Dialèt ludesan

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

{{{nom}}} ({{{nom nativ}}})
Oltre denominazion :
Parlada in :
Rejon :
Parlants :
Ranking :
Classifegazion jenetega :	{{{fameia}}}
status ofiçal
Lengua ofiçala de :	{{{nazion}}}
Regolad de :	{{{regolad}}}
codex de la lengua
ISO 639-1	--
ISO 639-2	roa
ISO 639-3	{{{iso3}}}
SIL	lmo
varda anca: lengua

El Ludesàn l'è vüna d'le variànt lenguìstiche d'la Lengua Lumbarda, parlàd ind la pruincia de Lod, ind i cumün d'le pruince de Milàn (Paü) e Pavìa (Chignö e Miradò) atàch al ludesàn, ind i paés püssè ucidentài dal teritori cremàsch (Pandìn e Rivolta) e ind la exclava milanesa in teritori ludesàn de San Culumbàn al Lambor. La parlada de Melegnàn l'è cunsiderada cume una transissión tra el milanés e el ludesàn.

Particularità

El ludesàn l'è classificàd tra le lengue galo-itàliche. I popul galich prelatìn ind el teritori d'la pruincia, la culunisassión rumana e le duminassión tugnine, spagnöle e francés i han determinàd l'evolüssión e la caraterisassión d'la parlada ludesana.

El ludesàn l'è miga istéss in tüta la pruincia de Lod, ma ghe n’è tante versión. Bele ind la cità de Lod gh'è d'le diferense tra la parlada dal centor e quela di rión. Apena föra Lod, vers Pavìa, Piasensa, Crema, Cremuna e Milàn, le diferense se fan sempor püssè marcade. I dialèt de Sant'Angiul, Casàl, Cudògn, Castión e San Culumbàn i gh'han paròl, acént e mod de dì diferént.

A diferensa dal visìn pavés, par el quàl l'è dübia l'apartenensa a la lengua lumbarda o a quela emiliàn-rumagnola, par sicür che el ludesàn el sia part dal lumbàrd ucidentàl, anca se inflüensàd da la parlada emiliana, suratüt ind le zone de Cudògn e Casàl che i en visine a la cità de Piasensa.

I element che el ludesàn de la bassa al ciapa dal piasentìn i en suratüt la prepusissión "de" che la diventa "ad" e l'articul "el" che'l diventa "al".

Ind i cumün d'la pruincia particularmént visìn a la cità de Piasensa cume San Roch, Guardamèi e Caseli, la parlada lucàl la sumija amò püssè al dialèt piasentìn.

Pö, la parlada de Cudògn e Casàl insema a quela de San Culumbàn, cume sò caraterìstega, la scambia la "e" cun la "o" in pusissión miga tònega intra-cunsunàntega: "alter" el diventa "altor", "alber" el diventa "albor", "pader/pador", "mader/mador", "peder/pedor", "veder/vedor" ecc.

Cunfrùnt cun el milanés

Indùe se parla el ludesàn

La parlada ludesana l'è miga pü quela dal mund paisàn. Lod l'ha sübìd da la scunda metà dal milavotcént, prufùnd cambiamént ind i mudèi de vita. I ludesàn sensa dasmentegàss de la lur urigin agrìcula, i en diventàd urguglùs del lur status de citadìn.

Eco donca che visìn a mod de dì ligàd a la tera e al passà d'i stagión, i en 'rivade espressión citadine, de solit ciapade dal visìn dialèt milanés.

Se se cunsìdera el milanés cume la parlada centràl d'la lengua lumbarda ucidentàl, el ludesàn el cunserva però d'le pecüliarità rispèt a la lengua de Carlu Porta che i s'en mantegnide fin al dì d'incö.

A la metà dal 1800 el Bernardino Biondelli l'imagineva el cumplét asurbimént d'la parlada ludesana ind al milanés cume suta dialèt. Quést l'è sücèss par tanti d'i sò carater uriginài. Par esempi la "én" finala, un temp druada in tüta la pruincia, adéss la se dröva apena a Sant'Angiul (es. giardén/giardìn, campanén/campanìn). Un altor cambiamént che'l gh'è stai l'è la sustitüssión d'la "ó" cun la "ö".

La terminassión di paròl al plüràl cun la vucàl "i", cume in italiàn, l'è rimasta in part e in part l'è andaia a perdoss. L'è famùs par quést el vec mod de dì: I gati süi téci rumpun i cupi. In tante part d'la pruincia adéss se dis: I gat ins/sura i tec rumpun i cup (menter a Milàn se dis I gat in süi tèt rumpen i cup). El plüràl in "i" el se cunserva specialmént ind el center de Lod.

Ludesàn/Milanés

*I prunùm cambiun insì:

l'òlter,l'àltor/l'àlter

l'oltra/l'àltra

i òlter, i àltor/i àlter

viòlter/viàlter

* Sustitusiòn d'la finàla -ona- cun -ùna-:

persùna/persona

bigutùna/bigutòna

brütùna/brütòna

ciciarùna/ciciaròna

pastisùna/pastisòna

grasùna/grasòna

striùna/striòna

* Cugnugasión d'la tèrsa persùna pluràla dal vèrb -és-:

èn, i èn, a i èn/hinn

* El cundisiunàl dal vèrb -és-:

mi sarési/mi saria (anca mi sarissi)

* Cugnugasión dell'indicatìu imperfèt (es. saltà):

mi saltévi/mi saltàvi

ti té saltévet/te saltàvet

lü èl saltéva/lü el saltàva

nüm saltévum/nüm saltàvum

viàltor saltévu, viòlter saltévu/viàlter saltavi

lur saltéven/lur saltàven

* Cugnugasión dal cungiuntìu imperfèt (es. saltà):

mi saltèssi/mi saltàssi

ti te saltèsset/ti te saltàsset

lü el saltès/lü el saltàss

nüm saltèssum/nüm saltàssum

viòlter, viàltor saltèssu/viàlter saltassi

lur saltèssen/lur saltàssen

Prununcia
La -è- verta di volt la diventa sarada -é-: anél/anèl basél/basèl capél/capèl quadrél/quadrèl café/cafè nébia/nèbia	La -sc- la diventa -s-: avaràs/avaràsc caplàs/capelàsc sbegàs/sbegàsc berlàs/berlàsc	La -sci- la diventa -s-: cartàsa/cartàscia figüràsa/figüràscia baüsa/baüscia scarpàsa/scarpàscia panséta/panscèta parulàsa/parulàscia pesàda/pesciàda savàta/sciavàta schisà/schiscià sirésa/scirésa	La -un- finala la divégn -ón-: abitasión/abitasiùn bestión/bestiùn digestión/digestiùn giambón/giambùn pevión/piviùn cantón/cantùn sberlón/sberlùn

Participi Passàd (cunfrùnt cun el milanés)
La prima desinénsa -aa- la diventa -àd- adatàd/adataa buciàd/buciaa calàd/calaa disfàd/desfaa elencàd/elencaa fermàd/fermaa zlàd/gelaa imitàd/imitaa lavàd/lavaa mangiàd/mangiaa negàd/negaa urganizàd/urganizaa purtàd/purtaa qualificàd/qualificaa regalàd/regalaa sbasàd/sbasaa tiràd/tiraa üsàd/üsaa ventilàd/ventilaa	La scunda desinénsa -üü- la diventa -üd- avüd/avüü batüd/batüü cedüd/cedüü decadüd/decadüü elegiüd/elegiüü fundüd/fundüü gudüd/gudüü incurgiüd/incurgiüü legiüd/legiüü muvüd/muvüü nacurgiüd/nacurgiüü utegnüd/utegnüü piasüd/piasüü ricevüd/ricevüü scrivüd/scrivüu tasüd/tasüü visüd/vivüü	La terza desinénsa -ii- la diventa -ìd- avilìd/avilii brüstulìd/brüstulii cüsìd/cüsii digerìd/digerii 'saüdìd/esaudii falìd/falii guarìd/guarii imbastìd/imbastii müfìd/müfii nütrìd/nütrii urdìd/urdii pruibìd/pruibii ripartìd/ripartii servìd/servii tradìd/tradii übidìd/übedii vestìd/vestii

Bibliugrafìa

1. Enrico Achilli, El scaldalett. E cento altre poesie in vernacolo lodigiano con dizionarietto, Il Pomerio 1981, ISBN 88-7121-031-X
2. Enrico Achilli, Su la ringhiera e lessico Lodigiano, Lodigraf 1973, ISBN 88-7121-032-8
3. Giovanni Agnelli, Dizionario storico-geografico del lodigiano, Il Pomerio 1990, ISBN 88-7121-055-7
4. Giacomo Bassi, Aldo Milanesi, Le parole dei contadini: ricerca a Casalpusterlengo‎, Silvana 1976, ISBN 88-366-0144-8
5. Alessandro Caretta, Proverbi - Motti e sentenze del Parlare Lodigiano, Il Pomerio, ISBN 88-7121-083-2
6. Alessandro Caretta, Vocabolario lodigiano-italiano, Il Pomerio, ISBN 88-7121-017-4
7. Francesco de Lemene, Sposa Francesca: comedia in dialetto lodigiano, Tipografia di C. Wilmant 1857
8. Aldo Milanesi, Dizionario Casalino-Italiano, Casalpusterlengo 1991
9. Bruni Pezzini, Dizionario del Dialetto Lodigiano, Lodi 2005
10. Bruni Pezzini, El Vangel del Signür. Versione in dialetto lodigiano del Vangelo di Gesù, Il Pomerio 2002, ISBN 88-7121-441-2
11. Tranquillo Salvatori, La Divina Commedia tradotta in dialetto Lodigiano, Lodi 2005

Ligam de föra

• Pruerbi ludesan in sü 'n sit che'l parla del türìsm in de la Pruincia de Lod
• A pruposit dal dialet de Sant Angiul