlašću Marije Terezije uspostavljen slavonski urbar, kojim je određen minimum kmetovskog poseda i maksimum tereta.[5]
Zaslužan je za uvođenje baroknog kulturnog modela u Pakračko-slavonskoj eparhiji.[2]
Njegova tri portreta, od kojih se jedan nalazi u vlasništvu episkopskog dvora u Pakracu, a druga dva su replike istog, izradio je ruski (ukrajinski) umetnik Vasilije Romanovič, za vreme svog boravka u Pakracu (pre 1757). Jovanović je ovom narudžbinom u pakračku rezidenciju uveo novi evropski oblik samoreprezentacije pravoslavnih episkopa, koji su sledili svi njegovi naslednici, poručujući sopstvene portrete i priključujući ih galeriji u dvoru.[15] Isti slikar, sa svojim neimenovanim saradnikom je izradio barokni grb Pakračko-slavonske eparhije na čeonoj fasadi dvora koji su nosila dva anđela po porudžbini Sofronija Jovanovića.[4]
Sofronije Jovanović je umro iznenada, 26. decembra 1757. godine i sahranjen je u svetotrojičnom hramu u Pakracu.
Isto kao i njegov prethodnik, i episkop Sofronije Jovanović je pripremao sebi naslednika - Genadija Vasića. Međutim, u Karlovcima se nisu složili sa takvom kadrovskom politikom. Za novog episkopa izabrali su sremskog egzarha Arsenija Radivojevića, dok je Genadije i pored svih narodnih simpatija, čak stavljen pod sud i bio kažnjen.[5]
- ↑ 1,0 1,1 Cincar-Kostić 2009: str. 631
- ↑ 2,0 2,1 Kučeković 2014: str. 603
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 Cincar-Kostić 2009: str. 632
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Kučeković 2014: str. 608
- ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 5,14 5,15 Kašić 1988
- ↑ 6,0 6,1 Kučeković 2014: str. 604
- ↑ Kučeković 2014: str. 605
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Kučeković 2014: str. 609
- ↑ Đekić 2013
- ↑ Informativna služba SPC 2011
- ↑ Osječko-poljska i baranjska eparhiji 2015
- ↑ Ilić 2013: str. 27
- ↑ Gavrilović 1988: str. 179
- ↑ Gavrilović 1988: str. 180
- ↑ Kučeković 2014: str. 607
- Cincar-Kostić, Biljana (2009). Srpski biografski rečnik, 4 I—Ka. Novi Sad: Matica srpska. ISBN 979-86-7946-037-0.
- Kučeković, Aleksandra (2014). „Episkop Sofronije Jovanović (1743-1757) i barokni kulturni model u Pakračko-slavonskoj eparhiji”. Zbornik radova sa naučnog skupa „Tri veka Karlovačke mitropolije 1713–2013“ (Novi Sad: Eparhija sremska SPC, Odsek za istoriju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu, Malo istorijsko društvo – Novi Sad). ISBN 978-86-87513-35-8.
- „Obnovljena crkva Vaznesenja Gospodnjeg u Trpinji”. 24. 10. 2011. Arhivirano iz originala na datum 2015-09-07. Pristupljeno 2016-11-20.
- Gavrilović, Slavko (1988). „Svedočanstvo o ulozi pravoslavnog sveštenstva u narodnim bunama u Slavoniji sredinom XVIII veka”. Istorijski časopis (Beograd: Prosveta) XXXIV.
- „Tronosanje nove crkve u Paučju”. Osječko-poljska i baranjska eparhija. 2015.
- Kašić, Dušan (1988). Srpska naselja i crkve u sjevernoj Hrvatskoj i Slavoniji. Zagreb. Pristupljeno 20. 11. 2016.
- Đekić, Borislav (2013). „Graditeljska baština Srba u Dalju - Saborni hram Svetog Dimitrija”. Danubius (Beograd: Međunarodni naučni forum „Dunav - reka saradnje“). ISSN 2217-4826.
- Vuković, Sava (1996). Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka.
- „U fokusu Vasilije Romanovič - Rođenje Sv. Jovana oko 1765–1766”. Galerijske vesti (Novi Sad: Galerija Matice Srpske) 31–32. 2016. Arhivirano iz originala na datum 2017-04-14. Pristupljeno 2016-11-21.
- Ilić, Jelena (2013). „Crkva zvana manastir Dejanovac i pitanje školovanja pravoslavne dece u Gradiškoj regimenti polovinom 18. veka”. Zbornik Matice srpske za istoriju (Novi Sad: Matica srpska) 88. ISSN 0352-5716. Pristupljeno 20. 11. 2016.
- http://ff.uns.ac.rs/studije/doktorske/uvid_javnosti/NenadNinkovicDisertacija.pdf Arhivirano 2015-12-23 na Wayback Machine-u