Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije

Prvobitna partizanska zastava

Kratkotrajne partizanske republike u okupiranoj Jugoslaviji: Užička republika (1941) i Bihaćka republika (1942).

Oslobođena partizanska teritorija u Srijemu krajem 1942. godine

Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije (slov:Narodnoosvobodilni vojska in partizanski odredi Jugoslavije; mak:Народноослободилетна војска и партизански одреди на Југославија) je bila oružana sila Narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije, predvođenog Komunističkom partijom Jugoslavije. Nastala je juna 1941. godine formiranjem prvih partizanskih odreda, a 1. marta 1945. godine je prerasla u Jugoslavensku armiju, regularnu vojnu formaciju Demokratske federativne Jugoslavije.

Zbog čestih reorganizacija, tokom rata, nekoliko puta je mijenjala nazive:

• Narodnooslobodilački partizanski odredi Jugoslavije (NOPOJ) - od juna 1941. do januara 1942.
• Narodnooslobodilačka partizanska i dobrovoljačka vojska Jugoslavije (NOP I DVJ) - od januara 1942. do novembra 1942.
• Narodnooslobodilačka vojska i partizanski odredi Jugoslavije (NOV i POJ) - od novembra 1942. do marta 1945.

Narodnooslobodilačkom vojskom je rukovodio Vrhovni štab, a za njene pripadnike koristio se neformalni naziv partizani. Iako je bila jedna od najjačih vojnih formacija, koja se borila protiv sila Osovina na Balkanu tokom Drugog svjetskog rata, a Saveznici su je priznali i potpomogli tek u ljeto 1943. godine.

Osnivanje

Partizanske odrede je formirala i predvodila Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) na čelu sa Josipom Brozom Titom. KPJ je počela da se priprema za borbu (i dolazak na vlast) odmah nakon invazije sila Osovine aprila 1941. Istaknuti partijski funkcioneri su postali vojni rukovodioci sa zadatkom da formiraju partizanske odrede.

Kratkotrajni Aprilski rat, komadanje Jugoslavije, stvaranje NDH i ostalih kvinslinških tvorevina, teror okupatora i ostalih kolaboracionista stvorili su raspoloženje kod jugoslavenskih naroda, da se okupatoru treba suprotstaviti. Politbiro CK KPJ je 4. maja 1941. godine donio odluku o početku oružane borbe. Ova odluka je inspirirana ulaskom SSSR-a u rat protiv Njemačke i angažiranjem glavnih Hitlerovih snaga na Istočnom frontu, kao i pozivom Kominterne svim porobljenim narodima Evrope da se uključe u rat protiv sila Osovine.

Prva partizanska jedinica je bio Sisački partizanski odred, službeno osnovan blizu Siska 22. juna 1941. Ipak, razne vojne organizacije s više ili manje veze sa KPJ su bile uključene u razne vidove pružanja otpora silama Osovine koji su izbili u područjima Jugoslavije, nakon početka operacije Barbarosa. U Beogradu je osnovan Glavni štab partizanskih odreda Jugoslavije, a KPJ je službeno odlučila pokrenuti oružani ustanak 4. jula 1941, danom koji se kasnije slavio kao Dan borca kao državni praznik SFRJ. Dana 7. jula 1941, Valjevski partizanski odred je izvršio akciju u selu Bela Crkva u Rađevini. Taj dan se nakon oslobođenja slavio kao Dan ustanka u Srbiji.

U jesen 1941, partizani su osnovali Užičku republiku na oslobođenoj teritoriji u zapadnoj Srbiji. U novembru 1941, njemački vojnici su ponovno osvojili ovu teritoriju, dok se većina partizanskih snaga povukla prema Bosni.

Dana 21. decembra 1941, partizani su u Rudu formirali Prvu proletersku brigadu, prvu regularnu jedinicu koja je mogla djelovati izvan mjesta gdje je osnovana. Godine 1942, te jedinice i partizanski odredi su se spojili u Narodnooslobodilačku vojsku (NOV) i partizanski odredi Jugoslavije (POJ), a kasnije u Jugoslavensku armiju 1. marta 1945. godine.

Dana 9. septembra 1942, partizani u Dalmaciji su osnovali prvu pomorsku jedinicu sastavljenu od ribarskih brodova, koja je postupno prerasla u silu sposobnu da se mori sa italijanskom i njemačkom ratnom mornaricom i da vrši složene amfibijske operacije.

Maja 1942, piloti dva aviona, koji su pripadali ratnom zrakoplovstvu NDH, Rudi Čajavec i Franjo Kluz, prešli su na stranu partizana u Bosni i kasnije su koristili svoje avione protiv snaga Osovine. Iako je to kratko trajalo zbog nedostatka infrastrukture, ovo je bio prvi primjer pokreta otpora koji je imao svoje zrakoplovstvo. Partizani su kasnije stekli stalno zrakoplovstvo dobijavši avione, opremu i vježbu od RAF 1944. godine.

Operacije

Glavni članak: Narodnooslobodilačka borba naroda Jugoslavije

Partizani su vodili gerilsku kampanju koja je postepeno dobivala sve više podrške kod stanovništva. Narodni komiteti su organizirani da djeluju kao civilne vlade na oslobođenim teritorijama, a čak je i pokrenuta ograničena proizvodnja oružja. Međutim, oni su imali dvije velike prednosti nad ostalim vojnim i paravojnim formacijama u bivšoj Jugoslaviji.

Prva prednost je bio mali, ali pouzdan kadar veterana iz Španskog građanskog rata, koji su, za razliku od ostalih u to vrijeme, imali nekog iskustva u modernom ratu s okolnostima koje nisu bile mnogo drugačije od Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji.

Druga prednost, koja je postajala sve važnija u kasnijim etapa rata, je bila činjenica da su partizani osnovani na ideološkoj, a ne na nacionalnoj osnovi. Zato su partizani mogli očekuju barem nekakvu podršku u bilo kojem kraju zemlje, za razliku od ostalih paravojnih formacija ograničenih na teritorije sa srpskom ili hrvatskom većinom. Ovo je omogućilo partizanima da budu pokretljiviji i da popunjavaju redove većim brojem potencijalnih dobrovoljaca. Okupatorske i kvinsliške snage bile su dobro upoznate s problemom koji su predstavljali partizani pa su ih pokušali uništiti u sedam velikih antipartizanskih ofanziva. Najveće ofanzive su kombinirale snage Wehrmachta, SS-a, Italije, Bugarske, ustaša i četnika.

Ustanak protiv njemačkog i italijanskog okupatora je izbio jula 1941. prvo na području središnje Srbije i Crne Gore. U njemu su sudjelovali još nedovoljno razdvojene pristaše komunističkih partizana i srpskih četnika pod vodstvom pukovnika Dragoljuba Mihailovića.

Taj ustanak slomljen je snažnom njemačko-italijanskom ofanzivom nakon koje su uslijedile teške represalije, kao i rat između partizana i četnika koji su imali nepomirljive političke ciljeve u budućnosti. Od tada pa sve do 1944, Srbija i veći dio Crne Gore su ostali pod kontrolom četnika i pripadnika režima (Milana Nedića i Dimitrija Ljotića).

Borba se prenijela na područje Bosne i Hercegovine, gdje su se od 1942. do 1943. vodile presudne borbe koje su odredile budućnost Jugoslavije u sljedećim desetljećima. Poraz četnika u bici na Neretvi (maj 1943) izbacio ih je s historijske pozornice kao moguće gospodare u budućoj Jugoslaviji. Tokom rata partizani su uspjeli steći moralnu, kao i ograničenu podršku Saveznika, koji su do tada podržavali generala Mihailovića.

Nakon Teheranske konferencije 1943. partizani su službeno priznati za legitimnu silu od strane Saveznika, koji su kasnije, na prijedlog brigadnog generala Fitzroya MacLeana, osnovali balkanski odsjek RAF-a, s ciljem da prenosi pošiljke i osigurava zračnu podršku partizanima.

Politički, najvažnije odluke su donesene 29. novembra 1943. na zasjedanju AVNOJ-a u Jajcu, kada je zabranjen povratak kralja Petra II Karađorđevića u Jugoslaviju, osnovana privremena vlada, Tito proglašen za maršala i predsjednika Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije, te zacrtana budućnost Jugoslavije kao države sastavljene od federalnih republika.

Sa savezničkom zračnom podrškom i uz pomoć Crvene armije, u drugoj polovini 1944. partizani su preusmjerili pažnju na Srbiju, u kojoj je bilo relativno malo borbi od pada Užičke republike. Dana 20. oktobra 1944. partizani i Crvena armija su oslobodili Beograd u zajedničkoj operaciji. Krajem 1944. partizani su kontrolirali cijelu istočnu polovinu Jugoslavije: Srbiju, Makedoniju i Crnu Goru, kao i dalmatinsku obalu.

Godine 1945, partizani, koji su tada brojali 800.000 ljudi, su porazili Wehrmacht i ustaše, probivši Sremski front krajem zime, zauzevši Sarajevo početkom aprila, ostatak Hrvatske i Slovenije do sredine maja. Nakon zauzimanja Rijeke i Istre, koje su prije rata pripadale Italiji, partizani su ušli u Trst dan prije Saveznika.

Zakletva

PARTIZANSKA ZAKLETVA	|
Tekst prve partizanske zakletve, objavljen 19. augusta 1941. u Biltenu Vrhovnog štaba odreda Jugoslavije
Mi, narodni partizani Jugoslavije, latili smo se oružja za nemilosrdnu borbu protiv krvoločnih neprijatelja koji porobiše našu zemlju i istrebljuju naše narode. U ime slobode i pravde našeg naroda zaklinjemo se da ćemo disciplinirano, uporno i neustrašivo, ne štedeći svoje krvi i živote, voditi borbu do potpunog uništenja fašističkog osvajača i svih narodnih izdajnika
Tekst partizanske zakletve, objavljen maja 1943. u Biltenu Vrhovnog štaba NOV i PO Jugoslavije
Ja ime i prezime zaklinjem se čašću svog naroda da ću u redovima narodnooslobodilačke vojske vjerno služiti svom narodu, boreći se protiv okupatora i domaćih izdajnika - neprijatelja narodne slobode i narodnih prava. Zaklinjem da ću disciplinirano i svjesno vršiti svoje dužnosti i izvršavati naredbe svojih pretpostavljenih. Kunem se da neću ispustiti oružje iz svojih ruku dok naša zemlja ne bude očišćena od okupatora i dok narodu ne budu osigurana sva njegova prava i sloboda. Spreman sam primiti svaku kaznu zbog prekršaja ove moje zakletve. Smrt fašizmu - sloboda narodu
Na slici desno - Spomenik "Poziv na ustanak", rad kipara Vojina Bakića, koji se nalazi ispred Muzeja "4. jula " u Beogradu