Loucura

Angelo Bronzino, detalle de Allegoria del trionfo di Venere (1540-1545). Aínda que na crenza popular esta imaxe representa a loucura, en realidade é unha representación dos celos.

A loucura ou tolemia é un trastorno mental grave polo que unha persoa perde a razón. No mundo occidental, a idea actual da loucura ten relación estreita coa de enfermidade mental, aínda que na linguaxe popular designa estados de ánimo arrebatados ou fóra do que se considera equilibrado. Porén, ó longo da historia a idea de loucura ten estado máis relacionada con transos místicos, prácticas máxicas ou supersticiosas ou mesmo con estados de exclusión social.

Etimoloxía

A orixe da palabra loucura é incerta e sobre ela existen varias posibles hipóteses. Unha delas é a que di que provén da palabra latina locus, que significa lugar, pero tamén de luce, luz, per contrarium sensum. Tamén do latín loquo, que quere dicir "conversar". Á súa vez, a palabra tolo pode provir do celta *tullon, furado, pero tamén é posible que do latín tollere, quitar .

Definición e límites

Francisco de Goya, Casa de locos, 1812-1819.

Paul Moreau de Tours Les fascinés de la Charité.

Toda cultura ten algún tipo de categoría que se corresponde coa loucura actual occidental, pero ó mesmo tempo a loucura non sempre se distingue ben doutras categorías de pensamento e conduta: é moi difícil separar a loucura doutras perturbacións que van unidas a estadios ou sucesos particulares da vida, tales como a enfermidade, a separación, a morte, a adolescencia ou a vellez. De xeito análogo, a consideración de tolo resérvase con frecuencia ós revolucionarios ou ós innovadores, sobre o principio de que calquera que se opoña ó sistema é un tolo, sexa por non crer na súa lexitimidade ou porque a oposición ó propio sistema resulta un acto suicida.

Desde o momento en que se comezou a estudar a mente dende un punto de vista científico, a loucura pasou a ser vista como un déficit das facultades mentais que permiten a unha persoa desenvolver unha vida cotiá satisfactoria e plena. Pero incluso tras este avance da perspectiva científica permaneceu a idea popular de que o tolo é aquel que padece un fallo na súa construción simbólica. Así, o tolo non é quen de construír o modo de subxectividade que prevalece no seu momento histórico-cultural. Isto pode ser consecuencia da interacción cun contexto hostil que produce un esmagamento simbólico do individuo (autismo), dunha construción subxectiva que non ten cabida nun contexto determinado e o aliena (psicose) ou dunha construción simbólica que constitúe un perigo para un modo de ser histórico social determinado que o illa (tolo en xeral, sociopatía, neurose). Nestes casos a persoa conserva a súa capacidade simbólica intacta desde o nacemento.

A relatividade dos criterios de normalidade dá unha idea de como concibe cada sociedade o que é a loucura ou o malestar psicolóxico, e as súas formas de tratamento. A Etnopsiquiatría demostra que as persoas que se apartan da norma do seu grupo, e que serían vistas como tolos por outras culturas, cumpren unha función social no grupo ó que pertencen. Un mesmo síntoma pode ser ou non sinal de desequilibrio en función dos esquemas imperantes no grupo social no que se dá, que é quen define os seus propios criterios sobre o que é normal e o que é patolóxico. Os estudos transculturais demostran que hai que interpretar de formas moi diferentes os mesmos síntomas en ámbitos culturais distintos. Desde o punto de vista da Etnoloxía e da Antropoloxía cultural, deben comprenderse tanto os condicionamentos sociais como a relatividade dos síntomas. O que algúns grupos sociais consideran normal (autonormal) pode ter un significado psicopatolóxico noutros (heteropatolóxico), e do mesmo modo, o que un grupo considera patolóxico (autopatolóxico) pode ser visto con total normalidade (heteronormal) por outro.

De feito hai cadros patolóxicos que son característicos, e nalgúns casos exclusivos, de certas culturas e que son difíciles ou imposibles de localizar noutras. Tal é o caso do amok, unha alteración aguda violenta observada inicialmente en malaios. Tamén a histeria ártica, forma de ecolalia observada inicialmente en Siberia, que foi descrita logo noutras zonas de Asia e recibe o nome de latah entre os malaios. Coñécese tamén o windigo, un tipo de psicose canibalística que se dá entre os indios americanos, ou a chamada morte wudú ou morte por profecía, un tipo de morte por suxestión coñecida en Haití.

A loucura na historia

Władysław Podkowiński, La Folie, 1894.

Da máis remota antigüidade teñen chegado ata nós achados que invitan a pensar que as civilizacións primitivas tiñan xa a loucura asimilada como unha condición de anormalidade en medio da normalidade. Así, téñense atopado restos arqueolóxicos entre os que figuran anacos de óso do cranio humano sobre os que foron practicadas operacións de trepanación. Xeralmente acéptase que estes restos datan de entre o Neolítico e o Bronce antigo. A carencia de fontes documentais obriga a manter a súa interpretación nun nivel de hipótese, das cales a máis aceptada é que se trataba de intervencións encamiñadas a poñer remedio á loucura dun paciente, aínda que se admite que poderían ter un certo valor ritual ou mesmo máxico. Chama a atención o elevado grado de perfección técnica na súa execución, que permitiría a supervivencia da persoa á que se lle practicaban estas trepanacións, e incluso a existencia de cranios con varias trepanacións non simultáneas. O achado de numerosas trepanacións post mortem confirmaría o seu carácter máxico ou ritual.

Época clásica: a loucura como don divino

Nas culturas grega e romana o concepto de loucura estivo emparentado cos de responsabilidade e culpabilidade en relación coa polis. No mundo clásico distinguíase entre loucura mala e boa. A loucura mala era un escándalo que había que deter, nela o tolo era aquel que perdeu a razón, volvéndose outra persoa. Esta loucura tomaba dúas formas: a da insania, na cal o individuo mantiña o cumprimento dos seus deberes sociais, e a do furor, que esixía a súa cura.

En tempos de Hipócrates as perturbacións mentais non se consideraban doenzas, aínda que a mitoloxía grega abonda en exemplos de loucura. Na tradición homérica o home enfermaba mentalmente porque os deuses lle quitaban o espírito, de aí que en Grecia os tolos fosen tratados por sacerdotes por medio de cerimonias relixiosas. Platón defendía que existen dúas clases de insania: a loucura e a ignorancia; e dúas clases de loucura ou manía: unha era resultado da enfermidade e a outra a loucura celestial, que consideraba un don dos deuses e na que vía calidades proféticas. Así, o delirio dos profetas é producido por Apolo, o dos iniciados por Dioniso, o dos poetas polas musas e o dos amantes por Afrodita e Eros.

Idade Media: a loucura como intervención do diaño

Hieronymus Bosch, A extracción da pedra da loucura

Na Idade Media occidental a medicina non se diferenciaba esencialmente da relixión. Para a teoloxía cristiá a loucura era a expresión da loita entre Deus e Satanás pola posesión da alma do tolo.

Durante a Idade Media os tolos eran atendidos polas súas familias ou vagaban sen residencia estable. Ata o século XIV non apareceron os primeiros establecementos de reclusión, que permitiron unha radicalización do sistema de exclusión baseado na separación entre razón e loucura.

As primeiras institucións para o tratamento da loucura apareceron nos países islámicos, pero tratábanse maiormente de centros de reclusión nos que non faltaban internos particularmente perigosos para o poder vixente, que eran mantidos alí como modo de anulalos politicamente.

Idade Moderna: a loucura como doenza

Philippe Pinel, fundador da Psiquiatría.

Manicomio de Alabama, Estados Unidos.

A consideración da loucura como doenza mental é algo relativamente recente dentro do noso eido cultural. A modo de exemplo, ata o século XVII as alucinacións auditivas considerábanse experiencias relixiosas e non síntomas de desequilibrio mental. As relixións sempre mantiveron unha estreita relación con todas as formas de loucura, por consideraren que estas estaban próximas ás vivencias místicas..

O tratado de Paracelso Sobre as enfermidades que privan da razón inicia a diferenciación teórica das causas naturais das doenzas, entre elas as que afectan ó equilibrio psíquico. Nos asilos que comezan a aparecer nesta época iníciase unha observación médica sistematizada e deles xorden propostas para ordenar racionalmente o tratamento dos alí ingresados.

En España a transición cara á consideración da loucura como doenza tivo lugar entre os séculos XV e XVII. Nesa época fundáronse as chamadas casas de tolos de Sevilla (1436), Toledo (1483) e Valladolid (1493), e os hospitais de Barcelona, Zaragoza, Palma, Granada e Córdoba abriron seccións separadas para enfermos mentais. Copiando o modelo español, en 1548 fundouse o hospital para tolos de Roma. Máis tarde Bernardino Álvarez fundou os hospitais de México, Oaxtepec, Xalapa, Perote, San Juan de Ulúa, Guatemala e outros entre 1567 e 1574. En España tomouse como modelo o Hospital de Inocentes de Valencia, que pasou a chamarse Casa de tolos en 1512, cando se lle anexionaron os outros hospitais da cidade para formar o Hospital Xeral. En todos eles separábanse ós homes das mulleres e ós tolos violentos dos pacíficos. Estes centros para tolos fundáronse inicialmente con dous fins complementarios: un asistencial (protexer o tolo dos cidadáns) e outro de policía urbana (protexer os cidadáns do tolo). Aínda que se consideraba que a loucura tiña difícil solución, as casas de tolos daban ós seus internos tratamento médico. Pero a súa función principal non era terapéutica, senón hospitalaria, e consistía en "recoller e curar os pobres faltos de xuízo que perdidos e lacazáns, impedidos do seu furor e impelidos da súa loucura, causaban e recibían grandes danos", en palabras de Sebastián Arias (1699). Aínda así, a loucura seguiu sendo a perfecta escusa para desfacerse de persoas cuxa presenza resultaba incómoda, como proba o feito de que en 1608 se mandase queimar a un home que dicía ser fillo do papa Paulo V, que en 1644 se encerrase no manicomio a outro que pretendía descender do infante don Carlos ou que en 1677 o bufón Ánima del Purgatorio fose mandado pechar no manicomio de Zaragoza por ser sospeitoso de espiar o rei Carlos II de España por orde do príncipe Xoán Xosé de Austria.

Na imaxinería popular o tolo era, nese momento, aquel individuo co cal a comunicación se facía difícil, dado que empregaba unha linguaxe opaca e incoherente. Por este motivo era considerado parvo ou, como diriamos hoxe, deficiente mental. Pero tamén, noutros casos, desa mesma inintelixibilidade derivaba a súa consideración de persoa con acceso a un saber oculto, que expresaba ese coñecemento dunha forma cifrada. O tolo era considerado ó mesmo tempo enxeñoso, o cal se traducía nunha capacidade extraordinaria para facer o mesmo grazas a versos, e mesmo adiviñar o futuro.

En Francia foi creado no século XVII o chamado Hôpital Général (Hospital Xeral), como lugar destinado a recluir os pobres, as prostitutas, os tolos e os opositores ó réxime absolutista sen necesidade de proceso. Tras a Revolución de 1789, o novo réxime pretende acabar co Hospital Xeral pola súa condición de símbolo do absolutismo. Pouco despois, durante o período do Terror, Philippe Pinel, médico xefe do hospital de Bicêtre, abre as súas portas para deixar en liberdade os seus recursos. Este hospital, destinado a recluír indistintamente a enfermos e criminais, era unha dependencia do Hospital Xeral. Pinel sería máis adiante, xunto co seu alumno Esquirol, o fundador da Psiquiatría. Pinel defendía que en cada tolo subsiste unha parte de razón, e é nese resto de cordura no que hai que basear a terapia de curación por medio do que el chamou "tratamento moral".

Nos Estados Unidos, a mediados do século XIX, había gran cantidade de centros psiquiátricos que, na práctica, non proporcionaban coidados médicos efectivos, e só nalgúns casos, algún tipo de "terapia moral". Durante as primeiras décadas do século XX consolidouse a Psiquiatría como especialidade médica, pero as súas premisas de base nacían máis do convencemento de que a Ciencia era capaz de curar as doenzas mentais que nunha práctica verdadeiramente capaz de facelo. Na segunda década do século a Psicanálise foise estendendo a medida de se demostraba a súa capacidade no tratamento das neuroses, e mesmo acabaron por abrirse centros para o tratamento da esquizofrenia seguindo unha orientación de tipo psicanalítico. Na década de 1930 cobraron forza tratamentos de tipo orgánico para a esquizofrenia, tales como o electrochoque e o shock de insulina, ambos de limitada eficacia. A partir de 1950 o peso das terapias recaeu sobre os preparados químicos, contra a esquizofrenia e a depresión.

Enfoques históricos na comprensión da loucura

Michel Foucault define tres etapas históricas diferenciadas polos seus diferentes modos de ver a loucura: o seu período de liberdade, o momento da "grande internación" e a chegada da Psiquiatría. Segundo Foucault, neste tránsito a loucura acabou por pasar a ser dominio da Medicina, pero ese longo itinerario, que comezou na Grecia Clásica, non rematou ata o século XVII europeo.

Enfoque mitolóxico-relixioso

Aparece xa na antigüidade grega presocrática. As obras desta época nas que se pode detectar a concepción dun comportamento excéntrico son a Ilíada de Homero e os Traballos e días de Hesíodo. Nestes autores a loucura supón sempre a intervención dos deuses sobre a vida dos mortais: son os deuses os que enlouquecen os homes roubándolles a razón. Desde esta óptica, a loucura é un estado de insensatez ou falta de razón na que o home perde o contacto coa realidade. A loucura encárnase nunha transgresión das normas sociais, nun comportamento violento e no delirio.

Esta visión mística da loucura volverá aparecer na Idade Media na chamada doutrina demonista. Este pensamento foi elaborado por Tomé de Aquino, quen se inspirou en Agostiño de Hipona. Segundo os demonistas, non era a posesión polo diaño a que causaba a loucura, senón ó contrario, un individuo podía chegar a estar poseído porque estaba tolo. O demonismo actualiza a visión clásica da loucura, imprimíndolle agora a marca da imperfección e da culpa. Ademais, o demonismo non restrinxe a concepción da loucura á perda da razón, senón que pasa a abarcar tamén a cobiza, a ambición desmedida, a luxuria e a falta de respecto ó sagrado.

Enfoque psicolóxico

O enfoque psicolóxico aparece inicialmente nalgunhas traxedias gregas clásicas. Xa o Orestes de Esquilo mostra unha transición entre o enfoque mitolóxico e o psicolóxico. Pero será na obra de Eurípides onde atopemos unha visión puramente psicolóxica da loucura. Desde esta óptica, Eurípides constrúe grandes personaxes conflitivos, entre os que destacan Fedra, no Hipólito, Medea e Orestes. Na Medea a loucura é concibida como unha falta de control sobre os arrebatos da paixón.

Non volve aparecer unha visión da loucura como fenómeno psicolóxico ata o século XIX, cando Pinel publica o seu Tratado médico-filosófico sobre a alienación mental en 1801.

Enfoque organicista

O enfoque organicista aparece en Grecia entre os séculos VI e V a.C. na obra de Hipócrates, que presenta a loucura como un desarranxo da natureza orgánica do home. A loucura sería unha doenza que nacería dun desequilibrio no sistema dos humores. Deste modo o cerebro pasa a ser o órgano no que reside a loucura:

É do cerebro de onde nos veñen as satisfaccións, as alegrías, os sorrisos, as hilaridades, así como as dores, as aflicións, as tristezas e os prantos. (...) Con el enlouquecemos e deliramos e enfrontámonos con terrores e medos, algúns de noite, outros mesmo de día, e insomnios e enganos inoportunos e preocupacións inconvenientes, e perda do coñecemento do estado ordinario das cousas e esquecemento

Hipócrates

Tras Hipócrates, o enfoque orgánico da loucura atoparía outro defensor en Galeno, que viviu no século II. A súa influencia perdurou ata o século XVI, cando se formularon explicacións sobre a loucura baseadas nas súas doutrinas e na filosofía platónica, entre eles Zacchias e Plater. Xa a partir do século XIX a psiquiatría senta os seus alicerces sobre unha concepción organicista da loucura que chega ata os nosos días.

A construción social da loucura

Portada de Insanity, Its Classification, Diagnosis and Treatment, de E.C. Spitzka, 1883.

Segundo algúns autores, na sociedade burguesa de pensamento laico e científico, a figura do tolo resultou herdeira da que representaba o herexe na Europa medieval. Mentres este poñía en cuestión a orde social ó non aceptar a imposición dunha lei de base relixiosa, aquel pasaba a formar parte do grupo dos inconformistas que rexeitaban os valores dominantes na sociedade a partir do seu propio criterio individual. No século XVII en Francia a loucura definíase como aquel estado que xustificaba o internamento do individuo nun asilo, fose por pobreza, por necesidade ou por sufrir o abandono da familia ou da sociedade. Tratábase dun criterio que facía prevalecer a suposta perigosidade do tolo sobre calquera consideración de tipo médico ou terapéutico. Deste modo o alienista pasaba a ocupar o lugar que antano ocupara xa o inquisidor, substituíndo unha tiranía de tipo clerical por outra de tipo médico.

Xa en datas máis recentes, a institucionalización dos tratamentos terapéuticos para a curación da loucura puxo nas mans dos psiquiatras a tarefa de retirar do grupo social a aqueles individuos cuxa conduta cuestionaba os seus alicerces. Especial atención mereceron as condutas sexuais discordantes co modelo heterosexual reprodutivo. A modo de exemplo, a loucura masturbatoria era derivada da práctica da masturbación, que podía producir "desgaste corporal, deterioramento da vista, desordes dixestivas, impotencia e loucura". Este paradigma foi elaborado polo médico suízo Simon-André Tissot no seu libro Onania, ou tratado sobre as desordes producidas pola masturbación, publicado en 1758, que foi seguido como dogma pola ciencia psiquiátrica posterior e serviu de base para todas as terapias que tiñan como obxectivo curar os onanistas, ou polo menos a algúns, normalmente pola vía da súa reclusión. Xa no século XIX, o psiquiatra estadounidense Rush alerta sobre o perigo de que esta práctica provoque no paciente debilidade seminal, impotencia, disuria, tabes dorsal, tuberculose, dispepsia, escurecemento da vista, vertixe, epilepsia, hipocondria, perda da memoria, manalxia, imbecilidade e morte. O médico escocés David Skae foi o primeiro en recoñecer que a masturbación provoca un tipo específico de loucura, "caracterizada por unha intensa arrogancia e egoísmo, unha extremada perversión de sentimentos e a correspondente desorde mental, durante os seus primeiros estadios; e máis tarde pola perda da razón, alucinacións nocturnas e propensión ó suicidio e ó homicidio".

Este empeño en querer ver na loucura unha orixa somática levou a toda unha elaboración teórica iniciada polo propio Pinel e desenvolvida polo nutrido grupo de alienistas que el e Esquirol formaron en París. Comezou entón o intento de fundamentar a práctica da exclusión e da moralización, que caracterizaban ás institucións de reclusión para os tolos, nunha base que puidese ser presentada como de mínima racionalidade médica. No seu Traité médico-philosophique sur l'aliénation mentale Pinel propón toda unha clasificación dos pacientes en grupos nosográficos e recomendaba un tratamento para cada un deles que hoxe tildaríamos de moralista, pois se centraba en corrixir as condutas do paciente que o terapeuta consideraba inadecuadas. No tratado Des maladies mentales considerées sous les rapports médical, hygiénique et médico-légal, escrito por Esquirol, alumno de Pinel, este baséase en substratos orgánicos para describir a lypemanía, a monomanía, a manía, a demencia e a imbecilidade ou idiotia. Cada un destes cadros identificábase pola extensión e polo tipo de delirio do paciente. A escola creada por Pinel e Esquirol foi fértil: en 1860 Morel identificou o que chamou demencia precoz, que se coñecería como esquizofrenia a partir de Bleuler, e máis adiante Magnan fixo o mesmo coa chamada loucura hereditaria.

A loucura en Galicia

Cando se fala do tratamento das enfermidades mentais en Galicia é obrigado facer mención do manicomio de Conxo, inaugurado o 1 de xullo de 1885 no edificio do antigo mosteiro. En Galicia, antes da fundación deste manicomio, os tolos eran enviados ós que había noutros lugares de España, aínda que non semella que fose en número significativo: en 1797 os tolos do Reino de Galicia acollidos en manicomios españois ascendían a 38, e en 1847 había 41 tolos acollidos en hospitais da Coruña e Santiago e outros dous en cárceres de Ferrol e Ourense. En 1860 ascenden a 37 os dementes pechados no manicomio de Valladolid.

Véxase tamén

Bibliografía

• FOUCAULT, M. Folie et déraison. Histoire de la folie à l'âge classique. Tese doutoral. 1961 (en francés).