Şir
| Şir | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
|
Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Tipüstü: Tip: Klad: Yarımtip: İnfratip: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Sinifüstü: Klad: Klad: Sinif: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Yarımsinif: Klad: İnfrasinif: Maqndəstə: Dəstəüstü: Klad: Qranddəstə: Mirdəstə: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Yarımdəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Cins: Növ: Şir |
||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
Şir (lat. Panthera leo) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yırtıcılar dəstəsinin pişiklər fəsiləsinin panter cinsinə aid heyvan növü.
Bədəninin uzunluğu təqribən 210 sm-ə, quyruğu 110 sm-ə, kütləsi 280 kq-a yaxın olur. Pəncəsi iri caynaqlı, tükü qısa, sarımtıl-qonurdur. Quyruğunun ucu qotaz kimidir. Başqa pişikkimilərdən fərqli olaraq, cinsiyyət dimorfizmi yaxşı nəzərə çarpır. Erkəyinin boynunda, başının bir hissəsində, sinəsində və gövdəsinin ön tərəfində açıq-sarı, qara yalı olur. Dişi və cavan şirlərin isə yalı olmur. Çox güclü və cəlddir. Antilop, zebr, zürafə, maral, sürünənlər və s. ilə qidalanır. Boğazlıq dövrü 116 gün çəkir, 1–6, adətən 3–4 bala (çəkisi 400 qram) doğur. Cinsi yetkinliyə 3 yaşında çatır. 30–35 il yaşayır. Şirin pələng və bəbirlə mələzləri də var. Şimal-qərbi Hindistanda və Afrikanın ekvator hissəsində (qoruqlarda) savanna, dağlıq yarımsəhra, çay sahili meşələr və səhralarda yaşayır. Hindistanda təbiətdə təxminən 200–250 şir yaşamaqdadır.
Taksonomiya
[redaktə | mənbəni redaktə et]Felis leo , Systema Naturae əsərində aslanı təsvir edən Carl Linnaeusun 1758-ci ildə istifadə etdiyi elmi adı idi Panthera cins adı Lorenz Oken tərəfindən 1816-cı ildə icad edilmişdir.[2][3] 18-ci və 20-ci əsrin ortalarında, 26 şir Zooloji nümunəsi təsvir edilmişdir və 11-i 2005-ci ildə etibarlı olduğu tanınan alt növlər olaraq təklif edilmişdir. Onlar əsasən kişilərinin və dərilərinin ölçüsü və rəngi ilə fərqlənirdilər.
Alt növlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]
19–20-ci əsrlərdə bir neçə şir tipli nümunə 2017-ci ilə qədər qüvvədə olan taksonlar kimi tanınan alt növlər kimi təsvir edilmiş və təklif edilmişdir. 2008–2016-cı illər arasında IUCN Qırmızı Siyahı qiymətləndiriciləri yalnız iki alt növdən istifadə etmişlər: P. l. Afrika aslan populyasiyaları üçün leo və P. l. Asiya aslanları üçün persica. 2017-ci ildə, Cat Specialist Group -un Pişik Təsnifat İşçi Qrupu, aslan taksonomiyasını yenidən nəzərdən keçirdi və aslan təkamülü ilə bağlı bir neçə filocoğrafi araşdırmanın nəticələrinə əsasən iki alt növü tanıydı:
- PL. leo (Linnaeus, 1758) — Aslanın irəli sürülən alt növləri Asiya aslanını, bölgədə tükənmiş Barbar aslanını və Mərkəzi Afrikanın Qərb və şimal hissələrində aslan populyasiyalarını əhatə edir. Sinonimlərə P. l daxildir. persica (Meyer, 1826), P. l. senegalensis (Meyer, 1826), P. l. kamptzi (Matschie, 1900) və P. l. azandica (Allen, 1924). Bir çox müəllif buna 'şimal aslanı' və 'şimal alt növü' kimi istinad edirdi.
- PL. melanochaita (Smith, 1842) — Şərqi və Cənubi Afrika bölgələrində nəsli kəsilmiş Cape aslanı və aslan populyasiyalarını əhatə edir. [17] Sinonimlərə P. l daxildir. somaliensis (Noack 1891), P. l. massaica (Neumann, 1900), P. l. sabakiensis (Lönnberg, 1910), P. l. bleyenberghi (Lönnberg, 1914), P. l. roosevelti (Heller, 1914), P. l. nyanzae (Heller, 1914), P. l. hollisteri (Allen, 1924), P. l. krugeri (Roberts, 1929), P. l. vernayi (Roberts, 1948) və P. l. webbiensis (Zukowsky, 1964). 'Cənub alt növü' və 'cənub aslanı' adlandırıldı.
Bununla birlikdə, Mərkəzi Afrikanın şimalında hər iki qrup arasında müəyyən dərəcədə üst -üstə düşmə var. Daha yeni bir araşdırmanın DNT analizi göstərir ki, Mərkəzi Afrika aslanları həm mtDNA əsaslı filogeniyalarda P. leo leo ilə birləşdikləri üçün həm şimal, həm də cənub aslanlarından əmələ gəlir, genomik DNTləri isə P. leo melanochaita ilə daha yaxın bir əlaqəni göstərir.
Efiopiya Dağlıqlarının bəzi yerlərindən aslan nümunələri Kamerun və Çaddan gələnlərlə genetik olaraq, Efiopiyanın digər bölgələrindən olan aslanlar isə Şərqi Afrikadan nümunələr toplayır. Tədqiqatçılar buna görə də Efiopiyanın iki alt növ arasında təmas zonası olduğunu düşünürlər. Sudandan vəhşi doğulmuş tarixi bir aslan nümunəsinin genom məlumatları, P. l ilə qruplaşdığını göstərdi. mtDNA əsaslı filogeniyalarda leo, lakin P. l-ə yüksək yaxınlığı ilə. melanochaita. Bu nəticə, Mərkəzi Afrikadakı aslanların taksonomik mövqeyinin yenidən nəzərdən keçirilməsini tələb edə biləcəyini irəli sürdü.
Fosil qeydləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Müasir aslanın digər aslan alt növləri və ya qardaş növləri tarixdən əvvəlki dövrlərdə mövcud idi:[4]
- PL. sinhaleyus, bir aslana aid edilən Şri Lankada qazılmış bir fosil karnasiyal idi. Təxminən 39 min il əvvəl tükəndiyi güman edilir.[5]
- P. leo fosili müasir şirdən daha böyük idi və Orta Pleistosen dövründə yaşayırdı. Sümük parçaları İngiltərə, Almaniya, İtaliya və Çexiya mağaralarında qazılmışdır.[6][7]
- P. spelaea və ya mağara aslanı, son Pleystosen dövründə Avrasiya və Berinqiyada yaşamışdır. 11.900 il əvvəl iqlim istiləşməsi və ya insanların genişlənməsi səbəbindən sönmüşdür.[8] Avropa, Şimali Asiya, Kanada və Alyaska mağaralarında qazılan sümük parçaları Avropadan Sibirdən Qərbi Alyaskaya qədər uzandığını göstərir.[9] Çox güman ki, P. fossilisdən[10] əldə edilmiş və genetik cəhətdən təcrid olunmuş və Afrika və Avrasiyadakı müasir şirdən çox fərqlənmişdir.[10][11] It is depicted in Paleolithic cave paintings, ivory carvings, and clay busts.[12]
- P. atrox, or the American lion, ranged in the Americas from Canada to possibly Patagonia.[13] Paleolit mağara rəsmlərində, fil sümüyü oymalarında və gil büstlərində təsvir edilmişdir.
- P. atrox və ya Amerika aslanı Amerikada Kanadadan Patagoniyaya qədər uzanırdı. Təxminən 370.000 il əvvəl Berinqiyadakı bir mağara aslan əhalisi Cordilleran Buz Levhasının cənubunda təcrid olunanda meydana çıxdı.[14][15] Edmontondan bir fosil 11.355 ± 55 il əvvələ aiddir.[16]
Təkamül
[redaktə | mənbəni redaktə et]Panthera soyunun təxminən 9.32 ilə 4.47 milyon il əvvəl Felidae'nin ortaq atalarından 11.75 ilə 0.97 milyon il əvvəl [9] [36] [37] genetik olaraq ayrıldığı təxmin edilir və cinsin coğrafi mənşəyi çox güman ki şimal Orta Asiya. [38] Analizlərin nəticələri aslanın filogenetik əlaqəsində fərqlənir; 3.46–1.22 milyon il əvvəl yaguar (P. onca) ilə [9], eyni zamanda 3.1 ilə 1.95 milyon il əvvəl fərqlənən bəbirlə (P. pardus) bir qardaş qrupu yaratmaq düşünülürdü [11] [ 12] — 4.32 ilə 0.02 milyon il əvvəl. Aslan və qar bəbiri (P. uncia) əcdadları arasında hibridləşmə, ehtimal ki, təxminən 2,1 milyon il əvvələ qədər davam etmişdir. [37] Aslan-bəbir örtüyü ən azı erkən Pliosen dövründən bəri Asiya və Afrika Palearktikasında yayılmışdır. [38] Aslan kimi tanınan ən erkən fosillər, Tanzaniyadakı Olduvai dərəsində tapıldı və 2 milyon yaşa qədər olduğu təxmin edilir.
Müasir aslanın nəsil başına mutasiya nisbətinə əsaslanaraq, müasir və mağara aslan nəsillərinin ayrılma vaxtına dair hesablamalar 529.000 ilə 392.000 il arasında dəyişir. Eyni coğrafi bölgəni paylaşmadıqlarını göstərən iki soy arasında gen axını üçün heç bir dəlil yoxdur. [22] Avrasiya və Amerika mağara aslanları, digər qitələrdə mitokondrial nəsillər olmadan son buzlaq dövrünün sonunda yox olmuşlar. [30] [39] [40] Müasir aslan, ehtimal ki, Orta Pleystosen dövründə Afrikada geniş yayılmışdı və Keçən Pleystosen dövründə Saharaaltı Afrikada ayrılmağa başlamışdı. Şərqi və Cənubi Afrikadakı aslan populyasiyaları, ekvatorial yağış meşələri 183.500 ilə 81.800 il əvvəl genişlənəndə Qərbi və Şimali Afrikadakı populyasiyalardan ayrıldı. [41] Çox güman ki, 98.000 ilə 52.000 il əvvəl ortaq bir ata paylaşdılar. [22] Saharanın 83.100–26.600 il əvvəl genişlənməsi səbəbindən Qərbi və Şimali Afrikadakı aslan populyasiyaları ayrıldı. Yağış meşələri azaldıqca və daha açıq yaşayış yerləri yarandıqca aslanlar Qərbdən Mərkəzi Afrikaya köçdü. Şimali Afrikadan olan aslanlar 38,800–8300 il əvvəl cənubi Avropa və Asiyaya dağılmışlar.
Cənub Avropada, Şimali Afrikada və Yaxın Şərqdə aslanların yox olması Asiya və Afrikadakı aslan populyasiyaları arasında gen axınını kəsdi. Genetik sübutlar, Şərqi və Cənubi Afrikadan olan aslan nümunələrində çoxsaylı mutasiyalar ortaya qoydu və bu, bu qrupun Asiya və Qərb və Mərkəzi Afrikadan daha az fərqli olan aslan nümunələrindən daha uzun bir təkamül tarixinə malik olduğunu göstərir. [42] Aslan nümunələrinin bütöv bir genom ardıcıllığı göstərdi ki, Qərbi Afrikadan nümunələr allelləri Cənubi Afrikadan nümunələri ilə, Mərkəzi Afrikadan nümunələri isə allelləri Asiyadan olan nümunələrlə bölüşdülər. Bu fenomen, Mərkəzi Afrikanın təcrid olunduqdan sonra aslan populyasiyalarının əriyən qazanı olduğunu, ehtimal ki, erkən Holosen dövründə Nil hövzəsindəki dəhlizlərdən köç etdiyini göstərir.
Hibridlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Zooparklarda, aslanlar ziyarətçilərin maraq dairəsi və ya elmi məqsədlər üçün hibridlər yaratmaq üçün pələnglərlə yetişdirilmişdir.[17][18] Liger, aslan və pələngdən daha böyükdür, halbuki əksər pələnglər qarşılıqlı gen təsiri səbəbiylə valideynlərinə nisbətən kiçikdir.[19][20] Leopon, aslanla bəbir arasındakı hibriddir.[21]
Xarakterik xüsusiyyətləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Şirlərin kütləsi 250 kiloqrama qədər, uzunluğu isə 3 metr olur. Nə vaxtsa Yunanıstandan Hindistanadək olan ərazidə geniş yayılmış şirlər indi əsasən Afrikanın şərqində və cənubunda kiçik dəstələr halında yaşayırlar. Bu baxımdan şirlər sosial canlılar hesab olunur. Şir dəstələri "prayd" adlandırırlar. Praydlar bir neçə yetkin erkək (bir və ya iki) və bir neçə dişidən ibarət olur.
Öz iti caynaqları və dişləri ilə pişikkimilərin ən böyük nümayəndəsi olan şirlər zürafədən tutmuş kütləsi 4 tona çatan hipopotam və hətta tısbağaları da yeyir.
Öz ölçülərinə görə erkəklərdən daha kiçik olan dişi şir buna baxmayaraq erkəklərdən daha sürətlidir (saatda 50 km-dək) və insanlar üçün daha təhlükəlidir, xüsusən də balalarına qulluq edən zaman. Məhz dişilər gənc şirləri ov etməyə öyrədirlər. Onu da demək lazımdır ki, yetkin şir özündən 3 dəfə böyük olan canlını da öldürə bilər.
Güclü və sağlam şirlər otyeyən heyvanlarla qidalanır. Onlar qrup şəklində ov edirlər — əvvəlcə sürünərək qurbanlarına gizlicə yaxınlaşırlar, sonra qəflətən ona hücum edirlər. Şirlər qrup halında ov etsələr də, onların 5 cəhdindən yalnız biri uğurla başa çatır.
Şirlərin gözü qaranlıqda yaxşı görür. Buna görə də ov adətən gecəyarısı və ya səhərə yaxın baş verir. Şirin gözləri başın ön tərəfində yerləşir. Bu da ova daha dəqiq fokuslanmağa kömək edir.
Şirlər insanların həyatında
[redaktə | mənbəni redaktə et]Şir heyvanların şahı hesab edilir. Konqo sakinləri olan bantular ona ehtiram göstərir, hinduizmdə o pis ruhların qovucusu, buddizmdə isə qanun keşikçisi hesab olunur. Şir bir çox gerblərdə, xüsusən də Britaniya şahları — kral və kraliçaların gerblərində təsvir olunur.
Mədəniyyətdə
[redaktə | mənbəni redaktə et]Şirlər haqqında əfsanələr
[redaktə | mənbəni redaktə et]1900-cü ildə Uqandanın paytaxtı Kampaladan Hind okeanı sahilindəki Mombas limanınadək 1300 kilometrlik dəmiryolu inşa etmək planlaşdırılırdı. Kilimancaro dağının ətəyində yerləşən Tsavada dəmiryolu şirlərin məskunlaşdığı ərazidən keçməli idi. Burada yaşayan şirlər bir neçə günə 28 işçini yedilər və iş bir neçə həftəliyə təxirə salındı. Sonra şirləri təqib edərək öldürdülər. Yerli sakinlərin fikrincə, qədim şah və onun arvadı şir qismində gəlmişdilər ki, öz ərazilərini qorusunlar.
Memarlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şəkillər
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yarımnövləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Asiya şiri (Panthera leo persica)
- Kalaxar şiri (Panthera leo verneyi)
- Katanq şiri (Panthera leo bleyenberghi)
- Seneqal şiri (Panthera leo senegalensis)
- Sudan şiri (Panthera leo)
- Cənubi Afrika şiri (Panthera leo krugeri)
- † Nubiya şiri (Panthera leo nubica)
- † Amerika şiri (Panthera leo atrox)
- † Bərbər şiri (Panthera leo leo)
- † Avropa şiri (Panthera leo europaea)
- † Kap şiri (Panthera leo melanochaitus)
- † Mağara şiri (Panthera leo spelaea)
- † Orta Şərq şiri (Panthera leo)
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Mammal Species of the World (ing.): A Taxonomic and Geographic Reference. / D. E. Wilson, D. M. Reeder 3 Baltimore: JHU Press, 2005. 35, 2142 p. ISBN 978-0-8018-8221-0
- ↑ Linnaeus, C. Felis leo // Caroli Linnæi Systema naturæ per regna tria naturæ, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I (decima, reformata). Holmiae: Laurentius Salvius. 1758. səh. 41. {{{2}}}
- ↑ Oken, L. 1. Art, Panthera // Lehrbuch der Zoologie. 2. Abtheilung. Jena: August Schmid & Comp. 1816. səh. 1052. 2022-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-21.
- ↑ Christiansen, P. "Phylogeny of the great cats (Felidae: Pantherinae), and the influence of fossil taxa and missing characters". Cladistics. 24 (6). 2008: 977–992. doi:10.1111/j.1096-0031.2008.00226.x. ISSN 0748-3007.
- ↑ Manamendra-Arachchi, K.; Pethiyagoda, R.; Dissanayake, R.; Meegaskumbura, M. "A second extinct big cat from the late Quaternary of Sri Lanka" (PDF). The Raffles Bulletin of Zoology (Supplement 12). 2005: 423–434. 2007-08-07 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
- ↑ Marciszak, A.; Stefaniak, K. "Two forms of cave lion: Middle Pleistocene Panthera spelaea fossilis Reichenau, 1906 and Upper Pleistocene Panthera spelaea spelaea Goldfuss, 1810 from the Bisnik Cave, Poland". Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie, Abhandlungen. 258 (3). 2010: 339–351. doi:10.1127/0077-7749/2010/0117. 2018-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-21.
- ↑ Sabol, M. "Panthera fossilis (Reichenau, 1906) (Felidae, Carnivora) from Za Hájovnou Cave (Moravia, The Czech Republic): A Fossil Record from 1987–2007". Acta Musei Nationalis Pragae, Series B, Historia Naturalis. 70 (1–2). 2014: 59–70. doi:10.14446/AMNP.2014.59.
- ↑ Stuart, A. J.; Lister, A. M. "Extinction chronology of the cave lion Panthera spelaea". Quaternary Science Reviews. 30 (17). 2011: 2329–40. Bibcode:2011QSRv...30.2329S. doi:10.1016/j.quascirev.2010.04.023.
- ↑ Hemmer, H. "The story of the cave lion – Panthera Leo Spelaea (Goldfuss, 1810) – A review". Quaternaire. 4. 2011: 201–208.
- ↑ 1 2 Barnett, R.; Mendoza, M. L. Z.; Soares, A. E. R.; Ho, S. Y. W.; Zazula, G.; Yamaguchi, N.; Shapiro, B.; Kirillova, I. V.; Larson, G.; Gilbert, M. T. P. "Mitogenomics of the Extinct Cave Lion, Panthera spelaea (Goldfuss, 1810), resolve its position within the Panthera cats". Open Quaternary. 2. 2016: 4. doi:10.5334/oq.24. 2020-10-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-21.
- ↑ Burger, J.; Rosendahl, W.; Loreille, O.; Hemmer, H.; Eriksson, T.; Götherström, A.; Hiller, J.; Collins, M. J.; Wess, T.; Alt, K. W. "Molecular phylogeny of the extinct cave lion Panthera leo spelaea" (PDF). Molecular Phylogenetics and Evolution. 30 (3). 2004: 841–849. doi:10.1016/j.ympev.2003.07.020. PMID 15012963. 25 September 2007 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
- ↑ Packer, C.; Clottes, J. "When Lions Ruled France" (PDF). Natural History. 109 (9). 2000: 52–57. 2019-08-20 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-08-21.
- ↑ Chimento, N. R.; Agnolin, F. L. "The fossil American lion (Panthera atrox) in South America: Palaeobiogeographical implications". Comptes Rendus Palevol. 16 (8). 2017: 850–864. doi:10.1016/j.crpv.2017.06.009.
- ↑ Harington, C. R. "Pleistocene remains of the lion-like cat (Panthera atrox) from the Yukon Territory and northern Alaska". Canadian Journal of Earth Sciences. 6 (5). 1969: 1277–1288. Bibcode:1969CaJES...6.1277H. doi:10.1139/e69-127.
- ↑ Christiansen, P.; Harris, J. M. "Craniomandibular morphology and phylogenetic affinities of Panthera atrox: implications for the evolution and paleobiology of the lion lineage". Journal of Vertebrate Paleontology. 29 (3). 2009: 934–945. doi:10.1671/039.029.0314.
- ↑ King, L. M.; Wallace, S. C. "Phylogenetics of Panthera, including Panthera atrox, based on craniodental characters". Historical Biology. 26 (6). 2014: 827–833. doi:10.1080/08912963.2013.861462.
- ↑ Pocock, R. I. "Lion-Tiger Hybrid". Nature. 58 (1496). 1898: 200. Bibcode:1898Natur..58Q.200P. doi:10.1038/058200b0. 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-21.
- ↑ Benirschke, K. Sterility and fertility of interspecific mammalian hybrids // Comparative aspects of reproductive failure. Berlin, Heidelberg: Springer. 1967. 218––234. doi:10.1007/978-3-642-48949-5_12. ISBN 978-3-642-48949-5.
- ↑ Shi, W. Hybrid dysgenesis effects (PDF) // Growth and Behaviour: Epigenetic and Genetic Factors Involved in Hybrid Dysgenesis (PhD). Digital Comprehensive Summaries of Uppsala Dissertations from the Faculty of Science and Technology. Uppsala: Acta Universitatis Upsaliensis. 2005. səh. 8–10. 2019-05-18 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-08-21.
- ↑ Rafferty, J. P. The Liger // Carnivores: Meat-eating Mammals. New York: The Rosen Publishing Group. 2011. səh. 120. ISBN 978-1-61530-340-3. 27 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 July 2014.
- ↑ Zhang, Z.; Chen, J.; Li, L.; Tao, M.; Zhang, C.; Qin, Q.; Xiao, J.; Liu, Y.; Liu, S. "Research advances in animal distant hybridization" (PDF). Science China Life Sciences. 57 (9). 2014: 889–902. doi:10.1007/s11427-014-4707-1. PMID 25091377. 2020-10-03 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-08-21.