Argentino
.svg?lang=eo)
Argentino, oficiale la Argentina Respubliko (hispane República Argentina), estas ŝtato en Sudameriko, konstituciigita kiel federacio de 23 provincoj kaj aŭtonoma urbo, Bonaero. Ĝiaj najbaroj estas Ĉilio (sude kaj okcidente), Bolivio (norde), Paragvajo (norde kaj nordoriente), Brazilo (nordoriente) kaj Urugvajo (oriente). Ĝi ankaŭ havas longan marbordon de la Atlantiko.
Politike ĝi estas federacia respubliko, kiu havas 23 provincojn kaj unu federacian distrikton. Nuntempe, Argentino estas ŝtato, kiu havas fortan ekonomikan evoluon. Post la severa ekonomika krizo de la jaro 2001, ĝia registaro kaj ekonomio renormaliĝis kaj nun la lando povas denove rigardi la estontecon kun espero. Laŭ sia indekso de homa disvolviĝo Argentino estas la dua plej avancinta lando de Sud-Ameriko.[3] Aĉetpovo de la loĝantaro estas taksata kiel 23-a inter la ŝtatoj de la mondo.[4]
La areo de Argentino estas 2.766.890 km², kaj situas inter la Andoj Montaro (okcidente) kaj la Atlantiko (oriente). Ĝi estas la dua en la listo de plej grandaj landoj el Suda Ameriko, kaj la oka en la listo de plej grandaj landoj el la mondo. La ŝtato postulas posedon de la nune britaj Falkland Islands (aŭ hispane Islas Malvinas nome Malvinoj) kaj la posedon de la insuloj Georgia del Sur kaj la insuloj Sandviĉoj. Ĝi ankaŭ volas posedi 969.464 km² de la Antarkto, sed kelkaj partoj de la antarkta teritorio postulita de Argentino estas ankaŭ proklamataj teritorio de Britio kaj Ĉilio respektive. Antarkto estas tamen gardata kiel internacia „nenies“ tero laŭ interkonsento de pluraj ŝtatoj.
Ĝi estas la hispanparolanta lando plej etenda de la planedo, la dua plej granda de Latinameriko, la kvara en la amerika kontinento kaj la oka en la mondo, se konsideri nur la kontinentan areon sub fakta suvereneco. Se konsideri la postulitan areon, ties totalo estus 3.761.274 km², kio igus ĝin la sepa plej etenda lando de la mondo.
Etimologio
[redakti | redakti fonton]La tuta nomo de la lando estas, hispane, República Argentina (/re'publika aɾxen'tina/). Ankaŭ estas, por kelkaj celoj, uzata la nomo Nación Argentina (Argentina Nacio).
La nomo Argentina devenas el la latina lingvo (argentum) kio signifas „arĝento“. Kiam la unuaj hispanaj konkerantoj trovis la Río de la Plata (arĝentan riveron), oni nomis ĝin Mar Dulce (dolĉa maro). La indiĝenoj donis arĝentajn donacojn al la personoj, kiuj postvivis terurajn tagojn sub rego de la ŝipestro Juan Díaz de Solís. La kredo pri arĝenta monto alvenis al Hispanio ĉirkaŭ la jaro 1524, kaj ĝia nomo Sierra del Plata estis unue registrita sur venecia mapo en 1536. Sur ĉi tiu arĝentejo estis fondita la vilaĝo Potosí. Poste, iu arĝentoserĉanto sekvante la riverojn Paraná kaj Pilkomajo, trovis nur teritorion jam reklamitan de la serĉantoj kiuj alvenis el Lima, la ĉefurbo de la Virreynato.
La nomo de la lando estas aktive uzata ekde 1612, kiam ĝi aperis en la libro Historia del descubrimiento, población y conquista del Río de la Plata (Historio pri la trovo, loĝiĝo kaj konkero de la Río de la Plata), verkita de Ruy Díaz de Guzmán. En tiu libro la teritorio estis nomita Tierra Argentina (arĝenta teritorio).
Geografio
[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Geografio de Argentino.Areo
[redakti | redakti fonton]
La teritorio de Argentino estas la dua plej granda en Sudameriko kaj la oka en la mondo. Ĝi estas formata de amerika sektoro kaj alia antarkta (kies suvereneco estas postulita).
La areo de la amerika sektoro de Argentino havas 2 795 677 km². El tiuj, 2.780.400 km² korespondas al la landa teritorio sub fakta suvereneco, tio estas, la urbo Bonaero, la 22 kontinentaj argentinaj provincoj kaj la departementoj Ushuaia kaj Río Grande de Fajrolando. La resto estas konstituata de la arkipelagoj sub konflikto kontraŭ Unuiĝinta Reĝlando, kiu kontrolas ilin de facto; tio inkludas 11.410 km² de Malvinoj (Falklandoj), 3560 km² de Sud-Georgioj, kaj 307 km² de Sud-Sandviĉinsuloj. Tiuj tri arkipelagoj formas parton de la Insuloj de Suda Atlantiko.
La areo de la antarkta sektoro — nome areo sub la principoj de la Antarkta traktato — estas 965 597 km²; tiuj korespondas al la Argentina Antarkto (postulita teritorio), inkludita kiel departamento de la provinco de Fajrolando aŭ Fuegio. Krome, tiu areo inkludas la areojn de la Sudaj Ŝetlandaj Insuloj kaj de la Sudaj Orkadoj.
La totala areo de Argentino, sumita ambaŭ sektorojn kaj amerika kaj antarkta, totalas 3 761 274 km² inklude la postulitajn teritoriojn. En tiu kvanto oni inkludas nek la oceanan argentinan strion de 200 marmejloj (ekonomia ekskluda zono), nek la kontinentbreton (kiu korespondas grandkvante al la Argentina Maro), nek la argentinan sektoron de la Plata-Rivero.
Situo
[redakti | redakti fonton]Argentino estas situanta en la sudo de la kontinento Ameriko, kaj formas parton de la Suda Konuso kun Ĉilio, Urugvajo, Paragvajo kaj suda Brazilo.[5]
- Limas norde kun Bolivio kaj Paragvajo. La limon kun Bolivio markas la montaro Koĉinoka, la riveroj Grande de San Juan, Bermejo, Grande de Tarija, Itauo kaj Pilkomajo kaj la paralelo 22; same kiel parto fiksita de la traktato de 1889, per kiu Argentino rezignis pri postulo al provinco Tarija ŝanĝe de la Punao de Atakamo. La limon de Paragvajo markas la riveroj Pilkomajo, Paragvajo kaj Paranao laŭ du diversaj traktatoj (inter kiuj unu kun partopreno de la usona prezidento Hayes), ambaŭ de 1876.[5]
- Limas oriente kun Brazilo, kun Urugvajo, la Rivero Plata kaj la Argentina Maro. La limo kun Brazilo estas markita ankaŭ laŭ traktato kun interveno de usona prezidento Cleveland pri Misiones (1895), kaj estas farata de la riveroj Iguazuo, San Antonio, Pepirio Guazuo kaj Urugvajo. La limoj kun Urugvajo estas markataj de la samnoma rivero kaj tiu Plata, limoj interkonsentitaj de la Traktato de la Plata-Rivero.[5]
- Limas okcidente kun Ĉilio, kun kiu la limo estas konstituita plejparte de Andoj, laŭ la Traktatoj de 1881, 1899 kaj 1995, kaj britaj traktatoj de 1902 (Patagoniaj Andoj). La Konflikto Beagle pri la Kanalo Beagle estis solvita pere de papa perado akceptita de ambaŭ landoj.[5]
- La plej suda pinto el la teritorio amerika alvenas pere de jurisdikciaj akvoj ĝis la Drake-pasejo, kiu unuigas la oceanojn kaj Atlantikon kaj Pacifikon.[5]
- Laŭ la publikaĵo Limits of ocean and seas de 1953 de la Internacia Hidrografia Organizo Argentino posedas ankaŭ du malgrandajn sektorojn apartenantaj al Suda Pacifiko: nome malgranda kojno sude de la provinco Santa Cruz formita el Terlango Dungeness, Kabo Vírgenes kaj Kabo Sankta Spirito; kaj, pli etende inkludas nedirite, la akvojn, marbordojn kaj insulojn de la argentina patro de la Kanalo Beagle, sudokcidente de Fajrolando.[6]
Tamen, la projekto de la 4a eldono de Limits of ocean and seas de 2001 pasas al la Terlango Dungeness la interoceanan limon, klarigante ke tio estis interkonsentita de Argentino kaj Ĉilio en 1984.[7] Pri la kanalo Beagle, Argentino ne konsideras ĝin inkludita en iu oceano.
La eksterakva teritorio sub efektiva suvereneco de Argentino etendiĝas tra pli ol 33° de latitudo inter ties norda kaj suda pintoj, kaj tra preskaŭ 20° de longitudo de oriento al okcidento. Laŭ la retejo de la Nacia Geografia Instituto,[8] ĝi havas 1423 km de oriento al okcidento kaj 3694 km de longo de nordo al sudo, klarigante ke la plej foraj pintoj estas la jenaj: oriente, pinto situanta ĉe la urbo Bernardo de Irigoyen, en la provinco Misiones, ĉe 26° 15′ 15″ S 53° 38′ 52″ O / 26.25417 °S, 53.64778 °O (mapo); okcidente — pinto okcidente de la monto Bertrand aŭ Agassiz Norte en la Nacia parko Los Glaciares, provinco Santa Cruz: 50° 01′ 00″ S 73° 34′ 00″ O / 50.01667 °S, 73.56667 °O (mapo); norde — la kunfluo de la riveroj Grande de San Juan kaj Mojinete, en la provinco Jujuy ĉe 21° 46′ 50″ S 66° 13′ 10″ O / 21.78056 °S, 66.21944 °O (mapo); kaj sude — la Kabo San Pío, sude de la Granda Insulo de Fajrolando, ĉe 55° 03′ 00″ S 66° 31′ 00″ O / 55.05000 °S, 66.51667 °O (mapo). Tamen, la retejo de la Subsekretario de Katastro de Fajrolando indikas, ke la kabo Punta Falsa 55° 03′ 34″ S 66° 26′ 29″ O / 55.05944 °S, 66.44139 °O (mapo) kaj la Blanka Insuleto 55° 03′ 51″ S 66° 33′ 06″ O / 55.06417 °S, 66.55167 °O (mapo) troviĝas ankaŭ pli sude ol Kabo San Pío.[9]
Enklavoj kaj eksklavoj
[redakti | redakti fonton]Inter Argentino kaj Urugvajo
[redakti | redakti fonton]
Pro la subskribo de la Statuto de la Rivero Urugvajo de 1961 kiu fiksis la limon ĉe tiu rivero inter Argentino kaj Urugvajo, oni difinis, ke sude de la zono de Ayuí [ajuI] ― kiu estas la loko kie poste oni konstruis la Akvobaraĵon de Salto Grande ―, la limo pasu tra la plej profunda kanalo, separante ankaŭ la insulojn. Spite tion, la insuloj Filomena Grande, Filomena Chica, Palma Chica, Bassi, Tres Cruces, kaj la insuletoj Albakaj Chingolo, laŭ interkonsento apartenas al Urugvajo ĉar ili havis loĝantaron el tiu origino, kvankam la ĉirkaŭa akvo apartenas al Argentino. Tiele, tiuj insuloj konstituas enklavojn de Urugvajo en argentinaj akvoj.[10]
La insulo Martín García estas eksklavo argentina ĉe la kunfluo de la riveroj Paranao kaj Urugvajo, je unu kilometro ene de urugvaja akvo, je distanco proksimuma de 3,5 km de la urugvaja marbordo, ĉe Martín Chico. La Traktato de la Rivero Plata, subskribita de Argentino kaj Urugvajo en 1973, rekonfirmis la argentinan jurisdikcion sur la insulo, finante jarcentan disputon inter la landoj.[10] Pro rivera sedimentado, formiĝis insulo antaŭ la norda bordo de Martín García kiu estis nomita de Argentino Punta Bauzá kaj de Urugvajo Timoteo Domínguez, kaj estis nova objekto de disputo inter ambaŭ landoj. Laŭ interkonsento ĉe la Traktato de la Rivero Plata, Argentina agnoskis la urugvajan suverenecon sur la insulo kiu, poste, unuiĝis al Martín García, konstituante sekan landlimon.
Inter Argentino kaj Paragvajo
[redakti | redakti fonton]Laŭ la traktatoj subskribitaj kun Paragvajo, oni interkonsentis, ke la insuloj en la riveroj Paranao kaj Paragvajo (escepte de la insuloj Jaciretao kaj Cerrito) estu de la plej proksima lando, tiele ke la akvoj estu dividitaj per la ĉefa kanalo de la rivero.[11] Post la markigo de la insuloj en 1980 restis enklavoj ambaŭflanke, kaj en la rivero Paranao kaj en la rivero Paragvajo. Tiele apartenas al Argentino ene de la provinco Corrientes la insuloj: Apipé Grande, Entre Ríos, la grupoj Caa Verá, Verdes (Verdaj) kaj Costa Larga (Longa Marbordo); ĉiuj el ili situantaj en la rivero Paranao en paragvajaj akvoj.
Naturaj regionoj
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Regionoj de Argentino.-
Glaĉero Perito-Moreno, Nacia parko Los Glaciares, Santa Cruz. Unu el la glaĉeroj plej vizitataj en la mondo, kaj unu el plej grandaj rezervejoj de nesala akvo en la mondo. Deklarita Monda heredaĵo de Unesko en 1981.
Laŭ la plej ĵusa informo de la Monda Fonduso por Naturo (WWF) Argentino estas la naŭa lando (inter pli ol 150) kun plej grandaj naturaj riĉo kaj biodiverseco.[12] Laŭ la informo de WWF, Argentino estas antaŭata laŭ naturaj riĉo kaj biodiverseco nur de la kontinentlandoj Brazilo, Ĉinio, Usono, Rusio, Barato, Aŭstralio kaj de la mezgranda sed tre insulara Indonezio.
En 2011, la akvofaloj de Iguacuo (en la provinco Misiones) estis proklamitaj kiel unu el la Sep naturaj mirindaĵoj de la mondo[13] La argentina kontinenta teritorio estas situanta inter la Andoj, la Suda Atlantiko kaj la Antarkto. En la lando eblas distingi tri grandajn geografiajn areojn klare diferencaj:
- la centra kaj norda zonoj, de ebenaĵoj;
- la suda zono, de altebenaĵoj;
- la okcidenta zono, de montaroj.[14]
En la nordo de la lando troviĝas regionoj de densa vegetaĵaro; en kelkaj sektoroj tiu estas arbara kaj en aliaj estas ĝangala, komponita de la ĉaka regiono kaj de la marĉo Iberao; tiuj zonoj de abunda vegetaĵaro miksiĝas kun aliaj etendaj zonoj de palmaroj kaj herbejoj. La misiona regiono estas diferencigita areo, kiel pludaŭro de la montaroj de Brazilo, kun malaltaj sed krutaj montaroj, de subtropika klimato, tre malsekaj kaj vegetaĵaro ĝangala. La nordokcidento de la lando estas okupata de la regiono de altebenaĵoj nome Punao de Atakamo aŭ Altiplano.[14]
En la centro de la lando troviĝas la pampa ebenaĵo, kiu povas dividiĝi en du regionoj: Malseka Pampo kaj Seka Pampo. Tiu lasta havas pli kontinentan klimaton. En la Malseka Pampo la Sierra de la Ventana kaj Tandilia (kun maksimuma alto apenaŭ supera al 500 metroj super la marnivelo)[14][15] estas la unikaj geografiaj elementoj kiuj rompas la monotonecon de la pejzaĝo kaj estas restoj de tre antikva montaro.[14]
En la centrokcidento de la lando troviĝas la regiono Kujo, kiu estas konstituita de la provincoj San Juan, Mendoza kaj San Luis, kie hegemonias montara reliefo, kun malabunda vegetaĵaro.[14]
Sude de la lando troviĝas la Patagonio, etenda zono de altebenaĵoj kaj montetaroj formiĝintaj dum Antaŭkambrio. Ĝi enhavas la provincojn Río Negro, Neŭkeno, Ĉubutio, Santa Cruz kaj Fajrolando.[14]
En nordoriento kaj centroriento de la lando estas la ĉefaj riveroj, kiuj korespondas al la Plata Baseno, la tria laŭetende baseno de la Okcidenta Hemisfero. La ĉefaj riveroj tiuregione estas la jenaj: Paragvajo, Bermejo, Colorado, Urugvajo kaj la plej longa, la Paranao. La du lastaj iras kune ĝis renkontiĝos ĉe la estuaro de la rivero Plata. Tiu estuaro estas la plej granda de la planedo kaj alfluas en la areon de la Atlantiko koresponda al la Argentina Maro. La tero kiu troviĝas inter ambaŭ riveroj estas nomata Mezopotamio kaj estas kunhavata de la provincoj Misiones, Corrientes kaj Entre Ríos.[14]
Argentino havas 4665 km de oceanaj marbordoj en sia amerika sektoro. La zono de la Atlantiko sur la kontinenta platformo estas malkutime larĝa kaj nomiĝas Argentina Maro, kiu enhavas gravajn fiŝajn kaj naftajn resursojn. La marbordoj varias de dunaj zonoj al klifoj. La alternado de malvarmaj marfluoj el Antarkto kun varmaj el Brazilo permesas, ke la temperaturo de la marbordoj ne malsupreniras uniforme laŭ la descendo en la latitudo, sed male montras variojn. La suda marbordo de Fajrolando formas la nordan marbordon de la Drake-pasejo.[14]
Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj Naturaj areoj protektitaj en Argentino kaj Naciaj parkoj de Argentino.-
Vido de la marbordoj de la urbo Junín apudaj al la laguno de Gómez en la kerno de la Pampo argentina. -
-
-
-
La akvofaloj de Iguacuo troviĝas je 80 % en teritorio argentina kaj estis elektitaj kiel unu el la Sep naturaj mirindaĵoj de la mondo.
Orografio
[redakti | redakti fonton]
La ĝeneralaj karakteroj de la orografio de Argentino estas montaroj okcidente kaj ebenaĵoj oriente, kio formas planimetrion kiu malaltiĝas el okcidento al oriento.[16]
La okcidenta areo estas formata de la ĉefa zono de la Andoj. Norde troviĝas la plej altaj sektoroj de la montaro, kiuj estas ankaŭ la plej altaj de la kontinento. Tie troviĝas la monto Aconcagua, kiu kun alto de 6960,8 metroj super marnivelo,[17] estas la plej alta punkto de la mondo ekster Himalajo. La patagonia ero de Andoj, tamen, posedas pintojn multe pli malaltajn ol tiuj de la nordo.
Norde, oriente de Andoj kaj ankaŭ en direkto nordo-suden etendas la Ĉeandaj Montaroj, nome serio de sierras laŭŝtupare kiuj kunformas valojn tre loĝatajn. Sude de tiuj troviĝas la Pampecaj Montaroj, pli disaj kaj separitaj per ebenaĵoj.[16]
La patagonia altebenaĵo estas aro de altiplanos kaj altaj ebenaĵoj aridaj, inter Andoj patagoniaj kaj la Atlantiko, kie ĝi falas krute el altaj klifoj kiuj rigardas al la Argentina Maro. Tie troviĝas ankaŭ la plej profunda depresio el tuta Ameriko: la Laguna del Carbón (Santa Cruz) je 105 metroj sub la marnivelo.[16]
En orienta Mezopotamio, ĉe deklivaro de la Brazila Masivo, la reliefo prezentiĝas kiel malaltaj montetaroj en la provinco Misiones. Sude, en la provincoj Corrientes kaj Entre Ríos, ili transformiĝas en cuchillas (tranĉiletoj) aŭ montetoj de sedimenta deveno eĉ pli malaltaj, kio konstituas undecan topografion.[16]
La granda ebenaĵo Ĉako-Pampo estas ebenaĵo kun malmultaj ondecoj, subtropika norde (Granda Ĉako) kaj moderklimata sude (pampa ebenaĵo). Akvokolektas tie grandparte la rivero Paranao, kun milda deklivo, de direkto nordokcidento-sudorienten kaj kun ondecaj riveroj, marĉoj kaj humidejoj en Ĉako kaj granda kvanto de lagetoj en Pampo. La monotonio de la pejzaĝo rompiĝas nur pro apero de kelkaj montaraj sistemoj.[16]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Geologio de Argentino.-
-
La Monte Pissis estas la tria plej alta montopinto de la hemisferoj suda kaj okcidenta, kun alto de 6795 msm. -
Cerro Chaltén en la Argentina Patagonio. -
Ojos del Salado estas la vulkano plej alta de la mondo, kaj la dua plej alta montopinto de la kontinento. -
La Quebrada de Humahuaca, profunda sulko de origino tekton-rivera, konsiderita Monda heredaĵo de Unesko.
.jpg?lang=eo)
Hidrografio
[redakti | redakti fonton]| Ĉefaj riveroj de Argentino | |||
| |||
| Nomo | Longo (km) | ||
|---|---|---|---|
| Salado del Norte | 2355 | ||
| Paranao | 1630 | ||
| Urugvajo | 1170 | ||
| Colorado | 1140 | ||
| Bermejo-Teŭko | 1000 | ||
| Pilkomajo | 850 | ||
| Ĉubut | 810 | ||
| Salado | 640 | ||
| Negro | 635 | ||
| Deseado | 615 | ||
| Chico de Santa Cruz | 600 | ||
| San Juan | 500 | ||
| Mendoza | 400 | ||
| Notu: ĉiuj longoj nur por teritorio argentina. | |||
La argentinaj riveroj klasigeblas en 3 akvokolektaj areoj: tiu de la deklivaro al la Atlantiko, tiuj de la deklivaro al la Pacifiko kaj, laste, tiuj apartenantaj al la diversaj senelfluaj basenoj de la interno de la lando.[18]
La deklivaro al la Atlantiko estas la plej etenda kaj estas komponita de la Plata Baseno, la Patagonia Sistemo kaj serio de malgrandaj riveroj en la provinco Bonaero. La Plata Baseno estas la plej grava, finas en la estuaro de la Rivero Plata kaj estas elakvigita de la riveroj Paranao (la plej akvenhava kaj etenda de la lando), Urugvajo kaj la diversaj alfluantoj de tiuj, elstare la Paragvajo, la Pilkomajo, la Bermejo, la Salado kaj la Iguazú. La patagonia sistemo estas formata de eleksteraj riveroj, nutritaj de la malglaciigo el Andoj. Elstaras pro sia akvenhavo la rivero Colorado, la Negro, la Ĉubut kaj la Santa Cruz.[18]
La deklivaro al la Pacifiko estas de malplej etendo. Ĝi estas formita de mallongaj riveroj, nutritaj de malglaciigo kaj pluvoj de la Patagoniaj Andoj kiaj la Manso en Río Negro kaj la Futaleufú en Ĉubutio.[18]
En la centro kaj okcidento de la teritorio estas diversaj senelfluaj basenoj, komponitaj de riveroj de varia akvenhavo kiuj perdiĝas engrunde pro vaporiĝo aŭ enfiltrado aŭ elkviĝas en internaj lagetoj aŭ salejoj. Elstaras la baseno de la Desaguadero, kiu grupigas la kujajn riverojn, kaj tiu de la lago Mar Chiquita, kie elfluas la riveroj Dulce, Unua kaj Dua.[18]
La argentinaj lagaj basenoj troviĝas ĉefe en Patagonio, kiel konsekvenco de la glaciepoka agado kiu formis ĝin. Elstaras la lagoj Nahuel Huapi, Viedma kaj Argentino. En la Ĉako-pampa Ebenaĵo estas granda kvanto de lagetoj de akvoj kaj nesala kaj sala, kaj ĉe la marbordo estas marĉoj kiaj tiuj de la Marĉo Iberao.[18] La argentina laguno plej etenda estas Mar Chiquita, en la provinco de Kordobo.
La akvaj rimedoj de la lando inkludas ankaŭ la etendajn glaĉerojn de Andoj kaj de la teritorioj ĉeantarktaj kaj antarktaj postulitaj de Argentino, kiaj tiu de la Perito Moreno kaj la subteran akvon de grundakvejoj, kiaj tiuj de la Puelĉe kaj la Guarania. La profito hidroelektra de la riveroj okazigis la formadon de diversaj baraĵlagoj, kiaj tiuj de Yacyretá ĉe la rivero Paranao, tiu de Salto Grande ĉe la rivero Urugvajo kaj tiu de El Chocón ĉe la Limajo.[18] Pri la menciitaj glaĉeroj la Instituto Argentino de Nivología, Glaciología y Ciencias Ambientales (IANAGLA]) del CONICET kalkulis, sen enkalkuli tiujn de la antarkta sektoro kaj nur tiujn de la amerika sektoro, pli ol 4000 glaĉerojn kiuj enhavas pli ol 3700 km²; tiu kvanto de glaĉeroj konstituas grandan aron de naturaj "akvorezervejoj" de nesala akvo glaciita dum la tuta jaro, el kiuj granda parto nutras diversajn hidrajn basenojn eĉ ĉe sektoroj kiuj alimaniere estus tute dezertaj.[19]
-
Satelita vido de la Marĉo Iberao, en Corrientes, enhavas el 15 000 al 25 000 km² kaj estas la dua plej granda malsekejo de la mondo. -
-
-
-
Montoj Katedralo, López kaj Capilla, kaj la lagoj Moreno kaj Nahuel Huapi, viditaj ekde la monto Cerro Campanario, ĉe San Carlos de Bariloche.
Klimato
[redakti | redakti fonton]Argentino estas lando de ĝenerale modera klimato, kiu ŝanĝiĝas de subarktika en la sudo ĝis subtropika en la nordo. La nordon karakterizas tre varma, humida somero kaj mildaj sekaj vintroj. En la centra parto de la lando havas varmajn somerojn kun oftaj fulmopluvegoj, malvarmetajn vintrojn. En la sudo, speciale en la montaro, la vintroj estas malvarmaj, kun abunda neĝofalo.
La rekorde alta kaj malalta temperaturoj de Sud-Ameriko ambaŭ estis registritaj en Argentino: estas -32 kaj plus 49,1 gradoj.
Historio
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Historio de Argentino.Homoj loĝis en la teritorio de Argentino jam en la 12-a miljaro antaŭ Kristo (laŭ trovaĵoj en Santa María, Huarpes, Diaguitas kaj Sanavirones). La Inka imperio invadis tion, kio nun estas nord-orienta Argentino, en 1480, alproprigante ĝin ene de regiono Kolasujo; gvaranioj disvolviĝis ĉi tie kiel agrikultura ekonomio, produktanta dolĉan terpomon kaj mateon. La centrajn kaj la sudajn regionojn enloĝis nomadaj triboj.
Hispana konkero
[redakti | redakti fonton]Eŭropaj esplorantoj venis al Argentino en 1516.
.jpg?lang=eo)
La fortikaĵo Sancti Spiritu estis la unua hispana setlejo, instalita en 1527 borde de la rivero Paranao, je 40 km norde de la loko kie estas la nuna urbo Rosario.[20]
Hispanio establis en 1542 vic-reĝlandon de Peruo, kies teritorio estis proklamita la tuta Sud-Ameriko. La unua esplorado de la nordokcidento kaj centro de la nuna lando estis la eniro de Diego de Rojas en 1543. La urboj Santiago del Estero (1553), Kordobo (1573) kaj Bonaero (1536/1580) estis la bazoj de la kolonia setlado kiu stariĝis en la norda duono de la nuna teritorio argentina. Konstanta kolonio en Bonaero aperis nur en 1580. La tuta teritorio estis sub kontrolo de la aŭtoritato de la hispana monarkio (nome Gobernación del Río de la Plata). El progresa miksogenezo (rasmiksiĝo) kaj havante kiel unu el ĉefaj ekonomiaj bazoj la bovĉasadon, jam aperis klare el la 17-a jarcento loĝantaro kiu iĝos paradigma kaj poste decidiga en la sendependisma epoko: tiu de gaŭĉoj.
En la 17-a jarcento setlis la misioj de jezuitoj ĉe guaranioj. Temis pri misiaj vilaĝoj fonditaj de la Kompanio de Jesuo inter gvaranioj kaj najbaraj popoloj, kiuj celis kristanigi indiĝenojn en la teritorioj de la aktualaj provincoj Misiones, Corrientes, kaj parto de Paragvajo. Ili plenumis sukcese tiun taskon, ĝis la jaro 1768, kiam la hispana reĝo Karlo la 3-a ordonis la forpelon de la jezuitoj el la hispanaj teritorioj.
Dum plejparto de la kolonia periodo, la argentina teritorio estis parto de la Vicreĝlando de Peruo, ĝis 1776, kiam dum la regado de Karlo la 3-a de Hispanio, oni dividis ĝin; kaj oni kreis la novan instancon Vicreĝlando de Río de la Plata. La urbo Bonaero estis proklamita ties ĉefurbo pro sia kreskinta graveco kiel komerca centro, kaj cele rezisti pli eventualan portugalan atakon, krom por havi pli facilan aliron al Hispanio pere de la atlantika navigado.[21]
En 1780 okazis granda indiĝena insurekcio kun centro en Kuzko, estrita de la inkao Tupak-Amaru la 2-a, kiu etendiĝis ekde la aktuala teritorio argentina ĝis la aktuala teritorio kolombia.
Ĝis mezo de la 19-a jarcento, granda parto de Patagonio kaj de la Pampo restis sub kontrolo de diversaj indiĝenaj popoloj: ĉefe, ĉonkoj kaj poste mapuĉoj (ankaŭ nomitaj ĝis nun "araŭkanoj") en Patagonio kaj rankeloj ĉe la pampaj ebenaĵoj ĝis la lasta kvarono de la 19-a jarcento. Krome la teritorioj de la ĉaka regiono ne estis koloniigitaj de eŭropanoj, sed restis loĝataj de indiĝenaj popoloj kiaj los komoj, mokovioj, pilagaoj kaj viĉioj ĝis komenco de la 20-a jarcento.
Sendependo
[redakti | redakti fonton]
.jpg?lang=eo)
Ĉirkaŭ 1806 kaj 1807 okazis la Anglaj Invadoj en Plato dum kiuj Santiago de Liniers estris la trupojn kiuj forpelis la britajn trupojn. En tiu bataloj partoprenis profesiaj militistoj, rotoj de milicanoj formitaj de nombraj krioloj, kaj platanoj kaj devenaj el la Interno (ĉefe, de Asuncio de Paragvajo kaj de Kordobo), indiĝenoj kaj eĉ negraj sklavoj.
La popola deziro akcelis la elpostenigon de la vicreĝo Rafael de Sobremonte por, sekve, elekti kiel novan vicreĝon Santiago de Liniers, konvertita en heroo de la atako, defendo kaj rekonkero de Bonaero.[22] La ĉefaj estroj de tiuj milicoj iĝis tuje nova elito en la urbo Bonaero, kaj eniris kiel membroj de la Municipa Konsilantaro, ĝis tiam formita nur de hispanoj.
Kvankam Liniers regis ankoraŭ nome de Hispanio, la elpostenigo de vicreĝo per popola premo estis nevidita fakto en la historio de Ameriko. Tio kaj la malvenko de la brita armeo, havigis prestiĝon al Bonaero, kiu akiris karakteron de «granda frato» antaŭ la aliaj provincoj.[23]
En 1810 la loĝantaro de Bonaero komencis la disvolvigon de la Revolucio de Majo, kiu elpostenigis la Vicreĝon Cisneros, kaj elektis anstataŭe regojunton integrita majoritate de krioloj kio komencigis la longan procezon de la Milito por Sendependiĝo de la Unuiĝintaj Provincoj de Rivero Plata kontraŭ Hispanio (1810-1824).
La 9-a de julio de 1816, en la urbo San Miguel de Tucumán, kongreso de deputitoj de la provincoj de la nordokcidento kaj centr-okcidento de la lando kaj de tiu de Bonaero, kun kelkaj deputitoj ekzilitaj de Alto Perú (posta Bolivio), proklamis la sendependecon de la Unuiĝintaj Provincoj de Sudameriko, for de la kontrolo fare de la reĝo Fernando la 7-a, liaj sukcedantoj aŭ metropolo.[24] Temis pri la Kongreso de Tukumano, kiu krome aprobos la tekston de la Argentina Konstitucio de 1819.
Kiam oni ĵuris la sendependigan tekston la 21-a de julio de 1816 kaj por nuligi onidirojn pri intenco submetiĝi al Portugalio, dum sekreta sesio oni aldonis al la protokolo aludon al alia eventuala eksterlanda dominado.[25]
La provincoj de la argentina marbordo kaj la Orienta Provinco (posta Urugvajo) (unuiĝintaj en la Liga Federal sub estrado de José Gervasio Artigas), kiuj estis jam deklarintaj la sendependecon disde Hispanio en 1815 en Concepción del Uruguay, Paragvajo (jam sendependa) kaj plej parto de Alto Perú, nuna Bolivio (ankoraŭ sub teoria hispana regado), kiuj estis parto de la vicreĝlando, ne estis reprezentataj.
En diversaj lokoj de Sudameriko la novaj registaroj devis fronti la reziston kontraŭrevolucian de la monarkiaj armeoj, kiuj klopodis restarigi la aŭtoritaton de la hispana monarkio en la regiono. Startis militoj por sendependeco. Kelkaj el ĉefaj komandantoj estis Manuel Belgrano (estre de la Norda Armeo), José de San Martín (kreinto de la Armeo de Andoj) kaj Martín Miguel de Güemes. La nuna argentina ŝtato konsideras San Martín kiel ĉefa milita heroo de ties sendependeco kaj omaĝis lin per la titolo de «Padre de la Patria», patro de la patrio. Li estis, kun Simón Bolívar, respondeco pri la liberigaj agadoj kiuj finigis la hispanan hegemonion en la amerika kontinento.
La formado de la federacia ŝtato
[redakti | redakti fonton]
La unuaj jardekoj de Argentino kiel sendependa lando estis konfliktaj, kvankam ankoraŭ ne estis finintaj la militoj por la sendependeco aperos fortaj kontraŭstaroj pro la hegemonio de la unueciguloj al kiuj kontraŭstaris la federismo defendita de la orienta José Gervasio Artigas ― same heroo de la argentina sendependeco ― kiu konstituis ligon de provincoj argentinaj federitaj. La lukto inter la unueciguloj kaj la federaloj kondukis Argentinon al longa serio de sangelverŝaj enlandaj militoj inter partioj, ŝtatestroj kaj provincoj (1820-1861); krome, la okupo fare de brazil-portugaloj de la Orienta Provinco okazigis militon kontraŭ la Brazila Imperio (1825-1828).
Pri la teritorio, en 1826 la provinco Tarija estis aligita al Bolivio kaj ― kiel rezulto de la pacinterkonsento Convención Preliminar de Paz (1828), kiu klopodis finigi la militon kontraŭ Brazilo ― en 1828 la Orienta Provinco estis deklarita sendependa, adoptante la nomon Estado Oriental del Uruguay.[26]
El 1820 al 1852, escepte malgranda intertempo inter 1825 kaj 1827, la lando malhavis ŝtatan registaron, prenis sur sin la provincoj la plenecon de la regado en la etoso de siaj respektivaj teritorioj. Tamen en 1829 Juan Manuel de Rosas, platano de liberala tendenco, prenis sur sin la regadon de la provinco Bonaero kun «facultades extraordinarias» (eksterordinaraj agadebloj), konservanre la eksterlandan reprezentadon de la restoj de provincoj.[27] En tiu epoko, Rosas regis diktatore la tiam nomatan Argentina Konfederacio, kaj kontraŭstaris la insurekciojn fare de la unitarios (unueciguloj). Li same kontraŭstaris sukcese ŝipan blokadon fare de francoj, kaj poste, en 1845 ŝipan blokadon fare de franc-angla alianco. Li entreprenis militan konflikton ankaŭ kontraŭ la Perua-Bolivia Konfederacio, kaj kontraŭ la nomita Defendoregistaro de Montevideo (colorado, ruĝa) kiam apogis la Argentina Konfederacio la naciismajn urugvajanojn de la Partido Nacional (Urugvajo).
La konstitucia organizado
[redakti | redakti fonton]En 1852, Rosas estis venkita en la batalo de Caseros fare de la Ejército Grande (Granda Armeo), nome alianco inter la provincoj Entre Ríos kaj Corrientes, la trupoj de la colorados de Urugvajo kaj aliaj de Brazilo. La alianco estis estrita de la federalo kontraŭrosista Justo José de Urquiza, guberniestro de Entre Ríos, kiu prenis la provizoran prezidantecon.[28]
Tiu periodo daŭris ĝis la adopto de konstitucio en 1853, la unua antaŭaĵo de la konstitucio argentina aktuala, kiu adoptis federalan reĝimon; sed tiu estis malakceptita de parto de la provinco Bonaero, kiu separiĝis disde la Argentina Konfederacio, pro kio tiu devis setligi sian ĉefurbon en la urbo Paranao. En 1859, la Argentina Konfederacio klopodis aligi ĝin permilite, kaj venkis en la Batalo de Cepeda, sed sen atingi la reunuigo de la lando. En la batalo de Pavón (1861), la provincaj konfederaciaj kapitulacis antaŭ la trupoj rioplataj estritaj de Bartolomé Mitre, post kio oni finigis la ekziston de du separitaj ŝtatoj kaj Mitre prenis la prezidentecon de la unuigita ŝtato.
En 1865, Argentino eniris en la Milito de la Trilanda Alianco kontraŭ Paragvajo, post kiam tiu okupis la urbon Corrientes, post kiam Mitre malpermesis la pason de paragvajaj trupoj tra teritorio argentina en direkto al Brazilo kaj Urugvajo. Kiel konsekvenco de tiu agado, oni subskribis la Traktaton de la Trilanda Alianco inter Argentino, Urugvajo kaj la Brazila Imperio.[29] Temis pri konflikto malpopulara en Argentino kaj la senditaj trupoj estis malabundaj. Paragvajo rezultis fine venkita en 1870, kaj la lando estis detruita dum mortiĝis granda parto de la maskla loĝantaro.[30] Por Argentino, la fino de la milito rezultis teritorie en la konsolidigo de la nordorientaj limoj, ĉar oni fiksis landlimon ĉe la riveroj Pilkomajo, Paragvajo kaj Paranao, kaj oni akceptis meti al arbitracio la areon norde de la rivero Pilkomajo ĝis la rivero Verde.[30] Mitre luktis ege arde kontraŭ la insurekcioj de la provincestroj interne de la lando.
Konservativaj registaroj kaj instalo de voĉdonado
[redakti | redakti fonton].jpg?lang=eo)
Dum tiu periodo hegemoniis la Partido Autonomista Nacional (PAN) kiu monopoligis la povon pere de fraŭdaj elektadoj, permesita pro la sistemo de la voĉvoĉdonado kaj dum 25 jaroj, la nedisputebla figuro estis la generalo Julio Argentino Roca.
Inter 1878 kaj 1884 okazis la nomita Konkero de la Dezerto pelita de Julio A. Roca, kio konsistis je serio de militaj ekspedicioj al teritorioj de Pampo kaj Patagonio ĝis tiam dominitaj de la originaj popoloj, cele finigi ties konstantajn atakojn al bienoj kaj vilaĝoj sed, ĉefe samtempe aligi al la produktivaj planoj la konkeritajn teritoriojn, disdonante ilin al la membroj de la Rura Societo, elstaraj financistoj de tiuj ekspedicioj.[31][32] Ne surprizu ke, en epoko kiam ankoraŭ ekzistis sklaveco en Sudameriko,[33] kaj kie eraraj reinterpretoj de la teorioj de Darwin ebligis la enmodigon de ia socia darvinismo,[34] la indianoj estis traktitaj kiel malsupraj estaĵoj, sen la samaj rajtoj kiel la krioloj aŭ la eŭropanoj, kiel okazis en preskaŭ ĉiu angulo de la tiama mondo ĉe aliaj originaj popoloj.[35][36] La sukceso akirita sude instigis al milita simila agado norde, en la regiono Granda Ĉako, kampanjo kiu okazis en 1884, dediĉita al submetado de la indiĝenoj sammaniere, kaj tute okupi la teritorion.[37]
La nomita Konservativa Respubliko organizis sukcesan kaj modernan rur-eksportan modelon baze sur la nomita internacia labordivido, orientita al la produktado de viando kaj greno por la eŭropa merkato; tiu ekonomia modelo generis fortan koncentron de la riĉo en malmultaj manoj kaj la ekskludon, malkomforton kaj diskriminacion de la laborista klaso. La ekonomio atingis altajn nivelojn de kresko kiu allogis grandan tajdon de enmigrado ĉefe konstituita de milionoj da italoj kaj hispanoj sekvitaj de orienteŭropanoj kaj mediteraneanoj ĉefe de Proksima Oriento. La argentina loĝantaro, kiu reprezentis la 0,13 % de la monda loĝantaro en 1869, pasis al reprezentado de la 0,55 % en 1930, proporcio kiu pli malpli stabiliĝis ekde tiam.[38] La lando estis konata tiuepoke kiel la monda grenejo.[39]
La prospero de la ekonomio pelis la kreskon de la komenca mezklaso. La enmigrado el Eŭropo ankaŭ alportis novajn politikajn ideojn kiaj socialismo kaj anarkiismo, kaj la kreadon de la sindikatoj.[40] Aperis modernaj politikaj partioj kiaj la Unión Cívica Radical (UCR) kaj la Socialista Partio (PS).
Inter la plej influaj prezidentoj de tiu periodo menciindas Domingo Faustino Sarmiento (1868-1874) kaj Julio Argentino Roca (1880-1886 kaj 1898-1904).
Post pli ol du jardekoj de politikaj kaj sociaj konfliktoj, balotaj fraŭdoj kaj terura subpremado, oni aprobis la Leĝon Sáenz Peña kiu starigis la rajton al la sekreta voĉdonado, kaj deviga kaj universala nur por viroj en 1912. En la unua prezidenta balotado per sekreta voĉdonado, la konservativuloj estis elpovigitaj fare de la radikaloj, kaj Hipólito Yrigoyen (1916-1922 kaj 1928-1930) iĝis la prezidento de la registaro. Dum sia unua regotempo komencis la studenta movado konata kiel universitata reformo, kiu etendiĝis tra tuta Latinameriko. Inter ambaŭ regotempoj de Yrigoyen estis elektita prezidento la same radikala Marcelo T. de Alvear (1922-1928).
Puĉoj kaj demokratiaj reĝimoj
[redakti | redakti fonton]
La 6-a de septembro de 1930 okazis la unua de serio de puĉoj kiu enpovigis militistojn kiuj starigis registaro de facto, post elpostenigi Hipólito Yrigoyen. Tiu puĉo komencigis la Fifama Jardeko.[41]
La modelo rureksporta argentina enkriziĝis pro la fermo de la internaciaj merkatoj. La lando lanĉis sin al ŝanĝo de importado kiu disvolvigis ampleksan sektoron de diversaj industrioj. La Década Infame (Fifama Jardeko) finis per la Revolucio de 1943, nome dua puĉo. Spite la internacia premo, Argentino restis neŭtrala dum la plej parto de la Dua Mondmilito, kaj unuiĝis al la Aliancanoj la 27-a de marto de 1945, dum la regado de la generalo Edelmiro Farrell, tuj antaŭ la fino de la Milito.
En 1946 estis elektita prezidento Juan Domingo Perón kun apogo de la sindikatoj organizitaj en la Laborista Partio. Perón, akompane de sia edzino Evita, estris novan movadon kiu fokusiĝis al la Socia justeco, la politika suvereneco kaj la ekonomia sendependeco. Dum ties regado stariĝis la virina balotrajto en 1947, la egaleco de viroj kaj virinoj en la familia juro, la egaleco de gefiloj naskitaj ene aŭ ekster la edzeco, la senpageco de la universitata instruado, oni forigis la malarion, ktp.[42] Pere de la Fondaĵo Eva Perón, Evita disvolvigis socialan helpon neantaŭviditan en la lando, havigante ekonomiajn apogon al plej malrigĉaj sektoroj. Anmkaŭ oni ŝtatanigis la fervojojn kaj la eksteran komercon, kaj oni generis fortan procezon de industriigo, ĉefe ĉe pez-industrio.
En 1951 Perón estis reeleektita por nova prezidenteca regotempo danke al 62,5 % el voĉdonoj. En 1952 mortiĝis Evita pro malsano. La peronismo ĝuis ampleksan akcepton de la loĝantaro, sed ankaŭ suferis fortan malakcepton fare de la opoziciantaj sektoroj, kio dividis la argentinan socion en peronistoj kaj partianoj de kontraŭperonismo. Lia politiko malprofitis la britajn interesojn, kiuj estis hegemoniaj ĝis tiam en la ekonomio, kaj ekde tiam Britio apogis la opoziciantojn.[43] La komenco de konflikto kontraŭ la katolika eklezio malfortigis la apogon fare de kelkaj sektoroj kaj unuigis la opozicion.[44]
Dum supozata klopodo murdi Perón por posta puĉo, la 16-an de junio 1955 tagmeze, ĉirkaŭ tridek aviadiloj de la ŝiparmeo kaj de la arearmeo bombardadis kaj mitralis la loĝantaron de Bonaero ĉe la Placo Majo kaj aliaj lokoj.[45] Tiu atako okazigis ĉirkaŭ 355 mortojn kaj 600 vunditojn kaj antaŭanoncis la postan aperon de la ŝtata terorismo, kiu poste absolute malatentos la popolan suferon por la politikaj celoj. Perón ne estis atingita, ĉar li forestis el la diversaj atakitaj lokoj.
Septembre, Perón estis elpostenigita de nova puĉo nomita Revolución Libertadora (Liberiga Revolucio), kiu malpermesis peronismon, multaj el kies partianoj estis arestitaj aŭ eĉ mortpafitaj, kio havigis al la puĉo la nomon de «revolución fusiladora» (Mortpafiga Revolucio). Perón ekziliĝis ĝis la rekupero de la demokratio en 1973.[43] Spite la malpermeson, la peronismo pluinfluos sur la argentina politiko.
En 1958, enposteniĝis kiel prezidento Arturo Frondizi (UCRI), kiu siavice estis elpostenigita de nova militista puĉo en 1962. La puĉo tiam montris partikularecon ke la povo estis plenumita de civilulo José María Guido, nomumita prezidento fare de la Suprema Justictribunalo de Argentino samtage post la elpostenigo kaj aresto de Frondizi, svingante tialon de povovakuo. Spite la fakton ke formale Guido posedis la prezidentecon, la vera povo rezidis en la militistaro. Dum lia regado akriĝis la kontraŭstaroj inter du flankoj de la Argentina Armeo, konataj kiel Azules kaj Colorados (bluuloj kaj ruĝuloj), kio foje rezultis en armitaj luktoj. La venko de la sektoro "blua" permesis al generalo Juan Carlos Onganía reunuigi la Armeon.
Dum ankoraŭ estis la peronismo malpermesita kaj la eksprezidento Frondizi arestita,[46] en 1963 estis elektita kiel registo Arturo Umberto Illia (UCRP), kiu same estos elpostenigita de militista puĉo en 1966, kio kondukos al regado de Onganía.
Lia diktaturo, la unua el tri kiuj formis la memnomitan Argentina Revolucio (1966-1973), okazigis la kreskon de la politika perforto, el kiu la Kordobaĵo estis unu el la plej elstaraj eventoj,[47] kaj ankaŭ la Rosariaĵo. Atakita de popola insurekcio, la diktaturo organizis balotan eliron kun partopreno eĉ de la peronismo (sed malpermesante ankoraŭ la kandidatiĝon de Perón).
En 1973 la peronismo estis legalizita kaj venkis en la prezidenta balotado. Post la rezigno de la prezidento Héctor José Cámpora, Juan Domingo Perón estis elektita prezidento la trian fojon, sed li mortiĝis post malpli ol unu jaro. Sukcedis lin sia vicprezidentino kaj tria edzino, nome María Estela Martínez de Perón, kies regado karakteriziĝis pro akcela deterioro de la interna situacio, produkto de la naftokrizo de 1973 kaj la ĝenerala politika perforto.[48]
Argentino suferis militistan diktaturon dum la 1970-aj jaroj, kiu kaŭzis ĉirkaŭ 30,000 mortojn (ĉu mortigitaj ĉu malaperintaj) kaj necertan militon kontraŭ Britio pro la regado sur la insuloj Malvinoj.
La 24-a de marto de 1976 okazis nova militista puĉo, memnomita Proceso de Reorganización Nacional, kiu daŭros preskaŭ ok jaroj. Dum tiu epoko oni starigis reĝimon de ŝtata terorismo kiu plenumis sisteman planon de rabado kaj torturo de personoj, okazigante grandan kvanton de malaperigitoj. Ties preciza kvanto ankoraŭ pristudatas: la CONADEP registris 8961 kazojn, dum aliaj organismoj pri homaj rajtoj altigas la nombron al 30 000. La nombro de monkompensoj fare de la ŝtato al familianoj de malaperigitoj atingas ĝis 13 000.[49] Kiel reago oni kreis organizojn pri homaj rajtoj, kiaj tiuj de la Patrinoj de Placo Majo kaj la Avinoj de Placo Majo, kiu ludos gravan rolon en la "juĝado kaj punado al kulpuloj" kaj en la rekuperado de la rabitaj beboj, kies identeco estis nuligita.
Dum tiu epoko, okazis grava plialtigo de la nacia ekstera ŝuldo, kio kondiĉos la venontajn registarojn, kaj oni donis spekuladan karakteron al la sistemo de financoj.
En 1978, okazis grava krizo kun Ĉilio pro la limoj en la zono de la Kanalo Beagle, kiu kondukis ambaŭ landojn borde de la milito.
En 1982 okazis la Malvina Milito kontraŭ la Unuiĝinta Reĝlando; la argentina malvenko estis unu el la faktoroj kiuj kondukis al la falo de la militista reĝimo kaj al kunvoko de ĝenerala balotado por la venonta jaro.
Rekuperado de la demokratio
[redakti | redakti fonton]Post la baloto de la 30a de oktobro la demokratia sistemo estis restaŭrita la 10an de decembro de 1983. Tiam ekprezidentis Raúl Alfonsín, de la Unión Cívica Radical, kiu devis enmeti denove la landon en demokration. En 1984, post popola konsulto, oni finigis la prilandliman disputon sudan kun Ĉilio pere de traktato per kiu la insuloj de la norda duono de la Kanalo Beagle restis de Argentino, dum ĉiuj de la suda duono ĝis la kabo Hornos restis de Ĉilio, kaj ambaŭ landoj ricevis navigadajn rajtojn en preskaŭ la tuta zono; Argentino ricevis la plej parton de la mara teritorio disputita.
Alfonsín komencis jurprocezi la kulpintojn pro la diktaturo en 1985 kaj kelkaj estis kondamnitoj,[50] sed, post premoj de diversaj sektoroj ĉefe militistoj, leĝoj de 1986 kaj 1987 jurpardonis tiujn kulpintojn. Krome okazis kvar ŝtatpuĉoj.
Post la prezidenta balotado de 1989 kaj tuŝita la regeblo de la lando pro procezo de inflaciego, Alfonsín devis rezigni ses monatojn antaŭ la fino de la regotempo.[51]
La venonta prezidanto estis Carlos Menem (de la Partido Justicialista) (1987-1999), kies epoko estis akuzata de koruptado.[52] Dum lia regado oni aprobis la Leĝon pri Konverteblo de la Aŭstralo (tiama monunuo) en 1991 kiu haltigis la inflacion kaj oni adoptis ekonomian politikon novliberala, baze sur tajdo de privatigoj de publikaj havaĵoj, malaltigo de dogantarifoj por la importitah produktoj kaj malreguligo de la merkatoj. Tiu politiko kontribuis al plialtigo de investado, de eksportado kaj al kresko kun stabilaj prezoj.[53] Sed tiuj decidoj ankaŭ malfermis procezon de senindustriigo pro malkapablo konkurenci fare de la malfortigita industrio argentina, de malfortigo de la argentina ekonomio nun pli vundebla antaŭ internaciaj krizoj, kaj pligrandiĝis la sendungeco, la malriĉo kaj la malbonigo de laborkondiĉoj.[54] La financa krizo en Azio de 1997 kaj en Brazilo de 1998 akcelis la eliron de kapitaloj, kio malfermis vojon al la plej alta recesio de la historio argentina kiu daŭros kvar jarojn.[55]
La venonta prezidanto Fernando de la Rúa regis el 1999 al decembro de 2001 kaj en tiu epoko okazis la plej gravaj krizoj de la nuntempa Argentino: la mezklaso estis forrabita el siaj enspezoj (krizo de la corralito (korteto), kie oni enfermis la ĉies sparaĵojn.[56]
Ekonomia, politika kaj socia krizoj de fino de 2001
[redakti | redakti fonton]Kvar prezidantoj sekvis dum nur du semajnoj ĝis la komenco de la prezidanteco de Néstor Kirchner, kiu iomete serenigis la landon, forigis la malpermeson juĝprocezi la kulpulojn de la amasmortigado de la diktaturo kaj lasis la prezidantecon al sia edzino Cristina Fernández de Kirchner en 2007.
En decembro de 1999 iĝis la prezidento Fernando de la Rúa de la Unión Cívica Radical, kiu tiam formis parton de La Alianza. Lia politiko por malpliigi la deficiton kaj la ŝuldon, baziĝis sur la malpliigo de la publika elspezo, laŭ indikoj de la IMF. En 2001, pro la amasa fuĝo de kapitalo, la registaro nomumis la eksministron de la prezidento Menem, nome Domingo Cavallo por Ekonomio, kiu decidis la frostigon de la bankaj fondusoj (konita kiel bebokorteto), kio rezultis en ĝenerala socia krizo kio kondukis al la rezigno de la Prezidento la 20-a de decembro de 2001.[57][58]
Dm du semajnoj de necerteco sukcediĝis diversaj prezidentoj, inter kiuj la mallonga regado de Adolfo Rodríguez Saá, dum kiu la lando eniris en pagĉesigo kiam oni deklaris la haltigon de pagoj pro ekstera ŝuldo.[59]
La 2-a de januaro de 2002 la Asamblea Legislativa (parlamento) elektis Eduardo Duhalde, de la Partido Justicialista, kiel provizora prezidento.[60] Lia regado devalutis la peson 200 % kio finigis la konvertebleecon.[61] La lando ekpraktikis novan politikon de industriigo por anstataŭo de importado, pligrandigo de eksportado kaj imposta pluso. Ĉirkaŭ finoj de 2002, la ekonomio ekstabiliĝis.[62] En tiu periodo la malriĉo atingis la 56 % de la loĝantaro kaj la sendungeco la 26 %, pro kio oni establis subvenciojn nome Plan de Jefes y Jefas de Hogar Desocupados (plano por sendungitaj hejmgeestroj), kiu atingis pinton de 2 milionoj de planoj en majo de 2003.[63]
En 2003 estis elektita prezidento Néstor Kirchner de la Fronto por la Venko (kun radikoj en la Partido Justicialista). Dum ties prezidenteco oni helpis la integradon de sendependa Suprema Justictribunalo de Argentino kaj la nuligon de la leĝoj pri senpuneco pro kio oni permesis la remalfermon de la juĝoj pro krimoj kontraŭ la homeco okazintaj dum la diktaturo. En internacia politiko oni akcelis la malartikuladon de la Areo de Liberkomerco de Ameriko (ALKA). En ekonomio oni decidis la malŝuldigon disde la IMF kaj restrukturigon de la ekstera ŝuldo kun forta monpardono, la ŝtatigon de kelkaj entreprenoj kaj oni registris konsiderindan plialtigon de la MEP, krom malgrandigon de la sendungeco, bazita parte sur la kreado de laborpostenoj ekzemple pro la reaktivigo de la sektoro agrikultur-brutobreda, la rurindustria, metala, naftokemia kaj la konstruado; samtempe ke ekplialtiĝas la inflacio, en kadro de negocadoj kolektivaj prisalajraj jaraj kun sindikatoj bone organizitaj kun forta distribua pelado.[64][65] [66]
Aktualo
[redakti | redakti fonton].jpg?lang=eo)
La 28-a de oktobro de 2007 venkis per 45 % en la prezidenta balotado de 2007 Cristina Fernández de Kirchner, nome la unua virino elektita per popola voĉdonado por tiu posteno en la lando. Ŝia kunulo de regado estis la radikala Julio Cobos. Kelkaj de la decidoj de ŝia unua regado estis la konstitucio de UNASUR, kies unua prezidento estis Néstor Kirchner, la kreado de la Ministerio pri Scienco, Teknologio kaj Produktiva Renovigo, la reŝtatigo de la porhelpaj fondusoj privatigitaj dum la regado de Menem, laŭ la formo de AFJPoj, la kreado de pago por filo, la ŝtatigo de Aerolíneas Argentinas, la nuligo de la leĝo de amaskomunikiloj fare de la diktaturo de Videla kaj la aprobo de nova leĝo de aŭdovidaj amaskomunikiloj, kaj la aprobo de la leĝo por samseksa edzeco.
Dum tiu periodo okazis etenda insurekcio de ruraj entreprenistoj, apogita de amasaj manifestacioj kaj interrompoj de ŝoseoj, kiel protesto kontraŭ la decido pligrandigi la impostadon al la eksportado de sojo kaj sunfloro.[67] En tiu periodo la registaro kontraŭstaris kontraŭ la amaskomunikilaro Clarín kiu celis deklari la nekonstituciecon de la nova leĝo kontraŭmonopola.
En la prezidenta balotado de 2011 Cristina Fernández de Kirchner estis reelektita por dua regotempo de kvar jaroj, superante la 54 % de la voĉdonantaro. Lia kunulo de formulo estis Amado Boudou.[68]
En tiu dua regotempo oni reŝtatigis la 51 % de la akcioj de la privatigita nafto-entrepreno YPF,[69][70][71] oni helpis la aprobon de la leĝo pri seksa identeco kaj oni konfirmis la konstituciecon de la Leĝo de Aŭdovidaj Servoj.
Dum tiu periodo okazis ankaŭ grandaj surstrataj manifestacioj opoziciantaj kunvokitaj per sociaj elektronikaj retoj, kiaj la nomita 8N.
Laŭ informo de la Monda Banko, Latinameriko kaj ene de ĝi Argentino estis transforminta sian socian strukturon en la unua jardeko de la 21a jarcento, produktante malpliigon de la malriĉeco kaj pliigon de la mezklasoj. Por Argentino, la Monda Banko konfirmis, ke inter 2003 kaj 2009, la mezklasoj duobliĝis pasante de 9,3 milionoj al 18,6 milionoj (nome la 45 % de la loĝantaro).[72]
La 22-an de novembro 2015 ĝenerala balotado donis venkon al Mauricio Macri, post 85 jaroj de registaroj (escepte diktatoroj) ĉu radikalaj ĉu peronismaj.[73] kaj ekde la 10-an de decembro 2015 li fariĝis la prezidento de la lando.
Teritoria organizado
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Provincoj de Argentino. Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj Duarangaj teritoriaj dividoj de Argentino kaj Departementoj de Argentino.
La Respubliko Argentino estas organizata en 23 provincoj krom la Aŭtonoma Urbo Bonaero, kie troviĝas la sidejo de la federala registaro. Laŭ la leĝo 23512 de 1987, la Ĉefurbo de la Respubliko devas esti translokigita al nova Federala Distrikto, kreota en la municipoj de Viedma kaj Guardia Mitre (Río Negro) kaj parto de la Partio Patagones (Bonaero). La translokigo estis akceptita de la provincoj Río Negro (Leĝo 2086) kaj Bonaero (Leĝo 10454), sed tio senvalidiĝis ambaŭkaze en 1992 pro manko de efektivigo. Por oktobro de 2013 la nacia leĝo ankoraŭ validas, sed la translokigo estis haltigita kaj Bonaero pluestas la ĉefurbo de la respubliko plenrajte.
La provincoj dividas sian teritorion en departementoj kaj tiuj siavice komponiĝas el municipoj, kun la escepto de la provinco Bonaero kiu dividiĝas en municipoj nome partidos.[74] La departementoj ĝenerale ne disponas el administraj funkcioj, kvankam ĉe la provincoj Mendoza, San Juan kaj La Rioja ĉiu departemento estas unu municipo. En kelkaj provincoj la departementoj estas uzataj kiel balotdistriktoj por determini reprezentantojn al la provincaj instancoj kaj utilas kiel unuoj por sencentrigo de diversaj provincaj organoj kiaj la polico kaj la juĝa povo.
La Konstitucio de 1994 agnoskas la municipan aŭtonomecon, sed rajtigas la provincojn por reguligi sian atingon kaj enhavon, pro kio estas kaj municipoj aŭtonomoj kun rajto por fari siajn municipajn regularojn kaj aliaj kiuj ne rajtas fari tion. Estas ankaŭ provincoj kiuj ne ĝisdatigis siajn konstituciojn por agnoskigi la aŭtonomecon de iliaj municipoj. Ĝis decembro de 2010, 144 municipoj, estis ĝuintaj siajn aŭtonomecon institucian, kaj estis redaktintaj siajn regularojn.
La provincoj havas lokajn registarojn kaj ene de ĉiu reĝimo troviĝas diversaj tipoj de municipoj, kun kazoj de administraj unuoj similaj al municipoj ― ĝenerale, malmulte loĝataj ―, sed sen aŭtonomeco kaj ties registoj estas delegitoj de la guberniestro.
Laŭ la informo el la Instituto Geográfico Nacional[75] kaj el INDEC,[76] la provincoj, ties areoj (tiu informo povas varii se liveritaj de la propraj provincoj, pro disputoj pri interprovincaj limoj) kaj urboj, estas la jenaj:
| Provinco | Ĉefurbo | Loĝantaro (censo 2010)[77]definitivaj rezultoj de la censo 2010, pri la jaroj 2001-2010, institucio INDEC, listo en formato XLS, vidita la 10-an de junio 2014 Arkivigite je 2011-09-02 per la retarkivo Wayback Machine |
Areo (en km²) |
MGP por persono[78] (US$, 2008, ĉ.) |
Mapo | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 |
Bonaero[79] | 2 890 151 | 200 | 23 309 | ||||||||
 |
Provinco Bonaero |
La Plata | 15 625 084 | 307 571 | 7310 | |||||||
 |
Katamarko | San Fernando del Valle de Catamarca |
367 828 | 102 602 | 6009 | |||||||
 |
Ĉako | Resistencia | 1 055 259 | 99 633 | 2015 | |||||||
 |
Ĉubutio | Rawson | 509 108 | 224 686 | 15 422 | |||||||
 |
Kordobo | Kordobo | 3 308 876 | 165 321 | 6477 | |||||||
 |
Corrientes | Corrientes | 992 595 | 88 199 | 4001 | |||||||
 |
Entre Ríos | Paranao | 1 235 994 | 78 781 | 5682 | 5 | ||||||
 |
Formosa | Formosa | 530 162 | 72 066 | 2879 | |||||||
 |
Jujuy | San Salvador de Jujuy |
673 307 | 53 219 | 3755 | |||||||
 |
La Pampa | Santa Rosa | 318 951 | 143 440 | 5987 | |||||||
 |
La Rioja | La Rioja | 333 642 | 89 680 | 4162 | |||||||
 |
Mendoza | Mendoza | 1 738 929 | 148 827 | 9079 | |||||||
 |
Misiones | Posadas | 1 101 593 | 29 801 | 3751 | |||||||
 |
Neŭkeno | Neŭkeno | 551 266 | 94 078 | 26 273 | |||||||
 |
Río Negro | Viedma | 638 645 | 203 013 | 8247 | |||||||
 |
Salta | Salta | 1 214 441 | 155 488 | 4220 | |||||||
 |
San Juan | San Juan | 681 055 | 89 651 | 5642 | |||||||
 |
San Luis | San Luis | 432 310 | 76 748 | 5580 | |||||||
 |
Santa Cruz | Río Gallegos | 273 964 | 243 943[80] | 30 496 | |||||||
 |
Santa Fe | Santa Fe de la Vera Cruz | 3 194 537 | 133 007 | 8423 | |||||||
 |
Santiago del Estero | Santiago del Estero | 874 006 | 136 351 | 3003 | |||||||
 |
Fajrolando | Ushuaia | 127 205 | 21 571[81] | 20 682 | |||||||
 |
Tukumano | San Miguel de Tucumán |
1 448 188 | 22 524 | 3937 | |||||||
 ARGENTINO |
40 117 096 | 2 780 400[82] | 8269 | |||||||||
Argentino etendas sian suverenecon al maro apuda al siaj marbordoj kaj insuloj, same kiel al grundo kaj subgrundo de la maraj areoj, ties vivaj kaj mineralaj resursoj, kaj al la aera mara spaco.
La argentina ŝtato plenumas sian maran suverenecon laŭ distingaj gradoj: teritoria maro (12 marmejloj ekde la baza marbordo), la apuda marzono (24 marmejloj ), la ekonomia ekskluda zono (200 marmejloj ) kaj la argentina kontinentbreto (limigota).
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Argentinaj Provincoj laŭ loĝantaro.Regionoj
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Integritaj Regionoj (Argentino).
Kun escepto de la provinco Bonaero kaj la Aŭtonoma Urbo Bonaero, la aliaj provincoj subskribis interprovinciajn interkonsentojn por integriĝo[83] kunformante kvar regionojn por diversaj celoj:
- Regiono de la Granda Argentina Nordo, formita de la jenaj provincoj: Katamarko, Corrientes, Ĉako, Formosa, Jujuy, Misiones, Tukumano, Salta kaj Santiago del Estero. (759 883 km²).
- Regiono Nova Kujo, formita de la jenaj provincoj: La Rioja, Mendoza, San Juan kaj San Luis. (404 906 km²).
- Argentina Patagonio, formita de la jenaj provincoj: Ĉubutio, La Pampa, Neŭkeno, Río Negro, Santa Cruz kaj Fajrolando kaj kromaĵoj. (930 638 km²).
- Centra Regiono, formita de la jenaj provincoj: Kordobo, Entre Ríos kaj Santa Fe. (377 109 km²).
Loĝantaro
[redakti | redakti fonton]Demografio de Argentino
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Demografio de Argentino.La loĝantaro de Argentino (laŭ la ĉirkaŭkalkulo de la INDEC) je 1a de julio de 2014 estas de 42.669.500 loĝantoj.[84]
Laŭ definitiva informo, la loĝantaro de la Respubliko Argentino laŭ la censo de 27a de oktobro de 2010 realigita de la INDEC estas de 40 117 096 loĝantoj,[77] kun averaĝa denso de 14,4 loĝ/km²[85] (sen konsideri la postulitan areon de la Argentina Antarkto kaj de la Insuloj de Suda Atlantiko).
Ĉar la revizio de 2001 sciigis pri totalo de 36 260 130 loĝantoj, la pliigo de loĝantaro estis de 3 856 966 loĝantoj kun indico de intercensa varieco 2001-2010 de 10,6 %, malpli ol la registrita inter la censoj de 1991 kaj 2001 de 11,2 %.[86]
La lando registris en la komenco de la 20a jarcento altajn indicojn de loĝanta kresko, pro enmigrado kaj alta natura kresko kiu dum tiu jarcento stabiliĝis kaj eĉ konstante malaltiĝis (escepte dum la 1970-aj jaroj-1980-aj jaroj). Ekde la 1960-aj jaroj, la totala kresko estis proksimume la rezulton de la diferenco inter la naskindico kaj la mortindico. En la periodo intercensa 1980-1991, la averaĝa jara kreskindico estis de 14,7 por milo (1,47%), en la jardekoj 1991-2001 de 10,1 por milo (1,01%) kaj inter 2001-2010 de 11,4 por milo (1,14%).[87]
Pro la evoluo de la mortindico kaj la internacia migrofluo, la seksa proporcio montras konstantan malpliigon por viroj ekde mezo de la 20a jarcento: nome de 105 viroj por 100 virinoj al 94,8 por 100 por 2010. De la totalo de la loĝantaro laŭ la censo de 2010 estis 51,3 % de virinoj kaj 48,7 % de viroj.
Laŭ informo de la censo de 2010, la loĝantaro de «65 jaroj aŭ plie» korespondus al 10,2 % de la totalo kaj tiu de «60 jaroj aŭ plie», al 14,3 %, kio faras, ke Argentino estas la tria plej maljunigita lando de Latinameriko post Urugvajo kaj Kubo. Siavice laŭ la tempopaŝo notindas iompostioma malpliigo de la loĝantaro el «0 al 14 jaroj», reprezente la 25,5 % en 2010, malsupre al la 28,3 % de 2001.[88]
La lando ricevis gravajn tajdojn enmigradajn kiuj pluas aktuale, atinginte pinton en la periodo 1880-1930, kaj enhavas gravajn eksterlandanajn komunumojn, ĉefe de paragvajanoj, bolivianoj, ĉilianoj, peruanoj, italianoj kaj hispanoj.
El mezo de la 1960-aj jaroj ekregistriĝis konsiderindaj elmigrofluoj, kiuj obeas al la procezo de «cerbofuĝo», al la politikaj persekutadoj kiuj okazis ĝis 1983 kaj al la ripetaj ekonomiaj krizoj, por kio ĉefaj celoj estis Hispanio, Italio, Usono kaj Meksiko.[89] La censo de 2001 registris migran rezulton negativan por la jarkvino 1995-2000, procezo kiu estis ĉirkaŭkalkulita de la INDEC kiel pluiĝanta dum la jarkvino 2000-2005, ŝanĝante tiele la historian pozitivan rezulton de la lando.[90]
Laŭ la Informo pri Homa Disvolvigo de la Programo de la Unuiĝintaj Nacioj pri Disvolvado, Argentino havas indicon de homa disvolviĝo (IHD) de 0,811. Je monda nivelo, ĝi situantas en la rango 45 ene de la 187 ŝtatoj kiuj partoprenas en la klasigo, nome kiel lando de tre alta IHD kiu kun Ĉilio estas la unikaj landoj de Latinameriko kiuj troviĝas en tiu loko.[91]
Elmigrado
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Argentina elmigrado.Laŭ la Internacia Organizo por Migradoj en sia lasta informo Migra konturo de Argentino de 2012, la loĝantaro argentina kiu troviĝis for de ties geografia landlimo ascendis al 971 698, kio reprezentas 2,4 % de la totala loĝantaro, kaj ties ĉefaj celoj estas Hispanio (30,2 %), Usono (23,2 %), Ĉilio (8,4 %) kaj Paragvajo (6,0 %)[92]
| Rango | Loĝlando | Loĝantaro | Procentaĵo |
|---|---|---|---|
| 1.º |  Hispanio
|
291 740 | 30,2 % |
| 2.º |  Usono
|
224 952 | 23,2 % |
| 3.º |  Ĉilio
|
82 539 | 8,4 % |
| 4.º |  Paragvajo
|
59 115 | 6,0 % |
| 5.º |  Israelo
|
48 312 | 5,0 % |
| 6.º |  Bolivio
|
45 424 | 4,7 % |
| 7.º |  Brazilo
|
27 700 | 2,9 % |
| 8.º |  Urugvajo
|
22 743 | 2,3 % |
| 9.º |  Kanado
|
19 210 | 2,0 % |
| 10.º |  Aŭstralio
|
14 190 | 1,5 % |
| 11.º |  Meksiko
|
13 696 | 1,4 % |
| 12.º |  Francio
|
11 899 | 1,2 % |
| 13.º |  Italio
|
11 239 | 1,2 % |
| 14.º |  Unuiĝinta Reĝlando
|
9002 | 0,9 % |
| 15.º |  Venezuelo
|
8533 | 0,9 % |
| 16.º |  Ekvadoro
|
7394 | 0,8 % |
| 17.º |  Germanio
|
7391 | 0,8 % |
| 18.º |  Svisio
|
5706 | 0,6 % |
| 19.º |  Domingo
|
3940 | 0,4 % |
| 20.º |  Japanio
|
3893 | 0,4 % |
Etna konsisto
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Etnografio de Argentino.
La nuna loĝantaro de Argentino estas la rezulto de granda ondo de enmigradaj laboristoj kiuj eniris inter 1850-1950, plejmulte italoj kaj due hispanoj. Ankaŭ de la antaŭa miksaĵo inter hispanoj kaj indiĝenoj (devene de la kolonia periodo). La loĝantaro havas gravajn komunumojn de judoj, araboj, armenoj , ciganoj, britoj, francoj, germanoj, poloj, rusoj, kroatoj, ukrainoj, japanoj, ĉinoj, koreoj, paragvajanoj, urugvajanoj, brazilanoj, ĉilianoj, peruanoj, kaj tiel plu. Dume la etna konsisto devena el iamaj indiĝenoj apenaŭ estas grava en la centro kaj en la sudo de la lando, kvankam ja gravas en la nordo.
Samkiel Aŭstralio, Brazilo, Kanado, Usono aŭ Urugvajo, Argentino estas konsiderata kiel enmigra lando, tio estas socio kiu estis influita de unu aŭ pluraj enmigraj periodoj.[93]
.png?lang=eo)
Lingvoj
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Lingvoj de Argentino.La hispana lingvo estas komprenata kaj parolata kiel unua aŭ dua lingvo de preskaŭ la totalo de la argentina loĝantaro.[94] Krome la itala kaj la keĉua havas po ĉirkaŭ unu miliono da parolantoj. El ĉiuj landoj de Hispanlingvio, Argentino estas tiu de plej granda etendo teritoria.
La hispana estas la ununura lingvo uzata en la publika administracio ŝtatnivele, kvankam neniu leĝa regulo estis deklarinta ĝin oficiala. Tamen, la provinco Corrientes deklaris en 2004 la kunoficialecon de la gvarania ĉe instruado kaj regagado, kvankam tio ne troviĝas regulita. Siaflanke la Provinco Ĉako deklaris per leĝo 6.604 de 2010 (reglamentita per Dekreto 257/2010) la kunoficialecon de la lingvoj toba, mataka kaj mogoita.
La amplekseco de la lando, la ekzisto de diversaj lingvaj subtavoloj produktitaj kaj de la varieco de amerindiaj lingvoj kaj de la diversaj alportoj de la gepatraj lingvoj de la enmigrantoj ĉefe eŭropanoj, sed ne nur, fine de la 19a jarcento kaj komence de la 20a, formis la variajn dialektajn formojn.
La plej populara kaj prestiĝa dialekto en la tuta argentina teritorio estas Rioplatense, tio estas rioplata aŭ riverplata. Ĝi estas ankaŭ la plej rekonata kiel varianto argentina ekster la lando, ekzemple en Hispanio aŭ aliaj hispanparolantaj landoj; ĝi estas ege forte influita de la itala, kaj prezentas la partikularecon esti vosea eĉ en la plej formalaj tavoloj de la lingvo. Argentino estas la plej granda hispanlingva nacio en la mondo, kiu uzas voseon (voseo estas la uzo de pronomo „vos“ anstataŭ „tú“ aŭ foje „usted“, tio estas tria formo por la dua persono, kio estas vere revolucia ŝanĝo de la hispanlingva gramatiko). Aliaj landoj, kie voseo estas amase aŭ almenaŭ multe uzata, estas Nikaragvo en Centrameriko (ege for) kaj Kolombio ĉe Kariba Maro.
Ankaŭ la patagonia regiono ― loĝata ĉefe de enmigrintoj devenaj el la centra regiono de la lando ― adoptis la uzadon la rioplata varianto, kun malgrandaj variantoj fonologie, probable pro influo de ĉilia enmigrado en la 20a jarcento. En la nordokcidento de la lando, unuflanke, kaj en la Argentina Nordoriento, aliflanke, la influo de la keĉua kaj de la gvarania, respektive, naskis dialektojn iom diferencajn, kiuj siavice prezentas subdialektajn regionajn variantojn.
En la provincoj San Juan, Mendoza, kaj malpli proporcie en la provincoj San Luis kaj La Rioja, koincidas erojn de la ĉilia hispana kaj de la rioplata, montrante vortojn kaj prononcmanieron similajn al la ĉilia, en kiu oni prononcas «ll» kaj «y» kiel [ʝ] kaj oni sibligas la fortajn literojn rojn, en /rr /> [řř] (voĉe), kaj komencan /r/ > [ř], kaj en kultaj aŭ duonkultaj okazoj, al [rr] malfortigitaj aŭ normalaj.
Kujo, pro sia antikva dependo kaj geografia proksimeco al Ĉilio, posedas limigitan nombron de vortoj kiu markas tiujn kontaktojn; oni aligis ankaŭ mapuĉajn vortojn en la vortotrezoro de la ĉiliismoj. Estas zonoj de Kujo kiu montras pli grandan proksimecon al Ĉilio (nome Malargüe, Calingasta), dum aliaj estas pli influitaj ekde la Rivero Plata, ĉu en la modulado aŭ en kelkaj prononcoj. Tiu influo rilatas al la bonaera lunfardo, kiu meze de la kultura rioplata fluo, setligis en la kuja socio klarajn montrojn, eĉ en la altaj klasoj (pro studentoj kaj la tango), kio sekvas ĝis nuntempe pro la amaskomunikiloj. Temas pri lingvaj eroj de regiona dialektaro, sed absolute ne de la gramatiko.[96]
En la argentina nordokcidento, la anda hispana kuniĝas kun la dialekto rioplata. La provinco Córdoba kaj ĉefe ĉe ĝia provinca ĉefurbo, posedas specifan singularan moduladon, distingan jam je unua aŭskulto. Aliaj gravaj trajtoj de la hispana parolata en Argentino, krom tiuj vortotrezoraj (en kiuj abundas italismoj, keĉuismoj, gvaranismoj, kaj mapuĉismoj), estas la ipsilonismo kun retremeco kaj la uzado de vortoj el la gvarania kiel en la esprimo che. La ipsilonismo kun retremeco, prononco de la ll kaj de la y kiel postalveola frikativo, troviĝas tre etenda en la kulta parolmaniero, kun la plej elstara escepto de la argentina Nordoriento.
La gvarania (avañe'ë) havas parolantojn en la tuta Nordoriento kaj, ĉefe, en la interno de la provinco Corrientes, kie ĝi kunhavas oficialecon kun la hispana.
La keĉua havas rimarkindan nombron de parolantoj en la provinco Santiago del Estero, kie oni parolas dialekton tre diferencigitan nome kiĉŭa, kaj ankaŭ en zonoj de la provinco Jujuy kie oni uzas variaĵon de tiu lingvo pli similan al tiu kiun oni parolas en la sudokcidento de Bolivio.
La mapuĉa lingvo, nome la lingvo de la mapuĉoj, havas parolantojn en la provincoj de la Patagonio, montrante la fortan influon de la mapuĉoj, aŭ araŭkanigo, super la indiĝenoj de Argentino de la areoj kaj patagoniaj kaj pampebenaj.
En la periferio de la grandaj urbaj aglomeraĵoj, produkto de konstantaj migradoj de la argentina nordoriento, el Paragvajo, Bolivio kaj Peruo, estas parolantoj de la gvarania, keĉua kaj ajmara. En kelkaj zonoj limaj kun Brazilo, estas ofta la uzado de la portuñol, tie hibridaĵo de la hispana de Argentino kun la portugala de Brazilo, ĉefe en la provinco Misiones, kaj malplie en Corrientes kaj Entre Ríos.
Diversaj komunumoj de enmigrantoj kaj filoj de enmigrantoj ankoraŭ tenas la lingvojn de ties devenregiono, kvankam tiu uzo perdiĝas laŭmezure ke antaŭeniras la generacioj. Plej elstara pro la kvanto de parolantoj estas la itala, dum aliaj notindaj estas la germana, la japana, la portugala, la jida en la argentinaj judaj komunumoj, la kimra en Ĉubut, la pola kaj plej ĵuse la mandarena lingvo.
Kelkaj ĵargonoj etendiĝis tiom ke ili meritis specifajn traktadojn, kiel la lunfardo kaj la rosarigasino. La unua estas tre disvastigita pro ties uzado en la vortumado de la tango, sed ĝi perdis grandan parton de sia influo en la ĉiutaga parolmaniero, pro la generacia ŝanĝo.
Ekonomio
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj Ekonomio de Argentino, Agrikulturo en Argentino, Ekstera komerco de Argentino kaj Turismo en Argentino.| Eksportado al[98] | Importado el[98] | ||
|---|---|---|---|
| Lando | Procentaĵo | Lando | Procentaĵo |
 Brazilo
|
18,78 % | Brazilo
|
31,12 % |
 Ĉinio
|
9,26 % |  Usono
|
13,69 % |
 Ĉilio
|
7,11 % | Ĉinio
|
10,26 % |
| Usono
|
6,38 % |  Germanio
|
4,69 % |
.svg?lang=eo)
Argentino estas la dua plej granda ekonomio de Sudameriko, post Brazilo. Kun tiu, ili estas la unikaj sudamerikaj landoj kiuj integras la G-20, kiu kunigas la plej grandajn, riĉajn kaj industriigitajn industriojn de la planedo.
Argentino estas unu el ĉefaj produktantoj de sojo de la mondo, post Usono kaj Brazilo, kun 48 milionoj da tunoj en 2011.[106]
Kaj ĝi estas en kvara loko en produktado de petrolo (post Brazilo, Venezuelo kaj Kolombio).[107]
Argentino estas unu el ĉefaj eksportantoj de viando en la mondo, kaj ties produktado estis ofte agnoskita kiel tiu plej bonkvalita. Estas la unua monda produktanto de sunfloro, matea herbo, citronoj, kaj sojoleo, dua de mielo kaj pomoj, la plej granda produktanto de tritiko kaj lano[108] en Latinameriko,[109] inter aliaj produktaĵoj. Estas la plej granda produktanto de vino en Latinameriko, la kvina en la mondo, kaj la ĉefa produktanto de biodizeloleo tutmonde.[110] Ankaŭ la produktado de tergaso kaj nafto gravas. La kuŝejo Aguilar, en la provinco Jujuy, estas la plej granda koncentro de mineraloj de plumbo kaj zinko de Sudameriko, kaj tiu de Bajo de la Alumbrera en la provinco Katamarko, estas unu el la plej grandaj kuŝejoj por elfosado de oro kaj kupro en Latinameriko, tiele ke Argentino estas la dektria plej granda produktanto de oro de la mondo.[111] Posedas la trian plej grandan gasrezervejon de la planedo.[112] Argentino estas la plej granda produktanto de programaro de la regiono kaj okupas la duan rangon en Sudameriko pri fabrikado de aŭteroj, post Brazilo.
La argentina ekonomio profitas el granda riĉo kaj vario de krudmaterialoj, el loĝantaro kun bona nivelo de edukiteco, el gravaj sistemo de agrikulturo kaj bazo de industrio, kiu eĉ iĝis la plej disvolvigita de Latinameriko kaj unu el la dek plej grandaj de la mondo, sed kiu montris ian bremsadon relative, el la lasta kvarono de la 20a jarcento.
Laŭ la lastaj informoj de la Internacia Monfonduso, la MEP en 2012 estis de 474 812 milionoj de dolaroj je normala prezo, nome en la rango 24a laŭ ties MEP konvertita al dolaroj, dum la MEP je pareco de la akira povo estis de 756 226 milionoj de dolaroj, okupante la 21-an lokon. La porpersona MEP en PAP (pareco de la akira povo) estis de 18 319 dolaroj. La sendungeco en la unua jarkvarono de 2012 estis de 7,1 %.[113]
Laŭ la informoj de la IMF por 2012, la MEP konsiderita laŭ terminoj de pareco de la akira povo atingis 756 226 milionojn de dolaroj, rezulte, ke Argentino estas la tria potenco ekonomia de Latinameriko, superita nur de Brazilo kaj Meksiko. Dume la porpersona MEP mezurita laŭ pareco de la akira povo de 18 319 usonaj dolaroj, estas la plej alta de Latinameriko.[114]
Laŭ la registro de 2008, la eksportado pasis de 70 589 al 56 060 milionoj de dolaroj en 2009. Dum la importado descendis el 57 413 al 35 214 milionoj de dolaroj en la sama periodo.[115] Mercosur pluestas la ĉefa komerca partnero, al kiu oni sendis 23 % de la enŝipigaĵoj kaj ekde oni akiris 16 % de la importado.[116]
La lando plutenas eksteran ŝuldon de proksimume 120 000 milionoj de dolaroj (2009), ekvivalente al 38,7 % de la MEP. La kvanto de tiu ŝuldo rilatas ĉefe al agado realigita dum la lasta militista diktaturo (1976-1983),[117] periodo kiam la ŝuldo kreskis 364 %, kaj al amasaj eksteraj pruntaĵoj faritaj dum la du sinsekvaj regadoj fare de Carlos Menem, pro la politiko de malmultekosta dolaro fare de la Leĝo pri Konverteblo de la aŭstralo.[118][119] En tiu lasta periodo la kresko de la ŝuldo estis de 123 %. La rilato inter la MEP kaj la ekstera ŝuldo atingis krizan punkton en januaro de 2002 kiam ĝi estis la 190 % de la MEP. Ekde tiam kombino de reduktado de la ŝuldo, moderado en pruntopreno kaj konsiderinda pliigo de la MEP, reduktis la eksteran ŝuldon al malmulte malpli ol 41,5 % de la MEP (2012).[120][121]
La imposta premo situiĝis en 2012 en la 36,9 %[122] super tiu de Brazilo (32,4 %) a[123] kaj proksima al niveloj de Eŭropo (38 %), kaj tiu pliiĝis konsiderinde el 16,7 % kiu registriĝis en la periodo 1997-2002. La imposta strukturo baziĝas ĉefe sur la aldonvalora imposto (AVI aŭ IVA) kiu kontribuas per 31 % al la totalo, kvankam ties relativa gravo malpliiĝis rilate al la averaĝo de 1997-2002, kiam estis de 39 %, pro pliigo de la kontribuo de la enspezimposto, kiu pasis de 19 % al 21 % kaj ĉefe pro elprenoj al eksportado kiu pasis de 1 % al 10 %.[124]
La INDEC kalkulis la inflacion akumulitan dum 2012 en Argentino en la 9,9 %, kvankam por privataj konsultentreprenoj kaj la provinciaj registaroj estis de 24,4 %. Tiuj malregulaĵoj ĉe la statistikoj permesis, ke la Internacia Monfonduso, per senantaŭaĵa decido, rekomendis nuligi al la lando la voĉdonrajton kaj aliajn rajtojn rilatajn ene de la organismo.[125][126] Fine, en februaro de 2014, la argentina registaro disvastigis la valorojn de la indico de prezoj al konsumanto laŭ nova kalkulmetodo, indico kiun la ekonomikaj sendependaj analizistoj konsideras ĝenerale vereca.[127]
Fine de 2011, la argentina ŝtato estis akumulinta rezervojn en eksterlanda monunuo por 46 376 miloonoj de dolaroj.
La Canasta Básica de Alimentos (Baza Nutraĉetaĵo aŭ varkorbo) kalkulita baze sur la KPI (kiun disvastigas la INDEC), utilas por starigi la indicojn de malriĝo kaj indigenteco, kiu en la unua jarduono de 2012 situiĝis ĉe 6,5 %,[128] dum laŭ la Cepal la malriĉo en Argentino en 2011 estis de 5,7 %, nome la plej malalta de Latinameriko, sub eĉ de Urugvajo (6,7 %).[129] La sociaj indikiloj sukcesis malaltiĝi konsiderinde ekde 2002 kun valoroj de malriĉo proksimaj al 54 % kaj de sendungeco de 21,5 % en la plej kriza momento.
Argentino formas parton de la regiona bloko konata kiel Mercosur, integrita de Argentino, Brazilo, Paragvajo Urugvajo kaj Venezuelo. Tiu bloko konstituas la plej grandan produktanton de nutraĵoj de la mondo, ĝi havas MEP de 3 300 000 milionojn de dolaroj, kio reprezentas la 82,3 % de la totala MEP de la tuta Sudameriko kaj ĝuas el pli ol 270 milionoj da loĝantoj (preskaŭ la 70 % de Sudameriko), kio igas ĝin la plej granda, plej loĝata, ekonomie plej pova kaj plej integrita bloko de Latinameriko.[130][131] Kiel konsekvenco de la grando de la ekonomia bloko Mercosur, la komercaj rilatoj inter Argentino kaj Brazilo pliiĝis ĝis iĝis de unua gravo por ambaŭ landoj. Argentino kaj Brazilo estas la du plej grandaj, influaj kaj ekonomie plej povaj partneroj de la bloko,[132] kaj ekde la kreado de Mercosur okazis nombraj konfliktoj inter ambaŭ sudamerikaj potencoj:[133][134] la komerca bilanco inter ambaŭ landoj ekdeficitiĝis por Argentino ekde junio de 2003, kio iĝis tialo por priokupado por entreprenistoj kaj funkciuloj tiulande.[135] Tiu deficito estis mallonge ŝanĝita en majo de 2009, kaj denove ŝanĝita en 2012 kiam ĝi atingis favora saldo rilate al Brazilo.[136] En 2006, la registaroj de Argentino kaj Brazilo subskribis serion de duflankaj interkonsentoj, inter kiuj troviĝas klaŭzo de konkurenca adaptado kaj la interkonsentoj rilataj al komercaj interŝanĝoj de la sektoro de aŭtomotoroj. La celo de ambaŭ interkonsentoj estas malpliigi la malsimetriojn en la bloko.[137] Tiuj malsimetrioj estis tialo de plendo de la plej malgrandaj landoj kiaj Urugvajo kaj Paragvajo, kiuj suferas malavantaĝon antaŭ la ekonomie plej grandaj partneroj, nome Argentino kaj Brazilo, kaj ili kritikis la faktan aŭtoritaton kiun ili faras lastatempe super la bloko.[138] La oficiala monunuo de Argentino ekde 1992 estas la Peso ($).
Agrikulturo kaj brutobredado
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Vino de Argentino.
La Censo Nacional Agropecuario realigita de la Instituto Nacional de Estadística y Censos, en 2002, ĉirkaŭkalkulis, ke en la agrikulturaj ekspluatejoj loĝas 1 233 589 personoj, kaj estas la provincoj Bonaero, Kordobo, Mendoza, Misiones kaj Santa Fe kiuj koncentras la plej grandan kvanton de agrikulturaj produktejoj.[140]
La produktado de nutraĵoj devenaj el la agrikulturo kaj la bova butobredado en la pampa regiono, estas tradicie, unu de la aksoj de la argentina ekonomio. Totale la rura produktado inklude la forstan sektoron, reprezentis en 2007 la 5,61 % de la totala MEP.[141] La ĉefa produkto de la sektoro estas la sojo, nome oleoprodukta planto kiu okupas la duonon de la kultivitaj teroj kaj kiu originas la sojoĉenon, unu el ĉefaj produktaj ĉenaĵoj de la lando.[142]
La ĉefaj agrikulturaj produktoj de la lando estas la jenaj:
- La grenoj, kiuj dividiĝas siavice en du grandaj sektoroj:
- La bova grego: ĉefe de la rasoj Aberdeen angus, Hereford kaj Shorthorn, por la produktado de viando, baza kompono de la dieto de la argentina loĝantaro;
- La bovaro Holando-Argentino: por la produktado de lakto.
Grava parto de la agrikultura produktado eksportas sin sed aparta fabrikado en formo de greno (sojo, maizo, tritiko kaj sunfloro), reprezentante la 15 % de la totala eksportado.[143] La resto estas uzata kiel kruda materialo, ĉefe por la nutraĵa industrio. La sojo diferenciĝas substance el resto de la agrikulturaj produktoj pro la fakto ke ĝi ne konsumiĝas en la interna merkato, kaj pro tio praktike la totalo eksportiĝas. Male, la cerealoj, laktaj produktoj kaj la bova viando konstituas la bazon de la nutra dieto de la loĝantaro, pro kio granda parto venas al la interna konsumo.
For de la agrikultura ekonomio de la regiono pampa, la argentina ekonomio ĝuas de la nomitaj regionaj ekonomioj, sistemoj produktaj lokaj ĝenerale apogitaj en la produktado specializita de grupo limigita de kultivoj. Inter ili troviĝas la ekonomio kuja apogita sur la vitoj kaj la derivita industrio de vino; la valoj patagonaj dediĉitaj al pomoj kaj al piroj; la nordokcidenta regiono, dediĉita al sukero, citrusoj kaj tabako; la provinco Misiones kaj nordoriento de Corrientes orientitaj al la matea herbo, teo kaj ligno; kotono en la ĉaka regiono; rizo, ĉefe en Corrientes; la olivo en la aridaj zonoj de montaro; kaj la brutobredado de ŝafoj en Patagonio.
Nafto, minado, arbaroj kaj fiŝkaptado
[redakti | redakti fonton]
Argentino posedas konsiderindan riĉon kaj petrolan kaj gasan, kiu permesas ĝin organizi ĉeno de produktado por petrokemio kiu, kun la ĉeno de la sojo kaj la industrio metal-mekanika, konstituas la bazon de la landa ekonomio. Kune la petrokemia ĉeno estas responsa de 20 % de las totalaj eksportoj, el kiuj nur 4,6 % eksportiĝas malnete, sen industriigo. La ĉefaj kuŝejoj troviĝas en la provinco Neuckeno, la Golfo Sankta Georgo kaj la provinco Salta; la provinco Neŭkeno koncentras ĉirkaŭ la duonon de la tuta produktado de hidrokarbidoj. Reto de naftoduktoj kaj gasoduktoj transportas la produktojn al Bahía Blanca, kie troviĝas la ĉefa petrokemia zono kaj al la industria urbaro kiu etendiĝas inter Rosario kaj La Plata kaj kiu havas kiel ĉefa kerno la Grandan Bonaeron. Historie, la argentina minprodukto malabundis, sed tiu aktiviĝis en la lasta jardeko, ĉefe ĉe mineraloj metalenhavaj: kupro (3 % de la eksportoj), oro, arĝento, zinko, mangano, uranio kaj sulfuro. Posedas la trian mondan rezervejon de litio kaj situantas en la kvara loko pri produktado de tiu mineralo,[144] ĉar en parto de ties teritorio troviĝas zono nome Triangulo de la Litio, kiu koncentras la 85 % de la mondaj rezervoj.[145] La minejaj resursoj koncentriĝas en la provincoj andaj laŭlonge de 4500 km. La argentinaj eksportoj de mineraloj pasis el 253 milionoj de dolaroj en 1996 al 2650 milionoj en 2006, iom pli ol 3 % de la totalo.[146] La Argentina Maro estas sur etenda submara platformo, ege riĉa en fiŝkaptadaj resursoj, kiu atingas larĝon de 550 km je 52° de latitudo suda kaj 1 890 000 km². Tamen la fiŝkaptado estis marĝena produktado, kaj pro la populacia krizo de la merluĉo (ĉefa fiŝkaptada produkto argentina) provokita de la troa fiŝkaptado farita dum la 1990-aj jaroj, la partopreno de la sektoro en la totalaj eksportoj malpliiĝos el 3 % al 2 %.[147] Male, la produktado forsta kaj lignoprodukta, ĉefe el pinoj kaj eŭkaliptoj, etendiĝis, kun centro en la provincoj mezopotamiaj, superante la 2 % de la totalo eksportita.
Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj Historio de petrolo en Argentino kaj Minado en Argentino.Manufaktura industrio kaj konstruado
[redakti | redakti fonton]
La argentina manufaktura industrio estas la sektoro kiu pli da valoro kontribuigas al la MEP, per 17,5 % de la totalo (2007).[148] La manufaktura industria sektoro estas ankaŭ unu el ĉefaj generantoj de dungado (kun komerco kaj la publika sektoro), kun 13 % en 2007,[149] Aliflanke la industrio de la konstruado kontribuas per la 6,7 % de la MEP (2007) kaj estis la ĉefa pelanto de la rekuperado de la dungeco post 2002, okupante 9,5 % de la totalo de la laborforto en 2007.[148][149]
En la argentina industrio distingiĝas du grandaj sektoroj, similgrandaj, kiuj kontribuas respektive proksimume per po triono de la totalaj eksportoj:[150]
- la agrikultura industrio, nome manufakturo de agrikultura deveno (MAD);
- la industrio de nerura deveno, nome manufakturo de industria deveno (MID).
Inter la industrioj de manufakturo de agrikultura deveno menciindas la olea industrio, integranta de la ĉeno de la sojo, plej kreska en la lastaj du jardekoj, koncentrante la 31,8 % de la totalo de la nutra sektoro kaj la 20 % de la totalaj eksportoj de la lando. Poste sekvas tiu de viando (11,1 %), de lakto (7,7 %), de kafo kaj ĉokolado (7,5 %), de vino kaj aliaj alkoholaj trinkaĵoj (5,7 %), de pano, kukoj kaj biskvitoj (4,5 %), de la faruno el tritiko (4,5 %), de biero (4,1 %), ktp.[151]
La ĉefaj branĉoj de la manufakturo de industria deveno, estas la fabrikado de aŭtomobiloj kiu kontribuas per la 8,7 % al la eksportado, la kemio (5,6 %) kaj siderurgio (5,3 %), maŝinaro (3,4 %) kaj plasto (2,6 %) (procentaĵoj korespondaj al 2006).[152] Gravas ankaŭ la industrioj de papero, juveloj, kaŭĉuko kaj tekstiloj.
El 2003 la industrio havis procezon de konkurenca revivigo, move ĉefe per la ekonomia politiko de alta dolaro. La Granda Bonaero estas ankoraŭ la industria areo plej grava de la lando, kie koncentriĝas la plej parto de la fabrika agado de Argentino. Aliaj gravaj industriaj centroj estas en Kordobo, Rosario, Tukumano kaj Mendoza, San Luis kaj Fajrolando, multaj el ili helpitaj por discentrigi la industrion.
Historie, la lando havis gravajn industriajn sektorojn kiaj la ŝipindustrio rilata kun la Komerca Ŝiparo de Argentino,[153] kiuj malpliiĝis konsiderinde el la 1990-aj jaroj pro la procezo de privatigoj[154] kaj kiu en la aktualo rekuperiĝas.[154]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Historio de industrio en Argentino.Turismo
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Turismo en Argentino.
Argentino estas la plej vizitata lando de Sudameriko kaj la kvara plej vizitata de la tuta amerika kontinento. Laŭ oficiala informo de la Monda Organizaĵo pri Turismo, en 2010 la lando ricevis pli ol 5 300 000 turistoj el eksterlande, kio signifis ĉirkaŭ 4930 milionojn de dolaroj de enspezo de valutoj.[156] La eksterlandaj turistoj devenas ĉefe el Brazilo, Ĉilio, Peruo, Kolombio, Meksiko, Bolivio, Ekvadoro, Puerto Rico, Urugvajo, Kostariko, Venezuelo kaj Paragvajo de inter latinamerikaj landoj; kaj el eŭropaj landoj Hispanio, Italio, Francio, Nederlando, Germanio, Irlando, Portugalio, Unuiĝinta Reĝlando, Belgio kaj Svisio; kaj de Usono, Kanado kaj Ĉinio[157] de la landoj de la resto de la mondo.
La etenda teritorio de Argentino havas grandajn turismajn allogaĵojn. La valorigo de la loka monunuo post la devaluto de 2002 favoris la alvenon de grandaj kvantoj de eksterlandaj turistoj,[158] kio faris la landon komerce pli alirebla ol en la 1990-aj jaroj.[158] Krome ĉar multekostiĝis la veturado al ekŝtero, ankaŭ multaj argentinanoj dediĉis sin al la enlanda turismo.[158]
La rekuperado de la sektoro estas tre elstara: la enspezoj pro akcepta turismo okupas la trian lokon en la rangaro de valutenirado kiel ekvivalento de eksportado. En 2006, la sektoro reprezentis la 7,41 % de la MEP,[159] kvankam menciindas, ke la eliro de argentinanoj cele turismi superas la enirejojn kaj ekvivalentas al 12 % de la MEP.[160] Eksterlandanoj konsideras Argentinon kiel zono sen armitaj konfliktoj, terorismo aŭ sankrizoj.[161]
Bonaero elstaras kiel preferata centro por kaj eksterlandaj kaj landaj turistoj (5 250 000 en 2007).[162] Ili estas allogitaj de aktiva urbo, kosmopoliteca kaj kun ampleksa infrastrukturo. Inter multaj aliaj faktoroj, tango estas unu el ĉefaj tialoj por la vizito al la argentina ĉefurbo.[163] La populara noche porteña (bonaera nokto) estas unu el grandaj allogaĵoj pro siaj variaj kulturaj, kuirataj kaj distraj proponoj.
Alia menciinda centro de allogo estas la akvofaloj Iguacuo, en la provinco Misiones, deklaritaj en 1984 Natura Monda Heredaĵo fare de la Unesko. La falo de la akvenhava rivero Iguazú komplementiĝas per la ĉirkaŭa ĝangalo.
Argentino posedas gravan varion de lokoj de montaro, en kelkaj el ili oni praktikas montogrimpadon kaj aliaj bazigas sian turisman allogecon sur lo kontakto kun la neĝo aŭ en siaj karakteraj pejzaĝoj. La ĉefaj troviĝas en la okcidento de la lando, en la Andoj, kvankam estas ankaŭ formaĵoj montaraj en la Sierras de Córdoba. Inter la lokoj plej uzataj por montogrimpado troviĝas la monto Akonkagvo, nome la plej alta monto de Ameriko. La turismaj lokoj plej gravaj pro sia neĝo estas Bariloche kaj Las Leñas. Formaĵo internacie konata estas la Quebrada de Humahuaca. La Nubtrajno estas unu el tri plej altaj fervojoj el la mondo. Ĝi eliras el la provinco Salta, kaj trapasas la Quebrada del Toro preterpasante tra Tastil ― konsiderita unu el ĉefaj urbaj antaŭhispanaj centroj de Sudameriko ― kie estas ruinoj arkeologiaj.
La Provinca Parko Ischigualasto, konata ankaŭ kile "Valle de la Luna" (Lunvalo), estas situanta ĉe la norda pinto de la provinco San Juan, je 330 km de la urbo San Juan. Estas protektita areo kie videblas tute malkaŝe kaj klare diferenca la tuta periodo Triaso komplete kaj ordigite, pro kio la 29-an de novembro 2000 estis deklarita Monda Heredaĵo fare de la Unesko.
La glaĉeroj estas unu el ĉefaj allogaĵoj de la Argentina Patagonio. La plej konata estas la Glaĉero Perito Moreno, kies alireblo kaj karaktera regula rompo havigas singularan allogecon. Ĝi etendas super la akvoj de la suda branĉo de la lago Argentino, kun larĝo de 5 km kaj alto super la nivelo de la lago, de el 70 al 60 metroj. Tiu glacimuro kovras etendon de 230 km². La areo de la patagoniaj glacikampoj kaj glaĉeroj estas natura trezoro, estis deklarita Monda Heredaĵo fare de la Unesko en 1981.
En la lastaj jaroj gravis la modigo kaj modernigo de la vina turismo, nome turismo tema bazita sur la vinproduktado kun la iniciatoj de la nomitaj "Vinvojoj" en la provincoj San Juan kaj Mendoza same kiel ĉe la saltprovincaj Kalĉakiaj Valoj, turismo kiu allogas nombrajn eksterlandajn turistojn kiuj venas por surloki gusti la argentinajn vinojn.[164]
La vintra turismo okazas ĉefe en la regiono de la Lagoj, ĉe la deklivaro de la Andoj en las provincoj Neŭkeno, Río Negro kaj Ĉubutio; krom la praktiko de montosportoj, la zono havas allogaĵojn de lagoj de glaĉera deveno kaj Naciaj Parkoj ĉirkaŭitaj de densa vegetaĵaro. En ties centro la urbo Bariloche borde de la lago Nahuel Huapi kaj je malmultaj kilometroj de la monto Katedralo, iĝas la ĉefa vintra centro de Sudameriko, allogante plej parton de la turismo kaj enlanda kaj eksterlanda.[165]
Dum somero granda parto de la turismo interna argentina direktas sin al diversaj urboj de la Atlantika Marbordo de la provinco Bonaero, kie Mar del Plata estas la ĉefa el tiuj. La plej parto de tiuj urboj koncentras sian ekonomian aktivecon en la somera sezono. La dua celo pri kaptado de la interna turismo estas konstituita de la Sierras de Córdoba, kies ĉefa turisma centro estas Villa Carlos Paz en la Valo Punija. La regiono Litoral kun siaj riveraj strandoj, la termaj kompleksoj kaj la karnavaloj en la provinco Corrientes kaj en la provinco Entre Ríos, inter aliaj, konstituas la trian celon de la enlanda turismo.[166] Tradicie, la monato januaro estas tiu kiu generas plej peton de luado.
Aliflanke, la zono de la duoninsulo Valdés (en la provinco Ĉubutio) estas areo deklarita Monda Heredaĵo fare de la Unesko en kiu kuniĝas la atlantika marbordo kaj la argentina Patagonio; alia granda celo internacia kun tiaj karakteroj estas en la Provinco de Fajrolando, Antarkto kaj Insuloj de Suda Atlantiko. Ushuaia, la provinca ĉefurbo, funkcias kiel elirpunkto al ekskursoj kaj krozo-ŝipoj al la Antarkto.
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Protektitaj naturaj areoj de Argentino.Transporto
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Transporto en Argentino.
Bonaero, ĉiuj la provincaj ĉefurboj escepte Ushuaia kaj mezgrandaj municipoj troviĝas interkonektitaj de la 37 740 km de asfaltitaj vojoj. Argentino havas ankaŭ 600 000 km de municipaj stratoj.
Al la historiaj Aŭtovojo Bonaero - La Plata kaj Aŭtovojo 2 aliĝis la Aŭtovojoj Kordobo - Carlos Paz, Rosario - Kordobo, Villa Mercedes - Mendoza, Mezopotamia Aŭtovojo, inter aliaj. Krome kelkaj urboj havas ĉirkaŭajn ŝoseojn kvarrelajn.
Oni ĉirkaŭkalkulas, ke estas 8 527 256 aŭtoj en Argentino, distribuitaj en 5 325 231 aŭtomobiloj, 1 370 312 pli malpezaj veturiloj, 417 042 de ŝarĝo kaj 62 785 por transporto de pejzaĝoj, sen enkalkuli 517 449 unuojn nedefinitaj.[168]
La argentina fervoja sistemo estis privatigita komence de la 1990-aj jaroj, enhave kaj la transporton de ŝarĝo kaj la translokigon urban de pasaĝeroj. Je 2006 Argentino havas ĉirkaŭ 31 902 funkciigeblajn kilometrojn de fervojoj.[98] Totale ekzistas ĉirkaŭ 40 245 km de fervojoj, sed multaj eroj restis abandonitaj en la epokoj de 1963, 1977, kaj de la 1990-aj jaroj.
Argentino havas ĉirkaŭ 11 000 km da navigeblaj riveroj.[169] La reto de rivervojoj estas komponita de la riveroj La Plata, Paranao, Paragvajo kaj Urugvajo. La ĉefaj riveraj havenoj estas tiuj de Zárate kaj Kampana.
La majoritato de la produktoj importitaj de Argentino alvenas al la lando tramare. La ĉefaj havenoj estas la jenaj: Bonaero, La Plata-Ensenada, Bahía Blanca, la havenoj de Up-River, Mar del Plata, Quequén-Necochea, Comodoro Rivadavia, Puerto Deseado, Puerto Madryn kaj Ushuaia. La haveno de Bonaero estas historie la unua laŭ unuopa gravo, sed la zono konata kiel Up-River, kiu etendiĝas laŭlonge de 67 km de la areo de la provinco santafea de la rivero Paranao, kunigas 17 havenojn kiuj koncentras la 50 % de la totalo de la eksportado de la lando.[170][171]
La Internacia Flughaveno de Ezeiza, je ĉirkaŭ 35 km de la centro de Bonaero, estas la plej granda de la lando kaj disponas de instalaĵoj por movigado kaj stokado de ŝarĝo. La entrepreno Aerolíneas Argentinas, kiu estis privatigita en 1990 kaj poste reŝtatigita, faras enlandajn kaj internaciajn flugojn. Ekzistas krome diversaj aerlinioj enlandaj. La ĉefaj internaciaj aerentreprenoj uzas Bonaeron kiel celo aŭ haltejo por siaj aervojoj[172]
Kulturo
[redakti | redakti fonton]
La argentina kulturo estas markita de la multetna kaj multkultura karaktero de ties loĝantaro, la forta sinkretismo de ties esprimivo, kaj pozitiva valorigo de progreso kaj moderneco, en kiu kunfluas, ne senkonflikte, sento de aparteno al kulturoj eŭropaj kaj latinamerikaj, kun fortaj ingrediencoj aziaj kaj afrikaj.
Ŝerca esprimo de Jorge Luis Borges nomas argentinanoj "italoj, kiuj parolas hispane kaj ŝatus esti angloj, kiuj kredas vivi en Parizo". Tio bone montras la miksaĵon de la popolo el enmigrantoj de diversaj eŭropaj landoj, kiu bone videblas en la kulturo.
Tamen tiuj multkultureco kontrastas kun la forta sento de aparteno al internaj provincoj de ruraj tradicioj (gaŭĉoj). Simile la urba kulturo de tre granda parto de la loĝantaro de la areoj de urbo Bonaero kaj de la ĉirkaŭa areo de Granda Bonaero, kaj ankaŭ de aliaj grandurboj kontrastas kun la pli provinceca etoso de malgrandaj apartaj setlejoj. Pri ebla kontrasto inter la eŭropa, ĉefe hispana kaj itala kulturoj, konsisto kaj la indiĝena prakulturo, apenaŭ gravas pro la forto historia procezo de senkulturigo kaj eĉ mapuĉigo de la indiĝenaj nacij kaj triboj, plej ofte per milito sed ankaŭ per asimilado.
Vidu ankaŭ Vino de Argentino kaj Kuirarto de Argentino.
Muziko
[redakti | redakti fonton]
 |
Argentina muziko famiĝis ĉefe pro tango kaj rilataj muzikformoj, kiel milonga kaj vals. Tamen Tango havas ne nur muzikan dimension, ĝi estas tutkultura fenomeno kun aldonaj aspektoj de poezio kaj danca interpretado.
La tango estas muzika stilo kaj danco naskita en la bonaeraj malriĉaj kvartaloj kiu atingis internacian disvastigon, ligita forte kun Argentino kaj kun Urugvajo, sed ĉefe kun Bonaero. En tiu muzika ĝenro elstaris Carlos Gardel, konsiderita la Reĝo de Tango, kaj la marplatano tutmunde rekonita Ástor Piazzolla, dum en danco elstaris la tutmonda sukceso de la grupo Tango Argentino, kreita en 1983 de Claudio Segovia kaj Héctor Orezzoli, kun gedancistoj kiaj Juan Carlos Copes, María Nieves kaj Virulazo. Ĉiujare okazas en Bonaero la Festival y Campeonato Mundial de Baile de Tango (Festivalo kaj Tutmonda Ĉampioneco de Tangodanco).
En Argentino estas tre disvastigita la tiel nomata folklora muziko aŭ simple folkloro, inspirita en la tradiciaj kamparaj ĝenroj. La argentina folklora muziko havas tre diferencigitajn karakterajn regione: en la marborda muziko hegemonias ĝenroj kiaj la ĉamameo kaj la ĉamarita; en la sud-patagonia folkloro, hegemonias ĝenroj kiaj la milonga, la triunfo kaj la malambo; en la folkloro de Kujo hegemonias la cueca kaj la tonada; en la norda folkloro hegemonias la ĉakarera kaj la zamba; dum en la folkloro de la anda nordokcidento hegemonias la karnavalito, saja kaj takirari. Folkloraj grupoj kiaj Los Chalchaleros kaj soloistaj kantantoj kiaj Jorge Cafrune, Atahualpa Yupanqui, Mercedes Sosa, Oscar Palavecino kaj Soledad Pastorutti troviĝas inter la plej gravaj reprezentantoj de tiuj ĝenroj. Inter la variaj festivaloj de folklora muziko elstaras la Festivalo de Cosquín en Córdoba kaj la karnavalo de Provinco Jujuy.
La argentina roko havis ampleksan disvolvigon ekde fino de la 1960-aj jaroj kaj fortan influon en la iberamerika hispanlingva roko amplekse konata en la tuta kontinento. Elstaraj reprezentantoj estas grupoj kiaj Los Gatos, Almendra, Manal kaj Sui Generis, krom Patricio Rey y sus Redonditos de Ricota, Soda Stereo aŭ muzikistoj kiaj Litto Nebbia kaj Luis Alberto Spinetta, krom Charly García, Fito Páez, Andrés Calamaro kaj Indio Solari. La homamasaj festivaloj plej ofte okazas en stadionoj, el kiuj la plej granda estas la Estadio Monumental Antonio Vespucio Liberti. La plej sukcesaj festivaloj estas aktuale Cosquín Rock kaj Quilmes Rock, kiuj okazas ĉiujare.
Literaturo
[redakti | redakti fonton]
En la 19-a jarcento pro la sendependeco de la lando ankaŭ la argentina literaturo disigas de la hispana - sen malkonfesi tiun heredaĵon. Pro la temo de la vivo de gaŭĉoj la literaturo ricevas apartan nacian eron. Ekzemploj estas Fausto (1866) de Estanislao del Campo, El gaucho Martín Fierro (1872, tradukita al pli ol 70 lingvoj) de José Hernández, ofte nomita la argentina nacia eposo, kaj Domingo Faustino Sarmiento (1845).
Konataj modernaj aŭtoroj de la 20a jarcento estas Eduardo Mallea, Ernesto Sabato, Humberto Costantini, Julio Cortázar, Manuel Puig kaj ĉefe Jorge Luis Borges, kiu estas konsiderata unu el la 26 centraj aŭtoroj de la kanono de la okcidenta literaturo ĉiutempa fare de la literatura kritikisto nome Harold Bloom[173]. Borges, Adolfo Bioy Casares, Ernesto Sabato kaj Juan Gelman ricevis la premion Miguel de Cervantes.
La plej konata bildstrio de Argentino estas verŝajne Mafalda de la desegnisto Quino.
Politiko
[redakti | redakti fonton]La Konstitucio de 1853 establis sistemon de reprezenta, respublika kaj federacia regado, kiu estis retenita per ĉiuj konstituciaj reformoj ekde tiam. Argentino formiĝis per la federacia unuigo de la provincoj kiuj aperis post la dissolvo de la Vicreĝlando de Río de la Plata kaj per la aligo de tiuj kiuj konstituiĝis el la nomitaj Territorios Nacionales (Naciaj Teritorioj). La provincoj estas aŭtonomaj, kiel deklarite en la artikolo 121 de la Nacia Konstitucio.[174]
La Konstitucio valida aktuale rezultas el teksto establita de la Reformo de la Argentina Konstitucio en 1994. La aŭtoritatoj de la federala registaro havas sidejon en la Aŭtonoma Urbo Bonaero, kiu estas aktuale la ĉefurbo kun oficialaj titoloj Capital de la República aŭ Capital de Nación, ambaŭ nomigoj uzataj en la Nacia Konstitucio kaj en la leĝoj, sed neformale Capital Federal (federacia ĉefurbo).
La Registaro de Respubliko Argentino estas la plenuma povo en Argentino. La registaro funkcias ene de federacia, reprezenta demokrata kaj prezidenta sistemo. la Prezidanto de Argentino estas kaj la ŝtatestro kaj la ĉefministro kaj ĉefkomandanto de la armetrupoj. La Leĝdona povo estas La Nacia Kongreso. La Justica povo ne dependas de ĉi tiuj aŭtoritatoj.
Spite la teorian konstituon demokratian de la ŝtato, tro ofte la registaroj funkciis historie kiel realaj diktaturoj, foje fare de militistoj.
Vidu ankaŭ: Konstitucio de la Argentina Nacio
Plenuma povo
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Prezidanto de Argentino.
La plenuma povo estas plenumita de civitano enhavanta la titolon Presidente de la Nación Argentina, kiu estas elektita per duobla rekta baloto kun la kandidato al vicprezidanto. La dua baloto okazas inter la du kandidatecoj plej voĉdonitaj en la unua baloto se en tiu neniu atingas pli ol 45 % de la validaj voĉdonoj aŭ, se akirinte plej voĉdonitan lokon inter 40 % kaj 45 %, ekzistas diferenco kun la dua kandidateco pli malgranda ol 10 %.[175]
En 2015, estis elektita el la koalicio Cambiemos, regis Mauricio Macri (el partio Propuesta Republicana PRO) kiel prezidanto de la lando kun regotempo valida ĝis la 10a de decembro de 2019. Li estis la 53a prezidanto de la lando, kaj la 8a el la reveno de la konstitucia ordo en 1983.[176]
En la aktualo, elektita el la koalicio La Libertad Avanza, regas Javier Milei kiel prezidanto de la lando kun regotempo valida ekde 2023 ĝis la 10a de decembro 2027. La vicprezidanto estas Victoria Villarruel.
La prezidanto kaj la vicprezidanto daŭre restas kvar jarojn en siaj postenoj kaj ili povas esti reelektitaj tuje por nova mandato plia.[177] La ministraro de la prezidanto de la lando estas direktita de la Ministrarestro, kiu troviĝas zorge de la administracio de la lando kaj estas respondeca antaŭ la Kongreso.[178]
Leĝofara povo
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj Senato de Argentino kaj Ĉambro de Deputitoj de Argentino.
La leĝdona povo estas plenumita de la Kongreso de la Argentina Nacio, kiu estas formita de du ĉambroj.
La Ĉambro de Deputitoj kunigas la rektajn reprezentantojn de la loĝantaro. Ili estas elektitoj pere de la sistemo de proporcia reprezentado (sistemo D'Hondt), daŭre restas kvar jarojn en sia posteno kaj la tuto plinoviĝas duone ĉiun duan jaron, kaj tiele ili povas esti reelektitaj senfine. Ili estas elektataj el unika distrikto en ĉiu provinco kaj en la Aŭtonoma Urbo Bonaero, kie oni voĉdonas por listo de ĉiuj kandidatoj de ĉiu politika partio aŭ balota alianco, al postenoj kiujn ĉiu distrikto metas en disputo en tiu elekto.[179] En 2006 ĝi havis totalon de 257 membroj.
La Senato kunigas la reprezentantojn de la 23 provincoj kaj de la Aŭtonoma Urbo Bonaero, kaj korespondas al ĉiu po du senatanoj el la majoritato kaj po unu el la minoritato, sumtotale 72 membroj. Ili estas elektita per rekta baloto, daŭras ses jarojn en sia regotempo kaj plinoviĝas trione ĉiun duan jaron, kaj tiele ili povas esti reelektitaj senfine.[180]
Laŭ la Leĝo 24 012 de 1991 oni establis leĝon por minimuma proporcio de inoj en la elekteblaj postenoj, devigante la politikajn partiojn inkludi minimumon de triono de virinoj inter la kandidatoj.[181] Ekde tiam, la partopreno de inoj en politiko pliiĝis elstare, kaj tiele Argentino estas la sudamerika lando kun plia kvanto de virinoj en la leĝofara povo kaj unu el la unuaj dek je tutmonda nivelo.[182]
La Kongreso de la Argentina Nacio zorgas pri la formado kaj aprobo de la federaciaj leĝoj; krome, ĝi respondecas pri la aprobo de la juraj kodoj nome civila, puna, komerca, labora, aviada kaj primin, inter aliaj.[183] Ĝi enhavas konstitucian organismon aŭtonoman de teknika helpo: nome la Ĝenerala Revizorejo de la Nacio, kiu zorgas pri la kontrolo de laŭleĝeco, administrado kaj revizorado de la tuta agado de la publika administracio.[184]
Same, en la medio de la Kongreso funkcias ankaŭ la ombudsmano Defensor del Pueblo de la República Argentina (Defendanto de la Popolo de la Argentina Respubliko) kiel sendependa organismo, sen ricevi instrukciojn de ajna aŭtoritato. Ties celo estas defendi la homajn rajtojn kaj la konstituciajn kaj jurajn rajtojn kiuj povus esti mistraktitaj de la Administracio.[185]
Justica povo
[redakti | redakti fonton]
La justica povo estas regata de Suprema Kortumo de Justico de la Argentina Nacio formita de kvin jurismaj juĝistoj nomumitaj de la Prezidanto de la Nacio interkonsente kun la Senato, kiu postulas por tio majoritatan de du trionoj.[186]
La malsupraj tribunaloj zorgas pri la solvo de konfliktoj regulataj de la federacia juro en la tuta lando (tribunales federales) kaj, ankaŭ, de la leĝaro komuna en la Aŭtonoma Urbo Bonaero (tribunales nacionales). La nomumon de juĝistoj faras la Prezidanto de la Nacio interkonsente kun la Senato, sur bazo de triopo formita de kandidatoj selektitaj per publika konkurenco fare de la Consejo de la Magistratura (Juĝista Konsilantaro), nome organismo de multfaka kompono, al kiu korespondas la rekta kontrolo de la juĝistoj kaj de la administrado de la Justica Povo.[187] La juĝistoj restas en siaj postenoj «dum pluas ties bona konduto» kaj povas esti elpostenigitaj nur okaze de gravaj miskondutoj, fare de Jurado de Enjuiciamiento (Ĵurio de Juĝado), formita de leĝofaristoj, magistratoj kaj advokatoj.
Servoj
[redakti | redakti fonton]La Argentina Federala Polico - AFP (Hispane: Policía Federal Argentina - PFA) estas la ĉefa korpo de interna sekureco de la Argentina Respubliko. Ĝi estis kreita la 24an de decembro 1943, per la Dekreto 17.750 sur la bazoj de la malnova "Polico de la Ĉefurbo", kiu operaciis en la Urbo de Bonaero de 1880 ĝis tiu jaro, kaj eniris en funkciojn la 1an de januaro 1945. AFP dependas de la Ministerio de Sekureco, ĝi havas taĉmentojn en ĉiuj provincoj de la lando nomitaj "Delegacioj" kaj en la Urbo de Bonaero, kie ĝi praktikas ankaŭ la funkciojn de loka polico, entute kun la Metropola Polico de la Urbo de Bonaero, pro la 7a artikolo de la Nacia Leĝo 24.588, ankaŭ nomita Leĝo Cafiero. La provincoj havas proprajn policojn, kiu laboras en multaj kazoj artikitaj kun la Federala Polico.
Sporto en Argentino
[redakti | redakti fonton]En lando de tiom da loĝantoj, kompreneble troveblas kluboj de ĉiaj sportaj disciplinoj. Aparte populara en Argentino - samkiel en la najbaraj landoj Brazilo kaj Urugvajo - estas futbalo. Kiam konkuras la vira argentina nacia teamo de futbalo, milionoj da subtenantoj sekvas ĉiujn movojn. En 1978 kaj 1986 la teamo gajnis la Futbalan Mondpokalon, sed en la matĉoj de la Futbala Mondpokalo 2010 ili nur eniris la grupon de plej bonaj ok teamoj, tie malvenkante kontraŭ la germana teamo. Enlande grandis la atendoj ke en la matĉoj de la Futbala Mondpokalo 2014 de la 12-a de junio ĝis la 13-a de julio ĝi denove pli sukcesu, sed tamen la argentina teamo ne sukcesis venki en la finalo malvenkante denove kontraŭ la germana teamo.
Inter plej popularaj kluboj menciindas la Club Atlético Boca Juniors, Club Atlético Newell's Old Boys, San Lorenzo de Almagro, Quilmes AC, Club Atletico Colón, Club Atlético Lanús, Club Atlético Vélez Sarsfield, Estudiantes de La Plata ktp.
Esperanto en Argentino
[redakti | redakti fonton]En 1941 fondiĝis Argentina Esperanto-Ligo, kiu en 1946 ricevis la statuson de Landa Asocio de UEA en Argentino. Aldone en 1966 fondiĝis Juna Esperantistaro Argentina, kiu ricevis la statuson de junulara sekcio de Argentina Esperanto-Ligo kaj de landa sekcio de Tutmonda Esperantista Junulara Organizo (TEJO) samjare.
De la 26-a de julio ĝis la 2-a de aŭgusto 2014 okazis en Bonaero la 99-a Universala Kongreso de Esperanto tuj post la 47-a Konferenco de Internacia Ligo de Esperantistaj Instruistoj (ILEI) en Montevideo, Urugvajo.
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ PÉREZ, Gustavo. Proyecciones provinciales de población por sexo y grupos de edad 2001-2015 (hispane) (pdf), p. 16. INDEC. Arkivita el la originalo je 2005-11-09. Alirita 24-a de junio 2008.
- ↑ Argentina. International Monetary Fund. Alirita 1-a de oktobro 2009.
- ↑ Human Development Report (angle) (PDF). United Nations Development Programme (2007). Alirita 19-a de junio 2008.
- ↑ International GDP ranking (angle). Arkivita el la originalo je 2009-02-27. Alirita 2009-11-08.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Laŭ «Datos geográficos sobresalientes de la República Argentina» Arkivigite je 2008-07-26 per la retarkivo Wayback Machine, artikolo en la retejo de la Nacia Geografia Instituto.
- ↑ http://www.iho-ohi.net/iho_pubs/standard/S-23/S23_1953.pdf Arkivigite je 2011-10-08 per la retarkivo Wayback Machine Limits of Oceans and Seas Alirita la 12-an de oktobro 2010, [1]International Hydrographic Organization Arkivigite je 2011-05-04 per la retarkivo Wayback Machine 3-a eldono, 1953, Imp. Monégasque, Monte Carlo, Monako, angla
- ↑ Circular C55 de 2001 de la OHI. Arkivita el la originalo je 2015-09-24. Alirita 2014-03-01.
- ↑ Datos Republica Argentina
- ↑ Subsekretario de Katastro de Fajrolando. Arkivita el la originalo je 2014-07-04. Alirita 2014-03-01.
- ↑ 10,0 10,1 http://www.gob.gba.gov.ar/html/municipales/islamg/tratado_del_rio_de_la_plata_y_su_frente_maritimo.htm Arkivigite je 2008-04-18 per la retarkivo Wayback Machine Tratado del Río de la Plata y su Frente Marítimo Alirita la 24-an de julio 2008, Ministerio de Gobierno de la Provincia de Buenos Aires
- ↑ http://www.argentina-rree.com/14/14-039.htm Las relaciones con Paraguay, Alirita la 25-an de julio 2008, Historia General de las Relaciones Exteriores de la Argentina, Iberoamérica y el Mundo
- ↑ http://www.clarin.com/edicion-impresa/deforestacion-agrava-inundaciones_0_418158288.html La deforestación agrava inundaciones, Alirita la 30an de januaro de 2011, Clarín
- ↑ «Oficialización de las Cataratas del Iguazú como una de las Nuevas Siete Maravillas del Mundo» Arkivigite je 2014-07-04 per la retarkivo Wayback Machine, artikolo en la retejo Noticias Terra.
- ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 14,6 14,7 Vidu oni.escuelas.edu.ar Arkivigite je 2013-08-03 per la retarkivo Wayback Machine redargentina.com Arkivigite je 2008-07-27 per la retarkivo Wayback Machine.
- ↑ http://www.mejorpasto.com.ar/content/view/241/126/ Sistema de Tandilia, alirita la 25-an de julio 2008, Mejor pasto
- ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 Informo de INDEC Arkivigite je 2008-09-11 per la retarkivo Wayback Machine.
- ↑ http://www.ign.gob.ar/node/479 Se dio a conocer la nueva altura oficial del Cerro Aconcagua: 6960,8 metros, hispana, Instituto Geográfico Nacional (Argentino), alirita la 3-an de septembro 2012.
- ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 Hidrografio Arkivigite je 2013-07-08 per la retarkivo Wayback Machine de Argentino. Mapo de riveroj.
- ↑ http://www.ambiente.gov.ar/?aplicacion=noticias&idarticulo=11808&idseccion=12 Arkivigite je 2013-10-09 per la retarkivo Wayback Machine
- ↑ http://www.lanacion.com.ar/646995[rompita ligilo] Puerto Gaboto, el lugar donde comenzó la historia, 23-a de oktobro de 2004, alirita la 28-an de junio 2008, Pablo Arrizabalaga, La Nación
- ↑ Luna, Félix, La etapa colonial, Breve historia de los argentinos, 1994, Planeta/Espejo de la Argentina, id=950-742-415-6
- ↑ http://www.historiadelpais.com.ar/inva_defensa.htm Arkivigite je 2013-05-27 per la retarkivo Wayback Machine Las Invasiones inglesas - la defensa Alirita la 5-an de julio 2008, eldonejo Historia del país
- ↑ Félix Luna, La etapa colonial - Las invasiones inglesas, Breve historia de los argentinos, 1994, Buenos Aires, Planeta/Espejo de la Argentina, id=950-742-415-6.
- ↑ http://www.me.gob.ar/efeme/9dejulio/acta.html Arkivigite je 2014-03-14 per la retarkivo Wayback Machine El acta de la independencia Alirita la 5a de julio de 2008, Ministerio de educación.
- ↑ http://www.me.gob.ar/efeme/9dejulio/despues.html Arkivigite je 2014-02-01 per la retarkivo Wayback Machine 19 de julio: El acta se modifica Alirita la 27a de junio de 2008, Ministerio de educación.
- ↑ Konstitucio de Urugvajo de 1830. Arkivita el la originalo je 2015-09-24. Alirita 2014-03-16.
- ↑ Félix Luna, ĉapitro Hacia la organización nacional - Rosas en Breve historia de los argentinos, 1994, Buenos Aires, Planeta/Espejo de la Argentina, id=950-742-415-6.
- ↑ Gálvez, Manuel, Claridad, Vida de Juan Manuel de Rosas, majo 2007, id=ISBN 978-950-620-208-8, paĝo 575.
- ↑ http://www.elhistoriador.com.ar/articulos/organizacion_nacional/guerra_de_la_triple_alianza.php Arkivigite je 2014-06-05 per la retarkivo Wayback Machine La guerra de la Triple Alianza, Alirita la 6-an de julio 2008, Felipe Pigna, El Historiador
- ↑ 30,0 30,1 «Guerra de la Triple Alianza», artikolo en la Enciclopedia Microsoft® Encarta® Online, 2008. Microsoft Corporation. Rezervitaj rajtoj.
- ↑ Osvaldo Bayer: «Pulgas y garrapatas», Página/12, 4a de decembro de 2004. Konsultita la 4-an de decembro 2013.
- ↑ «Ahora atacan los Grondona», Página/12, 15a de oktobro de 2011. Konsultita la 4-an de decembro 2013.
- ↑ Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2014-05-17. Alirita 2014-03-25.
- ↑ Tilman, Rick (2001): «Darwin’s impact: social evolution in America, 1880-1920» Arkivigite je 2010-11-08 per la retarkivo Wayback Machine
- ↑ «From terror to genocide: Britain’s tasmanian penal colony and Australia’s history wars»[rompita ligilo], ĉe la retejo Journals, de la Universitato de Ĉikago.
- ↑ Thornton, American Indian Holocaust, paĝoj 48-49.
- ↑ Maeder, Ernesto J. A., Editorial Plus Ultra, Historia del Chaco, julio, 1997, ISBN 950-21-1256-3, paĝo 105, ĉapitro VIII.
- ↑ Fontoj: La argentina loĝantaro venas el censoj de 1869 (1 877 490) kaj 2001 (36 260 130) kaj tiu de 1930 el Ortiz, Ricardo M. (1974), Historia económica de la Argentina. Buenos Aires: Plus Ultra, paĝo 508. La monda loĝantaro estas prenita el jenaj fontoj: tiu de 1870 de Meadows, Donella H. et. al (1975). Los límites del crecimiento. México: Fondo de Cultura Económica, paĝo 51. (1400 milonoj); tiu de 1930 el "Historical Estimates of World Population" la Censoficejo de Usono (2 070 000 000); tiu de 2001 el Total Midyear Population for the World: 1950-2050, la Censoficejo de Usono (6 146 294 339).
- ↑ http://www.agro.uba.ar/historia/pagina1.htm Arkivigite je 2010-03-18 per la retarkivo Wayback Machine "Rico como un argentino", el surgimiento de una nación moderna, alirita la 6-an de julio 2008, Facultad de Agronomía (UBA).
- ↑ Félix Luna, ĉapitro La modelación de la Argentina moderna, en "Breve historia de los argentinos", 1994, Bonaero: eldonejo Planeta / Espejo de la Argentina, id=950-742-415-6.
- ↑ En 1945, José Luis Torres verkis libron titolita La Década Infame, en kiu analizas kritike tiun periodon. La termino estis ekde tiam uzita ĝeneralige por nomigi la tutan periodon.
- ↑ http://www.argentina.ar/_es/cultura/C3306-evita-fue-declarada-mujer-del-bicentenario.php.
- ↑ 43,0 43,1 http://www.elhistoriador.com.ar/articulos/revolucion_libertadora/revolucion_libertadora.php Arkivigite je 2012-05-03 per la retarkivo Wayback Machine Revolución Libertadora: La cuarta invasión inglesa, Revista Primera Plana N.º 507, 13a de septembro de 1973
- ↑ Frigerio, José Oscar, oktobro de 1984, Perón y la Iglesia. Historia de un conflicto inútil, Todo es Historia, numero 210, paĝo 35, Bonaero, issn=0040-8611, konsultita en 2009
- ↑ http://tiempo.infonews.com/2012/02/15/verano-1185-hay-que-matar-a-peron.php Arkivigite je 2012-10-15 per la retarkivo Wayback Machine Hay que matar a Perón, Pedro Bevilacqua, 16a de februaro de 2012
- ↑ http://www.elhistoriador.com.ar/biografias/f/frondizi.php Arkivigite je 2009-10-14 per la retarkivo Wayback Machine Arturo Frondizi, El Historiador, alirita la 29.an de oktobro 2013, Pigna, Felipe.
- ↑ url=https://web.archive.org/web/20081016010020/http://www.cema.edu.ar/ceieg/arg-rree/14/14-001.htm Capítulo 66: La revolución argentina (1966-1973), alirita la 6-an de julio 2008, Universidad del CEMA
- ↑ http://www.pagina12.com.ar/diario/elpais/subnotas/79048-25506-2007-01-13.html “Una débil mujer”, alirita la 6-an de julio 2008, Susana Viau, 13-a de januaro 2007, Página/12.
- ↑ http://www.clarin.com/diario/2003/10/06/p-00801.htm Arkivigite je 2009-10-24 per la retarkivo Wayback Machine Una duda histórica: no se sabe cuántos son los desaparecidos, alirita la 21-an de junio 2008, Pablo Calvo, 6-a de oktobro 2003, ĵurnalo Clarín.
- ↑ https://web.archive.org/web/20090331090412/http://www.nuncamas.org/juicios/juicios.htm Juicio a las Juntas Militares Alirita la 6-an de julio 2008, Nunca Más, Comisión Nacional sobre la Desaparición de Personas
- ↑ http://www.chascomus.net/alfonsin.htm Arkivigite je 2011-07-23 per la retarkivo Wayback Machine Vecinos ilustres: Raúl Alfonsín, Chascomus.net
- ↑ Menem (hispane). Todo Argentina. Alirita 6-a de novembro 2009.
- ↑ http://www.clarin.com/diario/2001/04/15/e-00801.htm Arkivigite je 2009-02-25 per la retarkivo Wayback Machine La convertibilidad marcó el ritmo político de una década, Carlos Eichelbaum, Clarín, 15-a de aprilo 2001, alirita la 7-an de julio 2008.
- ↑ http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=1021813&high=convertibilidad[rompita ligilo] Los daños irremisibles, Daniel Larriqueta, La Nación, 16-a de junio 2008, alirita la 7-an de julio 2008
- ↑ http://www.realinstitutoelcano.org/documentos/93/DT-12-2004-E.pdf Arkivigite je 2015-09-24 per la retarkivo Wayback Machine El Impacto de la crisis argentina sobre la economía española, alirita la 21-an de junio 2008, Blázquez, Jorge y Sebastián, Miguel, 2003, Real Instituto Elcano.
- ↑ de la Rúa (hispane). Todo Argentina. Alirita 6-a de novembro 2009.
- ↑ González, Fernando. «De la Rúa renunció, cercado por la crisis y sin respaldo político» Arkivigite je 2008-03-06 per la retarkivo Wayback Machine, Clarín, 21a de decembro de 2001. Konsultita la 15-an de marto 2008.
- ↑ «Renunció De la Rúa: el peronista Puerta está a cargo del Poder Ejecutivo»[rompita ligilo], La Nación, 2001. Konsultita la 15-an de marto 2008.
- ↑ Galarce, Martín. «Juró Rodríguez Saá, anunció el default y otras medidas» Arkivigite je 2012-05-20 per la retarkivo Wayback Machine, Terra, 2001. Konsultita la 15-an de marto 2008.
- ↑ http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=363560[rompita ligilo] Duhalde fue designado por una abrumadora mayoría legislativa. Alirita la 7-7-2008. Publikigita la 2-an de januaro 2002, La Nación
- ↑ http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=364610[rompita ligilo] Aprobó Diputados la pesificación de deudas hasta 100 000 dólares La Nación, publikigita la 6-an de januaro 2002, alirita la 7-an de julio 2008
- ↑ http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=462219&high=veranito%20econ%F3mico[rompita ligilo] Creció el pedido de personal en las empresas, La Nación, Marilina Esquivel, 31-a de decembro de 2002, alirita la 7-an de julio 2008
- ↑ http://bibliotecavirtual.clacso.org.ar/ar/libros/coedicion/neffa2/15.pdf Arkivigite je 2009-12-29 per la retarkivo Wayback Machine Neffa, Julio César El Plan de Jefes y Jefas de hogar desocupados (PJyJhd), CLACSO, 2007, alirita la 16-an de novembro 2013
- ↑ http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=957207[rompita ligilo] Se cierra el círculo de una administración personalista Carlos Pagni, La Nación, 28-an de oktobro 2007, alirita la 7-an de julio 2008.
- ↑ http://www.lanacion.com.ar/969585-la-vision-de-los-economistas Arkivigite je 2013-12-02 per la retarkivo Wayback Machine La Nación, La visión de los economistas, 2007, alirita la 16-an de novembro 2013.
- ↑ http://www.infobae.com/2008/04/26/377017-para-las-autoridades-la-uba-no-hay-crisis-los-numeros-hablan-otra-cosa Infobae, Para las autoridades de la UBA no hay crisis: "Los números hablan de otra cosa", 26-a de aprilo 2008, alirita la 16-an de novembro 2013.
- ↑ Vidu Rezolucion 125/08.
- ↑ Rezulto de la ŝtata elektado de la 23a de oktobro de 2011, artikolo en la retejo de la Ministerio de Internaj Aferoj de la Respubliko Argentino.
- ↑ «Votación histórica: Diputados convirtió en ley el regreso de YPF al Estado» Arkivigite je 2014-07-04 per la retarkivo Wayback Machine, artikolo en la retejo Rosario3.com, de la 3a de majo de 2012.
- ↑ Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2016-03-04. Alirita 2014-04-10.
- ↑ Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2012-10-25. Alirita 2014-04-10.
- ↑ «Según el Banco Mundial, Argentina duplicó su clase media entre 2003 y 2009» Arkivigite je 2014-07-01 per la retarkivo Wayback Machine, La Nación.
- ↑ «Macri gana en Argentina y pone fin al kirchnerismo tras 12 años», artikolo de Carlos E. Cué en El País - 23-a de novembro 2015 hispane
- ↑ https://web.archive.org/web/20060524220012/http://www.indec.gov.ar/nuevaweb/cuadros/1/d010301.xls Indec - Superficie y cantidad de departamentos, por provincia, alirita la 24-an de julio 2008, xls, Territorio/geografía Arkivigite je 2016-02-21 per la retarkivo Wayback Machine Instituto Nacional de Estadística y Censos
- ↑ IGN División Política, Superficie y Población de la República Argentina
- ↑ INDEC Geografio.. Arkivita el la originalo je 2008-09-11. Alirita 2014-03-01.
- ↑ 77,0 77,1 Censo 2010. Resultados provisionales: cuadros y gráficos. Total del país. Población por sexo, tasa de variación intercensal, según provincia. Años 2001 - 2010 Arkivigite je 2010-12-20 per la retarkivo Wayback Machine (oficiala retejo)
- ↑ Ĉirkaŭkalkulo fare de la konsultentrepreno Abeceb, septembre de 2008, baze sur indikiloj pri enspezoj, produktoj kaj impostoj (kaj ŝtataj kaj provincaj), je normalaj prezoj. Kompleta informo.
- ↑ La urbo Bonaero estas duaranga ento konstitucie, sed neorganizita kiel provinco sed laŭ speciala reĝimo (Aŭtonoma Urbo), simila kaj egalebla al propra de provinco.
- ↑ La informo inkludas la parton de la frostejo Suda Patagonio kiun Argentino disputas kun Ĉilio.
- ↑ Inklude la Argentinan Antarkton kaj la Insulojn de la Suda Atlantiko ĝi altiĝas al 1 002 445
- ↑ Ne inkludas 980 874 km² de la Argentina Antarkto kaj de la Insuloj de la Suda Atlantiko, kiuj estas sub administrado de la Unuiĝinta Reĝlando, por kio Argentina postulas suverenecon, totale de areo de 3 761 274 km².
- ↑ https://web.archive.org/web/20070927191036/http://www.reei.org/reei%2011/M.Ferrero(reei11).pdf La glocalización en acción: Regionalismo y paradiplomacia en Argentina y el Cono Sur latinoamericano, alirita la 21a de junio de 2008, Mariano Ferrero, 2006, pdf, Revista Electrónica de Estudios Internacionales, paĝoj 9.
- ↑ Instituto Nacional de Estadística y Censos. Estimaciones y proyecciones de población 2010-2040. : total del país. Paĝo 28.. Arkivita el la originalo je 2014-09-12. Alirita 2014-04-20.
- ↑ Censo 2010: en el país viven 40 091 359 personas (38,9 % en la provincia de Buenos Aires) Arkivigite je 2014-07-08 per la retarkivo Wayback Machine. Ámbito Financiero
- ↑ Cuadro total del país según provincia. censita loĝantaro en 1991 kaj 2001 kaj absoluta kaj relativa intercensa varieco 1991-2001; arkivo Excel en la retejo de INDEC.
- ↑ Censo Nacional de Población, Hogares y Viviendas 2010 Censo del Bicentenario Resultados definitivos, Serie B Nº 2 Paĝo 62. (retejo). Arkivita el la originalo je 2015-09-23. Alirita 2014-04-20.
- ↑ Indicadores demográficos seleccionados en los períodos censales Arkivigite je 2006-06-21 per la retarkivo Wayback Machine (procentaĵo kaj de maljunauloj kaj de junuloj, vivatingo, fekundeco, procentaĵo de eksterlandanoj). Totalo de la lando, en jaroj 1869 al 2001. Arkivo Excel en la retejo de la INDEC.
- ↑ http://www.marklam.net/sitio/hesp/articulos/art-emigracion1.html Arkivigite je 2008-03-23 per la retarkivo Wayback Machine La emigración de argentinos, alirita la 24a de junio de 2008, Mónica Markwald, 2003, marto, Markwald, La Madrid & Asociados.
- ↑ https://web.archive.org/web/20051109220415/http://www.indec.mecon.ar/nuevaweb/cuadros/2/proyecyestimaciones_1950-2015.pdf Estimaciones y proyecciones de población. Total del país. 1950-2015, alirita la 24a de junio de 2008 Instituto Nacional de Estadística y Censos
- ↑ Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2013-03-26. Alirita 2014-04-20.
- ↑ Perfil Migratorio Argentina 2012
- ↑ About Argentina. Government of Argentina. Arkivita el la originalo je 2009-09-19. Alirita 1-a de septembro 2009.
- ↑ El País, [2] Konsultita la 16an de Aŭgusto 2016.
- ↑ [3] Encuentro digital con Pacho O'Donell, alirita la 25an de aprilo de 2009, 2003, Diario El Mundo.
- ↑ [4] Arkivigite je 2016-04-27 per la retarkivo Wayback Machine III CILE. Paneles y ponencias. César Eduardo Quiroga Salcedo.
- ↑ Vidal de Battini, Berta (1964): El español de la Argentina: estudio destinado a los maestros de las escuelas primarias, maparo de María Teresa Grondona. Buenos Aires: Consejo Nacional de Educación.
- ↑ 98,0 98,1 98,2 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ar.html Arkivigite je 2007-06-12 per la retarkivo Wayback Machine Argentino, alirita la 22-an de junio 2008, 19-a de junio 2008, Monda faktolibro de CIA, angla.
- ↑ http://www.lboro.ac.uk/gawc/world2010t.html
- ↑ http://america.infobae.com/notas/52348-Ciudad-de-Mexico-Buenos-Aires-y-San-Pablo-los-destinos-turisticos-favoritos
- ↑ https://archive.is/20120628221639/www.observatoriodegobierno.buenosaires.gob.ar/images/indicadores/2010/indicadorOtrasCiudades2010_Trabajo03.png
- ↑ http://edant.clarin.com/diario/2008/06/10/laciudad/h-01690686.htm
- ↑ http://www.emol.com/noticias/economia/2012/03/12/530391/santiago-ocupa-el-lugar-68-entre-las-120-ciudades-mas-competitivas-del-mundo.html
- ↑ http://www.mecon.gov.ar/peconomica/basehome/infoeco.html Arkivigite je 2015-05-25 per la retarkivo Wayback Machine Información económica, alirita la 22-an de junio 2008, marto 2008, xls, Información económica, Ministerio de Economía y Finanzas Públicas (Argentino).
- ↑ http://www.senasa.gov.ar/estadistica.php# Arkivigite je 2008-07-12 per la retarkivo Wayback Machine Estadísticasalirita la 22-an de junio 2008, 2008, xls, SENASA.
- ↑ World Soybean Production 2011 Arkivigite je 2013-06-05 per la retarkivo Wayback Machine
- ↑ International Energy Statistics, U.S. Energy Information Administration.
- ↑ Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2012-05-05. Alirita 2014-04-21.
- ↑ Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2012-10-25. Alirita 2014-04-21.
- ↑ Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2013-05-15. Alirita 2014-04-21.
- ↑ http://www.bgs.ac.uk/mineralsuk/statistics/worldArchive.html
- ↑ http://negocios.iprofesional.com/notas/134666-Argentina-riqueza-eterna-reservas-de-gas-para-ms-de-500-aos-posicionan-al-pas-como-un-jugador-estratgico-mundial[rompita ligilo]
- ↑ «Desempleo cae a 7,1 % en Argentina en primer trimestre de 2012 (oficiala)» Arkivigite je 2014-07-04 per la retarkivo Wayback Machine, Noticias Terra, 18a de majo de 2012.
- ↑ http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=66&pr.y=8&sy=2012&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C446%2C914%2C666%2C612%2C668%2C614%2C672%2C311%2C946%2C213%2C137%2C911%2C962%2C193%2C674%2C122%2C676%2C912%2C548%2C313%2C556%2C419%2C678%2C513%2C181%2C316%2C682%2C913%2C684%2C124%2C273%2C339%2C921%2C638%2C948%2C514%2C943%2C218%2C686%2C963%2C688%2C616%2C518%2C223%2C728%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C522%2C692%2C622%2C694%2C156%2C142%2C624%2C449%2C626%2C564%2C628%2C283%2C228%2C853%2C924%2C288%2C233%2C293%2C632%2C566%2C636%2C964%2C634%2C182%2C238%2C453%2C662%2C968%2C960%2C922%2C423%2C714%2C935%2C862%2C128%2C135%2C611%2C716%2C321%2C456%2C243%2C722%2C248%2C942%2C469%2C718%2C253%2C724%2C642%2C576%2C643%2C936%2C939%2C961%2C644%2C813%2C819%2C199%2C172%2C733%2C132%2C184%2C646%2C524%2C648%2C361%2C915%2C362%2C134%2C364%2C652%2C732%2C174%2C366%2C328%2C734%2C258%2C144%2C656%2C146%2C654%2C463%2C336%2C528%2C263%2C923%2C268%2C738%2C532%2C578%2C944%2C537%2C176%2C742%2C534%2C866%2C536%2C369%2C429%2C744%2C433%2C186%2C178%2C925%2C436%2C869%2C136%2C746%2C343%2C926%2C158%2C466%2C439%2C112%2C916%2C111%2C664%2C298%2C826%2C927%2C542%2C846%2C967%2C299%2C443%2C582%2C917%2C474%2C544%2C754%2C941%2C698&s=PPPPC&grp=0&a=
- ↑ «Exportaciones 2009» Arkivigite je 2009-11-14 per la retarkivo Wayback Machine, arkivo Excel en la retejo de la INDEC.
«Importaciones 2009» Arkivigite je 2009-11-14 per la retarkivo Wayback Machine, arkivo Excel en la retejo de la INDEC. - ↑ «El Mercosur continúa siendo el principal socio comercial Arkivigite je 2009-03-16 per la retarkivo Wayback Machine, hacia donde se envió el 23 % de los embarques y desde donde se adquirieron el 16 % de las importaciones», Clarín, 28a de januaro de 2009. Konsultita la 27-an de aŭgusto 2009.
- ↑ Sentencia del Juez Jorge Ballesteros en el juicio "Olmos, Alejandro c/ Martinez de Hoz y otros s/ Defraudación", de la 13a de junio de 2000]
- ↑ Federico Martín Maglio (2002), Evolución de la deuda externa argentina. Período 1966 a 2001, Retejo de la profesoro Federico Martín Maglio.
- ↑ Kulfas, Matías; Schorr, Martín (2003). La deuda externa argentina. Diagnóstico y lineamientos propositivos para su reestructuración, Buenos Aires: Fundación OSDE-CIEPP
- ↑ Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2013-01-25. Alirita 2014-04-21.
- ↑ Ministerio de Economía. Serie histórica correspondiente al PBI y la deuda externa.
- ↑ http://www.cronista.com/economiapolitica/La-presion-tributaria-volvio-a-aumentar-y-llego-al-record-historico-de-369-del-PBI-20120810-0086.html
- ↑ http://www.elobservador.com.uy/noticia/237647/presion-tributaria-uruguaya-es-la-tercera-mas-alta-de-la-region/ Arkivigite je 2013-12-04 per la retarkivo Wayback Machine
- ↑ Ministerio de Economía. Informe Trimestral Nº 67, "Finanzas Públicas", 2008.
- ↑ http://www.elmundo.es/america/2013/02/01/argentina/1359752832.html El FMI presenta una 'moción de censura' a Argentina por fallos en sus estadísticas, alirita la 2-an de februaro 2013.
- ↑ http://www.elmundo.es/america/2013/02/02/argentina/1359818154.html Argentina acusa al FMI de 'trato desigual' y anuncia un nuevo índice para la inflación, alirita la 2-an de februaro 2013.
- ↑ http://internacional.elpais.com/internacional/2014/02/13/actualidad/1392327871_449533.html Argentina admite su inflación real, alirita la 14-an de februaro 2014.
- ↑ http://www.laprensa.com.ar/396726-Segun-el-Indec-la-tasa-de-la-pobreza-bajo-a-65-por-ciento-en-el-primer-semestre-de-2012.note.aspx
- ↑ http://elcomercio.pe/actualidad/1502182/noticia-ocho-millones-latinoamericanos-dejaron-pobres-2011
- ↑ Lantos, Nicolás. «El nacimiento de “la quinta potencia mundial”», Página/12, 1a de aŭgusto de 2012.
- ↑ Armendariz, Alberto. «Venezuela ingresó en el Mercosur para aportar un pilar energético» Arkivigite je 2017-01-30 per la retarkivo Wayback Machine, La Nación, 1 de agosto de 2012.
- ↑ «Mercosur decide sin Paraguay» Arkivigite je 2013-12-03 per la retarkivo Wayback Machine, RNW.
- ↑ «Brasil-Argentina complicó Mercosur» Arkivigite je 2016-03-15 per la retarkivo Wayback Machine, Clarín.
- ↑ «Integración latinoamericana» Arkivigite je 2016-04-09 per la retarkivo Wayback Machine, dokumentoj IADB.
- ↑ «Crece el déficit comercial con Brasil» Arkivigite je 2007-02-13 per la retarkivo Wayback Machine, Clarín, 8a de majo de 2006; "Gestiones para equilibrar la balanza comercial entre la Argentina y Brasil" Arkivigite je 2019-10-16 per la retarkivo Wayback Machine, La Nación, 26a de marto de 2008.
- ↑ Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2014-07-06. Alirita 2014-04-21.
- ↑ http://www.mercosurabc.com.ar/nota.asp?IdNota=642&IdSeccion=11 Arkivigite je 2007-09-27 per la retarkivo Wayback Machine El Acuerdo entre Argentina y Brasil, alirita la 22-an de junio 2008, Graciela Baquero, 3-a de februaro 2006, Mercosur ABC.
- ↑ http://www.eldia.com.ar/edis/20120629/franco-minimiza-suspension-se-termino-tutelaje-argentina-brasil-20120629202310.htm
- ↑ http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?sy=1980&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=213&s=NGDPD%2CPPPGDP&grp=0&a=&pr.x=67&pr.y=14 Valuation of country GDP, alirita la 29-an de julio 2011, IMF, aprilo 2011, angla, PIB PPA y Nominal, trayectoria 1980-2016.
- ↑ http://www.diarionorte.com/article/10560/75974-personas-trabajan-en-el-campo-chaqueno Arkivigite je 2013-12-02 per la retarkivo Wayback Machine 75 974 personas trabajan en el campo chaqueño, alirita la 27-an de septembro 2013.
- ↑ INDEC. Cuentas nacionales. Producto Interno Bruto (PIB). Informes de prensa. Informe de Avance del Nivel de Actividad. Cuadro 4.1. Datos para el año 2007 INDEC. Arkivigite je 2016-02-21 per la retarkivo Wayback Machine
- ↑ Secretaría de Agricultura, Ganadería, Pesca y Alimentación (SAGPyA), Argentina. Base de datos Cultivos: Soja, campaña 2006/2007.
- ↑ Ministerio de Economía de la Nación. Sector externo. Cuadro 5.2. Datos para los años 1991-2007, Información Económica.
- ↑ http://www.ieco.clarin.com/economia/Dicen-Argentina-Bolivia-Chile-OPEP_0_508149441.html Arkivigite je 2014-01-13 per la retarkivo Wayback Machine Dicen que Argentina, Bolivia y Chile podrían crear una "OPEP del litio", alirita la 13-an de novembro 2013.
- ↑ http://www.elmundo.es/america/2012/03/07/noticias/1331152353.html La guerra del litio en Chile, alirita la 13-an de novembro 2013.
- ↑ http://www.inversiones.gov.ar/ppt/recursosnaturales.ppt[rompita ligilo] Riqueza de recursos naturales, alirita la 10an de aŭgusto de 2008, postulas Microsoft PowerPoint, Prosperar, paĝo 11.
- ↑ http://www.elciudadano.cl/2007/09/16/la-crisis-de-la-merluza/ La Crisis de la Merluza, alirita la 11-an de aŭgusto 2008, Daniela Olivares, 16-a de septembro 2007, El Ciudadano.
- ↑ 148,0 148,1 INDEC, Cuentas nacionales, Producto Interno Bruto (PIB), Informaro gazetara, marto de 2008, rilate al la kvara jarkvarono 2007. Cuadro 4.1. En milionoj de pesoj de 1993.
- ↑ 149,0 149,1 Ministerio de Trabajo, Empleo y Seguridad Social, Población ocupada según características socio-económicas, 2007.
- ↑ Ministerio de Economía de la Nación. Sector externo. Cuadro 5.2. Datos para el año 2007.
- ↑ INDEC. Datos de 2002, Encuesta Industrial Anual (EIA). Cuadro 3.2.
- ↑ https://web.archive.org/web/20071124150835/http://www.indec.mecon.ar/nuevaweb/cuadros/19/anuario_com_ext_06.pdfExportaci%C3%B3nseg%C3%BAngrandes rubros, alirita la 12-an de aŭgusto 2008, Sector externo/Comercio Exterior Instituto Nacional de Estadística y Censos
- ↑ http://www.oni.escuelas.edu.ar/olimpi99/libros-digitales/html/organiza/primeeta.html Arkivigite je 2013-04-27 per la retarkivo Wayback Machine Primera etapa: La herencia colonial, alirita la 22-an de junio 2008, El Proceso de construcción del territorio argentino, Olimpíadas nacionales de contenido educativo en internet.
- ↑ 154,0 154,1 http://www.ellitoral.com.ar/leer_noticia.asp?IdNoticia=27607 Arkivigite je 2008-04-04 per la retarkivo Wayback Machine Día de la industria naval: Astilleros, en la ruta de Pedro Ferré, alirita la 22-an de junio 2008, M. Alceo Jacquemin, 11-a de septembro 2005,| Ĵurnalo El Litoral.
- ↑ Iglesia y Convento San Francisco, José de Guardia de Ponte, Portal de Salta. Konsultita la 24-an de februaro 2014.
- ↑ https://web.archive.org/web/20080819191518/http://www.tourismroi.com/Content_Attachments/27670/File_633513750035785076.pdf UNWTO World Tourism Barometer June 2008, UNWTO, 2008, Monda Organizaĵo pri Turismo, angle, alirita la 5-an de aŭgusto 2008, volumen 6, n.º 2, paĝo 30.
- ↑ http://www.argentina.ar/temas/turismo/18255-crece-el-turismo-chino-en-argentina Arkivigite je 2013-10-20 per la retarkivo Wayback Machine Crece el turismo chino en Argentina, Argentina en noticias, 18-a de aprilo 2013, alirita la 19-an de oktobro 2013, hispane.
- ↑ 158,0 158,1 158,2 Agostina Maroni, Laura Mastroscello kaj Florencia Montefiore, Eumed http://www.eumed.net/libros/2007a/225/ Efectos de cambios en el Tipo de Cambio Real Bilateral en las Exportaciones de Turismo, 2007, isbn=13: 978-84-690-4230-4
- ↑ http://www.pagina12.com.ar/diario/suplementos/turismo/10-1191-2007-12-09.html PBI y el turismo, alirita la 13-an de aŭuosto 2008, 9-a de decembro 2007 Página/12.
- ↑ INDEC. Datos para 2004. "Turismo internacional. Mercosur y países seleccionados. Año 2004", INDEC.
- ↑ http://www.fenhoteles.com/esp/fen_inversores.asp Arkivigite je 2007-05-13 per la retarkivo Wayback Machine Perspectivas del Sector Hotelero en Argentina - Inmejorables, alirita la 23-an de junio 2008, 2002, Grupo Fën.
- ↑ http://www.bue.gov.ar/informacion/?menu_id=2 Arkivigite je 2008-08-06 per la retarkivo Wayback Machine Turismo en Buenos Aires. Alirita la 7-an de aŭgusto 2008 bue.gov.ar
- ↑ http://www.buenosaires.gov.ar/areas/gestion_turismo/noticias/?modulo=ver&item_id=10987&contenido_id=15707&idioma=es Más de 120 000 brasileños eligieron la Ciudad de Buenos Aires como destino turístico, alirita la 23-an de junio 2008, 27-a de oktobro 2006, Gobierno de la Ciudad de Buenos Aires
- ↑ http://www.vinosyco.com.ar/wine_news50.htm Arkivigite je 2009-02-08 per la retarkivo Wayback Machine Mendoza, 8va capital vitivinícola del mundo. Alirita la 10an de aŭgusto de 2008, Vinos&Co.
- ↑ Bariloche y Cataratas son los dos centros turísticos favoritos http://www.clarin.com/diario/1999/07/25/e-03801d.htm[rompita ligilo] Alirita la 13-an de septembro 2008
- ↑ Cordoba, el litoral y buenos aires los destinos mas elegidos. http://www.continental.com.ar/noticias/sociedad/cordoba-el-litoral-y-buenos-aires-los-destinos-turisticos-mas-elegidos/20120407/nota/1666088.aspx Arkivigite je 2014-07-04 per la retarkivo Wayback Machine Alirita la 2-an de junio 2012
- ↑ Ezeiza chosen as best airport in the region; Santiago second. MercoPress, 6a de septembro de 2007.
- ↑ http://www.adefa.com.ar/anuarios/anuario_2006/6_parque_automoto1-vehicle_fleet.pdf Arkivigite je 2008-09-08 per la retarkivo Wayback Machine Parque automotor en Argentina, alirita la 13-an de aŭgusto 2008, Anuario 2006, Asociación de fábricas de automotores.
- ↑ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ar.html#Trans Arkivigite je 2007-06-12 per la retarkivo Wayback Machine Transportation in Argentina, alirita la 23-an de junio 2008, 19-a de junio 2008, Monda faktolibro de CIA
- ↑ http://www.barrilli.com/bw/noticias2.vsp?tok=1212158410904&nid=30318[rompita ligilo] Jornada sobre la hidrovía Paraguay-Paraná, alirita la 31-an de majo 2008, Barrilli, 29-a de majo 2008, Barrilli.
- ↑ http://www.sspyvn.gov.ar/puertos_habilitados.html Arkivigite je 2008-06-14 per la retarkivo Wayback Machine Listado de puertos habilitados, alirita la 23-an de junio 2008, Secretaría de transporte de la Nación Argentina.
- ↑ http://www.mibuenosairesquerido.com/xArgentina6.htm Infraestructura de Argentina, alirita la 23-an de junio 2008, Mi Buenos Aires Querido
- ↑ Harold Bloom, The Western Canon: The Books and School of the Ages, alirita la 20an de marto de 2011, angle, 1994, Harcourt Brace, Novjorko, paĝo 2, kie li citas Shakespeare, Dante, Chaucer, Cervantes, Michel de Montaigne, Molière, Milton, Samuel Johnson, Goethe, Wordsworth, Jane Austen, Walt Whitman, Emily Dickinson, Charles Dickens, George Eliot, Tolstoy, Ibsen, Freud, Proust, James Joyce, Virginia Woolf, Franz Kafka, Borges, Neruda, Fernando Pessoa, Samuel Beckett
- ↑ «Gobiernos de provincia», Constitución Nacional, vidu Artículo 121. [5] Konsultita la 17an de Aŭgusto 2016.
- ↑ Constitución nacional - De la forma y tiempo de la elección del presidente y vicepresidente de la Nación [6] Konsultita la 17an de Aŭgusto 2016.
- ↑ «Mauricio Macri es el nuevo presidente de la República Argentina». [7] Konsultita la 17an de Aŭgusto 2016.
- ↑ «Constitución Nacional Capítulo I: De su naturaleza y duración». [8] Konsultita la 17an de Aŭgusto 2016.
- ↑ «Segunda Parte: Autoridades de la Nación». [9] Arkivigite je 2014-05-18 per la retarkivo Wayback Machine Konsultita la 17an de Aŭgusto 2016.
- ↑ [10] Constitución nacional - De la cámara de diputados senado.gov.ar Alirita la 29an de majo de 2014.
- ↑ Constitución Nacional - Del Senado. Arkivita el la originalo je 2013-07-30. Alirita 2016-08-17.
- ↑ Ley 24 012 kaj Decreto Reglamentario 379/93. Arkivita el la originalo je 2008-11-09. Alirita 2016-08-17.
- ↑ GMMP - Mujeres en la política. Arkivita el la originalo je 2018-12-20. Alirita 2016-08-17.
- ↑ Constitución Nacional - Atribuciones del Congreso. Arkivita el la originalo je 2013-07-30. Alirita 2016-08-17.
- ↑ Constitución Nacional - De la Auditoría General de la Nación. Arkivita el la originalo je 2013-07-30. Alirita 2016-08-17.
- ↑ Constitución Nacional - Del defensor del pueblo. Arkivita el la originalo je 2013-07-30. Alirita 2016-08-17.
- ↑ Atribuciones del Poder Ejecutivo (laŭ la Konstitucio).
- ↑ Constitución nacional - Del poder judicial: de su naturaleza y duración. Arkivita el la originalo je 2013-07-30. Alirita 2016-08-17.
Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]- Argentina ekstera politiko
- Argentina Esperanto-Ligo
- Latin-Ameriko
- Listo de urboj de Argentino
- Provincoj de Argentino
- Argentine (pariza metrostacio)
- República Argentina (metroo de Madrido)
Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]- Bazaj informoj pri Argentino en la vikio de UEA esperante
- retejo de la Prezidanto de Argentino hispane, angle
- paĝaro de Argentina Esperanto-Ligo (AEL) hispane
- Vojaĝraportoj pri Argentino esperante
| ||||||||||
.svg?lang=eo){kind=small}
| ||||||
