Molen

Een molen is een werktuig met een draaiend mechaniek en een aandrijving, dat kan dienen voor het malen, persen of stampen van granen, verfpigmenten en andere grondstoffen, het zagen van hout, pompen van water, takelen van een last of opwekken van elektriciteit. Een molen kan worden aangedreven door de wind (windmolen), water (watermolen), de spierkracht van mensen (handmolen, tredmolen) en dieren (rosmolen) of door een motor.

Ontstaansgeschiedenis

Watermolens raakten verspreid over Europa aan het einde van het Romeinse Rijk. Er werd gebruikgemaakt van stromend water met voldoende verval voor de aandrijving, maar er werd ook gebruikgemaakt van stromend water met onvoldoende verval. Bij dit laatste werden schipmolens gebruikt die in de rivier verankerd lagen of voor de kust, en daar van de getijstromingen gebruikmaakten. Op plaatsen waar het verval of de stroming niet voldoende was om een waterrad aan te drijven moest een andere oplossing gezocht worden. Het is dan ook in deze streek waar de eerste windmolens gevonden kunnen worden.

De gegevens van de uitvinding van de windmolen zijn verloren gegaan in de nevel van de geschiedenis. In historische bronnen wordt vaak niet specifiek vermeld of het een watermolen of een windmolen betreft.

Lang is men ervan uitgegaan dat het eerste windmolentype in Europa de standerdmolen is geweest. Maar dit type molen is zo ingenieus geconstrueerd dat het er onmogelijk zo maar opeens geweest kan zijn. Het is daarom aannemelijk dat de standerdmolen door een ontwikkelingsfase is gegaan die enige honderden jaren heeft geduurd.

Inverted mill

De eerste windmolens verschenen rond het jaar 1000 in Noordwest-Frankrijk, Vlaanderen en Zuid-Engeland. In wezen waren dit watermolens geplaatst op een centrale paal waarbij het rad vervangen was door wieken. De laatste exemplaren van de "inverted mill" zijn waarschijnlijk rond 1930 verloren gegaan en hebben nagenoeg geen sporen achtergelaten. Op een oude foto gemaakt in Rusland is een groepje van deze molens te zien waarvan de meest rechtse de originele vorm is. Het is duidelijk te zien dat de as horizontaal ligt en vrij laag in de kast ligt. Dit betekent dus dat de maalstenen - net als bij een watermolen - van onderen aangedreven werden.

Moulin Chandelier

Bij de verdere ontwikkeling van dit type heeft men de as hoger geplaatst en de houten onderbouw vervangen door een stenen toren. Van dit type molen, genaamd moulin chandelier, is er slechts één bewaard gebleven, samen met tientallen stenen ondertorens die zijn gedateerd rond het jaar 1000.

Standerdmolen

De standerdmolen kan worden gezien als een moulin chandelier waarvan de onderbouw is vervangen door een houten staak die is geschoord met steekbanden die op hun beurt weer rusten op de horizontale kruisplaten. Deze kruisplaten werden vroeger vaak in de grond ingegraven voor stevigheid. Later is men ze op stenen blokken (teerlingen) gaan plaatsen. Deze ondergrondse kruisplaten worden in zowel Engeland als Bretagne gevonden en dateren van rond 1100.

Paltrokmolen

De paltrok of paltrokmolen is een molentype, ontstaan uit de standerdmolen, waarbij in het molenhuis een grotere werkruimte is gemaakt. De standerd is hier als koningsstijl een vast onderdeel van de constructie geworden en staat op de staart- of sleutelbalk. De staartbalk ligt over de pen van de koning, die ingekeept op de kruisbalken ligt. De kruisbalken worden in het midden ondersteunt door een gemetselde stenen poer van ongeveer een meter in het vierkant. De uiteinden van de kruisbalken liggen in de ringmuur. De ringmuur met kruirollen zorgt voor stabiliteit. De Nederlandse paltrokmolens zijn alle ingericht als zaagmolen.

Torenmolen

De torenmolen hoeft niet per se een jonger type te zijn dan de standerdmolen. Bekend is dat er in Dover in 1280 een stenen molen stond. De torenmolen heeft de standerdmolen nooit echt kunnen verslaan in populariteit omdat deze duur was om te bouwen, moeilijker was in gebruik en slechts één koppel molenstenen kon aandrijven. Dit laatste nadeel werd in de 16e eeuw ongedaan gemaakt met de uitvinding van de koningsspil.

Een zijsprong in de ontwikkeling is de molen in Templeuve. Van buiten lijkt dit een torenmolen, maar het hele binnenwerk rust op een centrale paal en draait mee bij het kruien van de molen.

Houten achtkant

Omstreeks 1400 werd de kruibare kap ontwikkeld, die het eerst toegepast werd op torenmolens. Hierdoor werd het mogelijk om conisch gemetselde, achtkante molens te bouwen, eerst in steen en later ook in hout. In het begin van de zestiende eeuw ontstond in Noord- en Zuid-Holland de houten achtkant. Dit type molen verdrong in Noord-Holland de standerdmolen en de wipmolen, maar in Zuid-Holland alleen de standerdmolen. Rond 1750 werden in heel Nederland achtkante molens gebouwd.

In de Lage Landen

De oudste bekende vermeldingen in de Lage Landen die zeker van een windmolen zijn dateren van ca. 1180. De oudste schriftelijke verwijzing naar een windmolen is terug te vinden in een akte uit 1183 van Filips van de Elzas, Graaf van Vlaanderen, waarin de rechten en bezittingen van de Abdij van Sint-Winoksbergen te Wormhout worden vastgelegd: "niemand aldaar mag een wind- of watermolen bezitten zonder toelating van de abt". In Nederland dateert de oudste schriftelijke vermelding van een windmolen voor de waterbeheersing uit 1407 en betreft een molen nabij Alkmaar. Het aantal groeide in de loop der jaren totdat omstreeks 1880 door de komst van de stoomtractie het maximum werd bereikt. Met de komst van de dieselmotor en de elektromotor werden molens ook hiermee uitgerust, zodat er onder alle omstandigheden gemalen kon worden, zoals respectievelijk bij de Venemansmolen en bij de Achlumer Molen. Ook werden er maalinrichtingen gebouwd, die alleen nog maar door een dieselmotor werden aangedreven, zoals de in 1926 gebouwde Maalderij De Nieuwe molen in Sinderen. Daarnaast werden er in de jaren dertig van de twintigste eeuw wiekverbeteringen aangebracht, zoals de fokwiek en de van Busselneus. Desondanks kon de windmolen de concurrentie met elektrisch aangedreven maalderijen niet aan en verdwenen veel molens. In de 19e eeuw waren er in Nederland ongeveer 10.000 windmolens. Vooral in de Zaanstreek hebben relatief veel molens gestaan. Rond 1725 waren er 600 wiekendragers gelijktijdig in bedrijf. Het totaal aantal gebouwde molens in de Zaanstreek wordt geschat op ca 1200. In de molendatabase zijn nu nog 1191 Nederlandse en 1331 Belgische molens opgenomen.

Soorten molens

Molens naar aandrijfwijze

Getijdenmolen - aangedreven door waterstroming ten gevolge van de getijden
Handmolen - aangedreven met de hand
Rosmolen - aangedreven door een paard (ros)
Schipmolen - aangedreven door stromend water
Tredmolen - aangedreven door een lopend mens of dier
Watermolen - aangedreven door stromend water
Windmolen - aangedreven door wind
Watervluchtmolen - aangedreven door water of wind

Vermogen van molens

Een watermolen kan 1,5 tot 3,5 kilowatt leveren. Een oude standerdmolen kon 3,5 tot 7,5 kW leveren.^[1] Een windmolen met oudhollandse tuigage van de wieken kan gemiddeld 25 tot 30kW leveren. Met stroomlijnroeden, zoals fokwieken kan tot 45 kW worden geleverd.^[2]^[3]

Het begrip "watermolen"

Oostendorper watermolen bij Haaksbergen.

Het begrip watermolen kan tot verwarring leiden, omdat het gebruikt wordt bij twee verschillende indelingen van molens:

Naar de aard van de aandrijving. In dit geval is een watermolen dus een door water aangedreven molen aan een beek of riviertje.
Naar de functie van de molen: In dit geval is een watermolen een molen die water verzet.

Doordat door water aangedreven molens alleen in het oosten en zuiden van Nederland voorkomen is de kans op verwarring. In het westen en midden van Nederland is het een windmolen die water verzet, in het oosten en zuiden van het land een molen die door water wordt aangedreven. Soms wordt beweerd dat het gebruik van "watermolen" voor een molen die water verzet een foutieve benaming is, en dat men die poldermolen moet noemen. Daar vallen twee dingen tegen in te brengen:

Al eeuwenlang spreekt men in het midden en westen van het land in bestekken, rekeningen, advertenties waarin molenaars worden gevraagd enz. over "watermolen" en "watermolenaars".
Niet alle windmolens die water verzetten zijn poldermolens. Er werden vroeger ook windmolens ingezet voor het verpompen van water van de ene boezem naar de andere. Deze molens bemaalden géén polders. Men noemde deze molens boezemmolens of strijkmolens omdat ze, met een geringe opvoerhoogte, het water van de ene naar de andere boezem "streken". Verder is bij een droogmakerij als de Schermer met ruim 50 molens slechts een beperkt aantal daarvan "poldermolen"; de rest stond aan de rand van de polder en was ondermolen, middenmolen of bovenmolen. Die werden ook wel ringmolens genoemd.

Molenbehoud in Nederland

Door de introductie van elektriciteit op het platteland in de jaren twintig was de onbetrouwbare windbemaling overbodig geworden en konden werktuigen op elk gewenst moment hun werk doen. In 1923 werd de vereniging De Hollandsche Molen opgericht om de toenmalige grootschalige sloop van wind- en watermolens te stoppen.

Als aan een molen de molenwimpel hangt, dan is de molen opengesteld voor publiek.

Momenteel zijn de meeste molens in bezit van gemeentes of stichtingen en worden de meeste molens door vrijwillige molenaars meestal op zaterdagen in bedrijf gehouden.^[bron?] Het Gilde van Molenaars verzorgt o.a de opleiding van de molenaars. In Friesland is het Gild Fryske Mounders actief. Wanneer een molen open is voor belangstellenden, dan heeft de molenaar aan of bij de molen een speciale blauwe molenwimpel of een vlag uithangen (zie afbeelding).

Bibliografie

Molenecho's, 32/2 (2004), L. Goeminne, L. Denewet & P. Bauters, "De oudste windmolens in het graafschap Vlaanderen (1183-1300)", pp. 80–108 (I. Inventaris, II Overizichten, II Enkele besluiten)
Becuwe F., (2009) In de ban van Ceres. Klein- en grootmaalderijen in Vlaanderen (1850-1950), 293 pp., Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed, Brussel

Zie ook

Galerij

Molen bij het Paterswoldsemeer
Molen de Gooyer
Poldermolen Nederhorst den Berg
Vondellaan te Haren met op de achtergrond de molen De Hoop
Molen Adam in Delfzijl
Poldermolen Goliath in Eemshaven
De molen van Surhuisterveen

Referenties

↑ Nieuwsbrief voor "de vriendenkring van het Molenmuseum". Gearchiveerd op 11 juli 2016.
↑ In oude eenheden was dit genoemd als "50 à 60 pk". Bron: Van werktuig tot monument, de discussie over Hollandse molens aan het begin van deze eeuw. Citaat: "Toen in de jaren na de oorlog (WO2) ook nog eens de brandstofprijzen gingen dalen en de lonen gingen stijgen leek het lot van de molen als werktuig bezegeld. Immers wat men ook verbeterde, meer dan 50 à 60 pk was er niet uit een molen te halen."
↑ Ir. F. Stokhuyzen, Molens, Het vermogen van de windmolen, 153-160, 1981, Uniboek, Bussum, ISBN 902284244-4

Externe links

www.molens.nl Officiële website van 'De Hollandsche Molen', vereniging tot Behoud van Molens in Nederland
De Fryske Mole website van 'Stichting de Fryske Mole', vereniging tot behoud van molens in Friesland
www.molendatabase.nl De Molendatabase met bestaande en verdwenen molens in Nederland en België

Zie de categorie Molens van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

[1] Nieuwsbrief voor "de vriendenkring van het Molenmuseum". Gearchiveerd op 11 juli 2016.

[2] In oude eenheden was dit genoemd als "50 à 60 pk". Bron: Van werktuig tot monument, de discussie over Hollandse molens aan het begin van deze eeuw. Citaat: "Toen in de jaren na de oorlog (WO2) ook nog eens de brandstofprijzen gingen dalen en de lonen gingen stijgen leek het lot van de molen als werktuig bezegeld. Immers wat men ook verbeterde, meer dan 50 à 60 pk was er niet uit een molen te halen."

[3] Ir. F. Stokhuyzen, Molens, Het vermogen van de windmolen, 153-160, 1981, Uniboek, Bussum, ISBN 902284244-4

[1]

[2]

[3]

Bestaande watermolens:	Gelderland · Limburg · Noord-Brabant · Overijssel
Voormalige watermolens:	Nederland · Gelderland · Limburg · Noord-Brabant · Overijssel · Zeeland · Zuid-Holland
Verwante lijsten:	Watermolens · Windmolens in Nederland · Voormalige windmolens in Nederland