Pynboom
| Pynboom | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Japansche rôo pyne (Pinus densiflora), Nôord-Korea | |||||||||||||
| Taxonomische indêlienge | |||||||||||||
| |||||||||||||
| geslacht | |||||||||||||
| Pinus L. |
Pynboomn of pynn [1] (Pinus) [2] zyn e geslacht van altydgroene koniefeern-boomn uut de famielje van de pynboomachtign. Ze zyn 't êenige geslacht in d' oendre-famielje van de Pinoideae. O de varieteitn en oendresôortn meegeteld wordn bevat de plantnlyste van de Royal Botanic Gardens uut Kew en de Missouri Botanical Garden 175 noamn van pynn lik gebruuklik, tegoare mê oengevêer dertig of vêertig oenipgeloste en moejlikke gevolln en mêer verkêerde synonymn [3].
Taksonomie, nomenklateure en kodifikoasje
[bewerkn | brontekst bewerken]Pynn zyn noaktzoadign. 't Geslacht is oendreverdêeld in drie oendregeslachtn, gesteund ip de kenmerkn van keegle, zoad en noaldn :
- Pinus subg. Pinus, de geele of arte pynboomn, in 't olgemêen mê art oet en twêe of drie noaldn per bundle [4]
- Pinus subg. Ducampopinus, de vossesteirt of pinjon-groep
- Pinus subg. Strobus, de witte of zochte pynboomn, in 't olgemêen mê zochtr oet en vuuf noaldn per bundle[4].
Verspreidienge
[bewerkn | brontekst bewerken]
De mêeste streekn van 't Nôordlik Oafroend êrbergn e poar inêemsche pynboomsôortn. Êen sôorte (de Sumatreesche pyne) komt oovre den eevenoare in Sumatra toe an 2°S. In Nôord-Amerika, kommn verschillnde sôortn vôor ip brêedtegroadn tusschn 66°N en 12°N.
Verschillnde sôortn wierdn ingevoerd in streekn mê gemoatigd en subtroopiesch klimoat zowê in 't Nôordlik lik in 't Zuudlik oafroend, woa ze gekwikt wordn vo 't oet of lik ornementoale plantn in parkn en tuun. 'n Antal van zukke ingevoerde sôortn zyn invanzief gewordn [5] en ze bedreign inhêemsche ekostelsls.
Beschryvienge
[bewerkn | brontekst bewerken]
Pynn zyn altydgroene konifeereboomn (of uutzoenderlik struukn) die gruujn mê 'n oogte van 3-80 meetrs, 't mêerndêel van de sôortn tusschn 15 en 45 meetrs. De klêenste zyn de siebeeriesche dwergpyne en de Potosi-pyne, en de grotstn is e 82 meetrs ooge ponderoza-pyne die te vienn is in Rogue River-Siskiyou National Forest, Zuudlik Oregon [6].
De schusse van de mêeste pynboomn is dikke en schubbig, mo sommigte sôortn ên e dinne ofschilfrende schorse. De takkn stoan in reeglmoatige schyn-kransn, feitlik e hêel dichte spiroale mo dr uutziende lik e krieng vann takkn die uut 't zeifste punt kommn. Veele pynn zyn "unimodoal", en ze bringn mor êen zukke krans vôort per joar, uut knoppn uut de top van de niewe joarscheute, mor andre zyn "multimodoal", en ze krygn iedere joar twêe of mêer kransn. De spiroalsgewyze groej van takkn, noaldn, en keegleschubbn, zyn geschikt vôgns Fibonacci-veroediengn. De niewe lentescheutn wordn somtyds "keirsn" genoamd; ze zyn bedekt mê bruune of witte knopschubn en in 't begun wyzn ze no boovn, loatre wordn ze groene en ze spreidn under uut no buutn. Die "keirsn" geevn an de busbowre e middle vo de vruchtboareid van de groend in te schattn en de leevnskracht van de boomn.
Pynn zyn langleevnd, typiesch leeftydn oalnd van 100–1 000 joarn, sommigte zeifs mêer. De mêest langleevnde is e Pinus longaeva. Êen individu van die sôorte, genoamd "Mathuselem-boom", stoat ip de Lyste van 's weirlds oedste organismn, en is roend de 4 600 joar oed. Die boom is te vienn in de Witte Bergn in Kalifornië [7]. E boom die nog oedre was, mo spytig genoeg gekapt, was 4 900 joar oed. Y wierd in e bustje gevoen benêen de Wheeler Peak in Nevada en y is bekend lik de "Prometheus-boom", genoamd no de Grieksche mythologiesche oensterflikkn êld. De vrowlikke keegls ên 1,5–3 joar nôodig (ofanklik van de sôorte) vo te rypn achtre de bestuuvienge, woaby da d' eignlikke bevruchtienge êen joar uutgesteld wordt. By rypeid zyn de vrowlikke keegls 3–60 cm lank.
Noaldn
[bewerkn | brontekst bewerken]Pynboomn ên vier typn noaldn :
- Zoadnoaldn (kotylydôonn) ip zoajliengn, geschikt in e krans van 4 toe 24.
- Zjuuveniele noaldn, die rechtuut vôgn ip zoajliengn en joenge plantn, 2 toe 6 cm lank, allêenstoande, groene of dikkers blow-groene, en spiroalsgewyze geschikt ip de scheute. Die bluuvn zes moandn toe vuuf joar, zeldn langre.
- Schubbloarn, glykoardig an knopschubn, klêene, bruun en nie-fotosyntheetiesch, en spitoalsgewyze geschikt lik de zjuuveniele noaldn.
- Noaldn, de volwassn bloarn, die groene zyn (fotosyntheetiesch), gebundeld in groepn (bundels) van 1 toe 6, geweunlik 2 toe 5 noaldn tegoare, iedre bundle vôortgebrocht deur e klêene knop ip e dwergscheute in den oksle van e schubblad. Die knopschubn bluuvn dikkers ip the bundle lik e bazoale scheede. De noaldn bluuvn van 1,5 toe 40 joar, ofanklik van de sôorte. Otr e scheute beschoadigd is (byvôorbeeld deur e beeste ipgeetn), goan de noaldbundels zjuuste beneen de schoa e knop doen oentwikkln die de verloorn bloarn kan vervangn.
Keegles
[bewerkn | brontekst bewerken]
Pynn zyn mêestol êenuuzig, mê mannelikke en vrowelikke keegles ip dezeifste boom, oewel dat e poar sôortn zyn die sub-êenuuzig zyn mê individuen die grôotndêels mo nie hêelegans van êen geslacht zyn. De mannelikke keegls, typiesch 1–5 cm lank, en allêene mo korte tyd anweezig (geweunlik in de lente, oewel in den êrfst by sommigte sôortn), ofvollnd vanonze undre stuufmeel ên verspreid. Iedre keegle ê talryke spiroalsgewyze geschikte schubbn, mê twêe zoadn ip iedere vruchtboare schubbe; de schubn an 't oenderste en an 't boovnste van de keegle zyn klêene en oenvruchtboar, zoendre zoadn. De zoadn zyn mêest klêene en gevleugld, en wordn deur de wiend verspreid, mo sommigte zyn grotre en ên mor e reste van e vleugl en zyn deur de veugels verspreid. By rypeid goan de keegls geweunlik oopn vo de zoadn los te loatn, mo by sommigte van de deur veugels verspreide sôortn (byvôorbêeld Pinus albicaulis), wordtn de zoadn allêene mo losgeloatn o de veugls de keegls oopn breekn. By andre bluuv de zoadn lange ipgeslootn in de keegls gedeurnde veele joarn toeda deur gebeurtnissn in d' omgeevienge de keegls oopn goan, en de zoadn lossn. 't Mêest geweune gevol is dadde woby 't hars de keegls geslootn oed toedatr e busbrand uutbrikt die 't hars doe smeltn.
Ekologie
[bewerkn | brontekst bewerken]
Pynn gruujn goed ip zeure groendn, sommigte ook ip koakgroendn; de mêeste vroagn goeje drenoazje van de groend, mê e vôorkeure vo zandgroend, mor e poar (byvôorbeeld Pinus contorta) verdroagn vernatte groendn. E poar kunn uutschietn achtre e busbrand (byvôorbeeld Pinus canariensis). Sommigte sôortn pynn (byvôorbeeld Pinus muricata) ên brand nôodig om undre vôort te plantn, en undre populoasjes goan troage achtruut o de busbrandn oendredrukt wordn. Verschillende sôortn zyn angepast an ekstreeme omstandigeedn van oogte- en brêedteliggienge (byvôorbeeld Pinus pumila, Pinus mugo, Pinus albicaulis, Pinus aristata, Pinus longaeva, Pinus balfouriana). De pinjon-pynn en 'n antal andre, noamlik Pinus brutia en Pinus sabiniana, zyn byzoendre wêl angepast vo 't gruujn in êete, drooge, oafwoestynachtige klimoatn.
De zoadn wordn geweunlik gêetn deur veugls en êekôorns. Sommigte veugls, in' t byzoendre de nôotekraakre, de grysde nôotekraakre en de pinjon-goaj, zyn van belank vo de verspreidienge van pyne-zoad no niewe streekn. Pyne-noaldn wordn somtyds gêetn deur sommigte schubvleuglign (vliendrs en mottn sôortn die undre voedn ip pynn), de Symphyta-sôortn (de zaagwespn), en geitn.
Gebruuk
[bewerkn | brontekst bewerken]De pynn zyn by de mêest kommêrsjêel belangryke boomsôortn gewoardeerd vor undre oet en oetpulpe in hêel de weirld. In warmgemoatigde en tropiesche streekn zyn 't rapgruujnde zochtoetsôortn die kunn gruujn in betrekklik dichte busbestandn, undre zeur noaldestrôojsl belett d' oentwikklienge van de wedyvrnde loofboomsôortn. Kommêrsjêele pynn wordn gekwikt in anplantiengn vor oet da dichtre is, mêer harsig, en doadeure mêer deurzoame dan denne (Picea). Pynn-oet wordt olgemêen gebruukt in oogweirdig timmrewerk lik meubls, vèèstreroamn, pannêeln, vloern en doakn, en 't hars van sommigt sôortn is e belangryke bronne vo terpntyn.
Veele pyne-sôortn vormn antreklikke sierbeplantiengn vo parkn en grôote tuun mê e varjeteit van dwerg-kultievoar die geschikt is vo klindre ruumtn. Pynn wordn ook kommêrsjêel gekwikt vo kerstboomn. Pyne-keegls, de grotste en mêest deurzoame van alle konifeere-keegls, wordn ook ambachtlik gebruukt. Pynboomtakkn, gewoardeerd byzoenderlik in de wientretyd vor undre angenoame reuke en groenigeid, wordn dikkers gebruukt vo versierienge. 'n Antal sôortn wordn angetast deur nematôodn, die pyne-verwelkiengsziekte verôorzoakn, wa da sommigte boomn rap kan dôodmoakn. Pyne-noaldn wordn ook gemakt vor dekoratieve artiekls lik mandetjes, schuttles, pottn, enz...Die voardigeid van d' Amerikoansche indiejoann wordt nu ook eldrs ip de weirld toegepast. Pyne-noaldn dienn ook vo voedsle vo verschillnde schubvleuglign.
Omda pynn achtre da ze gekapt zyn gin weerstand ên teegn insektn of schimmls, is olgemêen anbevooln vo 't oet allêene mo vo binnewerk te gebruukn. 't Oet da buutn bluuv liggn kan do nie langre dan 12-18 moandn liggn ofanklik van 't platslik klimoat. 't oet van pyn êt in de vakweirld veele speesjoale noamn (byvôorbeeld in 't Iengels).
E bitje voddr kykn
[bewerkn | brontekst bewerken]- (en) Farjon, A. 1984, 2nd edition 2005 : Pines, E. J. Brill, Leiden, ISBN 90-04-13916-8
- (en) Little, E. L., Jr., and Critchfield, W. B. 1969 : Subdivisions of the Genus Pinus (Pines), US Department of Agriculture Misc. Publ., 1144 (Superintendent of Documents Number: A 1.38:1144).
- (en) Richardson, D. M. (ed.). 1998 : Ecology and Biogeography of Pinus, Cambridge University Press, Cambridge, 530 p., ISBN 0-521-55176-5
- (en) Sulavik, Stephen B. 2007 : Adirondack; Of Indians and Mountains, 1535-1838, Purple Mountain Press, Fleischmanns, NY. 244 p., ISBN 1-930098-79-0 ISBN 978-1-930098-79-4
- (en) Mirov, N. T. 1967. The Genus Pinus. Ronald Press, New York (out of print).
- (en) Philips, Roger 1979 : Trees of North America and Europe, Random House, Inc., New York ISBN 0-394-50259-0
Eksterne koppliengn
[bewerkn | brontekst bewerken]
|
Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Pinus van Wikimedia Commons. |
Verwyziengn
[bewerkn | brontekst bewerken]<references>
- ↑ In de volksmoend wordn pynboomn dikkers denn genoamd, mo da schept nateurlik allêene mo verwarrienge. E goeje noame vo pynboom is ook "mastboom" of "maste".
- ↑ (en) 1995 : Sunset Western Garden Book, 606–607
- ↑ (en) The Plant List (2013). Version 1.1.
- ↑ 4,0 4,1 (en) Burton Verne Barnes; Warren Herbert Wagner 2004 : Michigan Trees: A Guide to the Trees of the Great Lakes Region, University of Michigan Press, p. 81 - ISBN 0-472-08921-8
- ↑ (en) 2006 : Pinus ssp. (tree), General Impact, Invasive Species Specialist Group, Global Invasive Species Database.
- ↑ (en) Fattig Paul 2011 : Tallest of the tall, Mail Tribune, Medford, Oregon.
- ↑ (en) Ryan Michael; David M. Richardson : 1999 : The Complete Pine, BioScience, 49/12, p. 1023–1024