İçeriğe atla

Tunguz halkları

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Tunguzlar sayfasından yönlendirildi)
1612'de Isaac Massa tarafından hazırlananTingoesen landt (Evenki diğer bir deyişle Tunguz toprakları) haritası.

Tunguz halkları, ataları Tunguz dillerini konuşan veya hâlen konuşmakta olan milletler, etnik topluluklar ve cemiyetler için kullanılan bir çatı kavramdır. Bazı etnik gruplar bugün hala bu dilleri konuşsa da, Tunguz kökenli nüfusun %90'ından fazlası Çince, Moğolca ve Rusça konuşmaktadır. Mançular, Sibolar ve Evenkiler, en kalabalık nüfusa sahip Tunguz halklarını oluşturmaktadır.

Kendilerini Tunguz halklarına mensup olarak tanımlayan insanların toplam sayısı, 11 milyon civarındadır ve bunların 10 milyondan fazlası Mançudur, neredeyse tamamı Mançuca yerine Çince konuşmaktadır. Rusya'nın Sibirya bölgesinde 40.000'den fazla ve Moğolistan'daki 2.000'den az kişi dışında, çoğu Çin Halk Cumhuriyeti'nde yaşamaktadır.

Çağdaş halklar ve etnik topluluklar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bugün Rusya, Moğolistan ve Çin'de bir millete ait olmak, genellikle 20. yüzyıla kadar uzanan siyasî ve idarî tanımları takip etmektedir. Bireysel grupların kimliği, konuştukları dil ve yaşadıkları yer (örneğin Rus veya Çin tarafında) sınırların belirlenmesinde önemli bir rol oynamıştır.

Aşağıdaki Tunguz halkları, Rusya'da kayıtlıdır:

Etimoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

"Tunguz" adı yapaydır ve asıl kullanım sadece varsayılan dilsel filum (Tunguz dilleri) içindir. Evenkiler için Rusça bir ekonim (İng: exonym, yerel halk tarafından adlandırılan yer ve kişi isimlerinin yabancılar tarafından farklı isimlendirilmesi) olan Tunguz'dan (Тунгус) gelmektedir. İngilizce "Tunguz" 1850'lerde Friedrich Max Müller tarafından, Heinrich Julius Klaproth'un daha önce Almanca Tunguz kullanımına dayanarak kullanımı başlandı. Alternatif terim olarak Mançu-Tunguz da kullanılmaktadır (Rusça: Тунгусо-маньчжурские, İngilizce: Tunguso-Manchurian).

Tunguska kelimesi, Doğu Sibirya'nın, batısında Tunguska nehirleri, doğusunda Pasifik Okyanusu arasındaki bölgesinde yaşayan Tunguz dilleri konuşan halklardan (Evenkiler) dolayı kullanılmakta.[1] Ruslar Tunguz kelimesini muhtemelen Doğu-Türkçe olan tunguz'dan aldı (Eski Türkçede tonguz, Türkiye Türkçesinde "yaban domuzu, domuz"),[2] ancak bazı akademisyenler Çince Donghu (東胡, "doğu barbarları", Tonggu 通古 = Tunguz dillerinde)"[3] kelimesinden yola çıkmayı tercih ettiler. "Modern telaffuzdaki benzerlik şansı, bir zamanlar Doğu Hu'nun Tunguz dillerinin etkisinde olduğu varsayımına yol açtı. Ancak, bu teori için çok az temel var."[4]

Dil

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Tunguz dilleri

Tunguz dilleri Doğu Sibirya ve Mançurya'daki Tunguz halkları tarafından konuşulur. Pek çok Tunguz dili tükenme tehlikesi altındadır. Bu dil ailesine ait yaklaşık 12 yaşayan dilden biri ana dili olan 75.000 kişi vardır. Tunguzca günümüzde genellikle kendi başına ayrı bir dil ailesi kabul edilmekle birlikte, bölgesel özellikler paylaştığı Türk ve Moğol dilleri ile birlikte varsayımsal Altay dilleri ailesi içinde eski zamanlarda yaygınca sınıflandırılmıştır.[5][6]

Günümüz Tunguz halkları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüz Tunguz toplulukları tabloda gösterilmiştir:

Topluluk Nüfus Yaşadığı Coğrafya Dini Dilleri Not
Mançular 滿洲 mǎn zhōu 10.682.263 (2000) Çin: eski Mançurya bölgesi Budizm Daha çok Çince Curçenler 女眞, Mançukuo
Şibeler 錫伯 xībó 188.824 (2000) Şincan, eski Mançurya Mançuların bir kolu
Evenkiler 鄂温克 èwēnkè Эвенки 35.527 (Rusya, 2002)
30.505 (Çin, 2000)		 Rusya: Evenk Özerk Bölgesi v.s Çin: İç Moğolistan v.s Animizm, Ortodoks, Budizm Evenkçe
Evenler Эвены 19.071 (2002) Rusya: Magadan ve Kamçatka Şamanizm, Ortodoks Even lehçesi
Negidaller Негидал 567 (2002)
Nanaylar 赫哲 hèzhé 4.640 (2004) Şamanizm Dersu Uzala, Balıkçılık
Oroçlar Ульчи 686 (2002)
Oroklar (Uilta) Ороки 346 Sahalin, Japonya Avcılık
Oroçonlar 鄂倫春 èlúnchūn 7.000 İç Moğolistan, Rusya
Udegeyler Удэге 1.700
Ulçlar Ульчи 2.913 (2002)

Coğrafi dağılım

[değiştir | kaynağı değiştir]
Rus ve Çin toprakları içinde kalan Mançurya

Tunguz kökenli halklar günümüzde Kuzey Çin ve Rusya'nın merkeze en uç toprakları içindeki Mançurya bölgesinde yaşamaktadırlar. Çin'in İç moğolistan bölgesinde de yaşayanları vardır. Tüm nüfuslarının 15 milyona yakın olduğu tahmin edilmektedir. Rusya'da Evenks özerk bölgesinde de Evenk Tunguzları yaşar. Rusya'da diğer yaşadıkları bölgeler; Tümen ve Tomsk Oblastı, Krasnoyarsk Krayı ile Evenk Özerk Okruğu, Irkutsk, Çita ve Amur Oblastları, Buryatya, Yakutistan, Kabarovsk Krayı ve Sahalin Oblastıdır.

Etnik gruplar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Tunguska nehirleri, yaşadıkları yerlerin batı sınırıdır

"Tunguzlar" (Mançu-Tunguz) halkları kuzey ve güney olmak üzere iki ana koldan oluşmaktadır.

Güney koluna Mançular (tarihsel olarak Jurchen) hakimdir. Çin Qing imparatorları Mançu'dur ve Mançu grubu büyük ölçüde Çince'ye adaptedir (Mançu dili ölmek üzeredir ve 2007 itibarıyla 20 yerli konuşmacı bildirilmiştir[7]). Sibolar muhtemelen, Şiveylerin (Moğoldurlar) Tunguz dili konuşan bir bölümüdür ve genişleyen Mançular (Jurchen) tarafından fethedilmiştir. Dilleri Mançular ile karşılıklı olarak anlaşılabilir. Sibolar gibi Nanaylar (Goldi) da Jurchenler'den kaynaklanmaktadır. Oroklar (Ulta), Nanayların bir dalıdır. Nanay ile yakından ilgili diğer küçük gruplar ise Ulçlar, Oroçlar ve Udegeyler'dir. Udegeyler, Rusya Federasyonu'ndaki Primorskiy Krayı ve Habarovsk Krayı'nda yaşamaktadırlar.

Kuzey dalı çoğunlukla yakın ilişkili etnik gruplar Evenkiler ve Evenlerdir (Evenkiler ve Evenler "Evenik" olarak gruplandırılır. Etnik adları yalnızca farklı bir sonekle ayırt edilir - Even için -n ve Evenkī için -nkī; endonim(bir şeyin yerel adlandırılması) olarak, kendileri için aynı sıfatı bile kullanıyorlar -ǝwǝdī, Even dilinde "Even" ve Evenkī dilinde "Evenkī"). Evenkiler, Doğu Sibirya'nın, özellikle Saha Cumhuriyeti'nin birçok bölümüne ek olarak, Rusya'nın Evenk Özerk Okrugu'nda yaşamaktadırlar. Evenler, dil ve kültür açısından Evenkiler ile çok yakından ilgilidir ve aynı şekilde doğu Sibirya'nın çeşitli bölgelerinde yaşarlar. Kendilerini Rusya nüfus sayımında Evenkiler olarak sınıflayan insanlar Doğu Sibirya'nın batı ve güneyinde yaşama eğilimindedir; kendilerini Evenler olarak sınıflayan insanlar ise Doğu Sibirya'nın doğu ve kuzeyine doğru yaşama eğilimindedir. Ayrıca kuzey kolundaki küçük etnik gruplar Negidaller ve Oroçenler'dir. Oroçenler, Solonlar ve Hamniganlar, Heilongjiang Eyaleti, İç Moğolistan ve Moğolistan'ın bazı bölgelerinde yaşamakta ve Soloklar ve Hamniganlar'ın Moğol halklarıyla (Moğol, Daur, Buryat) yakın etkileşim içinde olsalar bile Evenk etnik kökeninin alt grupları olarak düşünülebilir ancak etnografik olarak Rusya'daki Evenkilerden oldukça farklıdırlar.

Demografi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Tunguz dillerinin dağılımı
  • ■ etnik grubun ağırlıklı dağılımı Çin ise.
  • ■ etnik grubun ağırlıklı dağılımı Çin ve Rusya ise.
  • ■ etnik grubun ağırlıklı dağılımı Rusya ise.

Tunguz halkları:

Türkçe Çince / Rusça kendi tanımlamaları Bölge Nüfus Notlar
Mançular 满族（满洲）/Маньчжуры ᠮᠠᠨᠵᡠ (Möllendorff: manju, abkai: manju) Liaoning, Jilin, Heilongjiang, İç Moğolistan, Hebei, Pekin vb., Çin[8]  Çin: 10,410,585 (2010)[8]  Tayvan: 12000[9]

 Hong Kong: 1000[10]
Amerika Birleşik Devletleri: 379 (2000)[11]

Oroçenler 鄂伦春族/Орочоны Oroçen Özerk Sancağı, Hulunbuir vb., İç Moğolistan, Çin  Çin: 8,659 (2010)[12]
Sibolar 锡伯族/Сибо ᠰᡞᠪᡝ (Transliterations: sibe) Çapçal Şibe Özerk İlçesi, İli Kazak Özerk İli vb., Sincan Uygur Özerk Bölgesi, Liaoning, Çin  Çin: 190,481 (2010)[12] Ayrıca yerleşilmiş yerler Korgas, Tarbagatai, Urumçi, 1000'den fazla nüfuslu Jilin, Heilongjiang, İç Moğolistan Özerk Bölgesi, Pekin, Çin.
Evenkiler (Solonlar dahil) 鄂温克族、埃文基人/Эвенки Эвэнкил Ergun, Arun Sancağı, Eski Barag Sancağı, Oroçen Özerk Sancağı, Morin Dava Daur Özerk Sancağı vb., İç Moğolistan Özerk Bölgesi; Nehe Şehri, Heilongjiang, Çin.

Sahalin Oblastı. Habarovsk Krayı, Amur Oblastı, Buryatya, Zabaykalskiy Özerk Bölgesi, Evenk Özerk Okrugu, Yakutistan, İrkutsk Oblastı, Krasnoyarsk Krayı, Tomsk Oblastı, Tümen Oblastı, Rusya.
Selenge (il), Moğolistan

 Rusya: 38,396 (2012)[13]

 Çin: 30,875 (2010)[14]

  Moğolistan: 537 (2015)[15]

 Ukrayna:48 (2001)[16]

Nanaylar, Hezhen, Golds, Samagir 赫哲族、那乃人、纳奈人/нанайцы na nio, na bəi, na nai ki lən, χə d͡ʑən Jiejinkou, Bacha, Jiamusi; Sipai, Shuangyashan vb., Heilongjiang, Çin.

Habarovsk Krayı, Primorskiy Krayı, Rusya

 Rusya: 12,160 (2002)[17]

 Çin: 5,354 (2010)[18]

Evenler 埃文人/эвены эвэсэл Çukotka Özerk Okrugu,[19] Kamçatka Krayı, Magadan Oblastı, Rusya  Rusya: 22,383 (2012)[13]  Ukrayna: 104 (2001)[16]
Negidallar 涅吉达尔人/негидальцы элькан бэйэнин Habarovsk Krayı, Rusya  Rusya: 513 (2012)[20]  Ukrayna: 52 (2001)[21]
Oroklar 乌尔他人、鄂罗克人/Ороки Uilta, Orok, Ul'ta, Ulcha, Nani Noglikskiy İlçesi, Poronayskiy İlçesi, Sahalin Oblastı, Rusya.

Abashiri, Sapporo, Hokkaido, Japonya

 Rusya: 295 (2012)[22]  Japonya: 20 (1989)
Ulçlar 乌尔奇人/Ульчи нани Ulchskiy İlçesi, Habarovsk Krayı, Rusya  Rusya: 2,765 (2012)[20]  Ukrayna: 76
Oroçlar 奥罗奇人/О́рочи Nani Habarovsk Krayı, Primorskiy Krayı, Sahalin Oblastı, Magadan Oblastı, Rusya  Rusya: 596 (2010)[20]  Ukrayna: 288 (2001)
Udegeyler 乌德赫人/Удэгейцы удээ, удэхе, Udihe, Udekhe, Udeghe Habarovsk Krayı, Primorskiy Krayı, Rusya  Rusya: 1,496 (2010)[20]  Ukrayna: 42 (2001)[23]

Nüfus genetiği

[değiştir | kaynağı değiştir]
Haplogruplar (yüzde olarak değerler)
Nüfus Dil n C  C-M217 C-M48 C-M86/M77 C-M407 O O-M122 O-M119 O-M268 O-M176 N N-Tat N-P43 R1a R1b Q Diğerleri Referans
Evenkiler (Çin) Kuzey Tunguz Dilleri 41 43.9 43.9 - 34.1 - 36.6 24.4 2.4 9.8 2.4 4.9 0.0 2.4 4.9 0.0 9.8 0.0 Hammer 2006[24]
Evenkiler (Çin) Kuzey Tunguz Dilleri 26 57.7 57.7 30.8 - 0.0 34.6 23.1 7.7 3.8 0.0 3.8 - - 0.0 0.0 0.0 K-M9(xNO-M214, P-92R7)=3.8 Xue 2006[25]
Evenkiler (Rusya) Kuzey Tunguz Dilleri 95 68.4 68.4 - 54.7 - 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 18.9 16.8 2.1 1.1 0.0 4.2 I1-P30=5.3
J2-M172(xM12)=2.1 		Hammer 2006[24]
Evenler (Rusya) Kuzey Tunguz Dilleri 31 74.2 74.2 - 61.3 - 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 12.9 12.9 0.0 6.5 0.0 3.2 I2a1-P37.2=3.2 Hammer 2006[24]
Nanaylar (Çin) Amur 45 28.9 22.2 11.1 - - 51.1 44.4 0.0 6.7 4.4 20.0 - 17.8 0.0 0.0 0.0 0.0 Xue 2006[25]
Mançular (Çin) Jurchen-Mançu 52 26.9 26.9 - 0.0 - 57.7 38.5 3.8 9.6 3.8 5.8 0.0 0.0 1.9 - 0.0 R2a-M124=3.8
R1-M173(xP25, M73, M269, SRY10831b)=1.9
J-12f2(xM172)=1.9 		Hammer 2006[24]
Mançular (Çin) Jurchen-Mançu 35 25.7 25.7 2.9 - - 54.3 37.1 2.9 14.3 5.7 14.3 0.0 2.9 0.0 0.0 0.0 DE-YAP(xE-SRY4064)=2.9
K-M9(xNO-M214, P-92R7)=2.9 		Xue 2006[25]
Oroçonlar (Çin) Kuzey Tunguz Dilleri 22 90.9 90.9 - 68.2 - 4.5 0.0 0.0 4.5 0.0 4.5 4.5 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Hammer 2006[24]
Oroçonlar (Çin) Kuzey Tunguz Dilleri 31 61.3 61.3 41.9 - - 29.0 19.4 0.0 6.5 0.0 6.5 0.0 6.5 0.0 0.0 0.0 K-M9(xNO-M214, P-92R7)=3.2 Xue 2006[25]
Ulçlar (Rusya) Amur 52 69.2 69.2 34.6 26.9 0.0 15.4 11.5 1.9 1.9 - 5.8 3.8 0.0 0.0 0.0 5.8 I-P37=1.9%
J1-M267(xP58)=1.9% 		Balanovska 2018[26]
Sibolar (Çin) Jurchen-Mançu 41 26.8 26.8 4.9 - - 36.6 26.8 7.3 2.4 2.4 17.1 4.9 0.0 0.0 - - J-12f2=7.3
P-92R7(xR1a-SRY10831.2)=2.4
DE-YAP(xE-SRY4064)=2.4
BT-SRY10831.1(xC-M130, DE-YAP, J-12f2, K-M9)=2.4 		Xue 2006[25]

Galeri

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Geleneksel kıyafet giymiş genç bir Mançu erkek
    Geleneksel kıyafet giymiş genç bir Mançu erkek
  • Sincan Eyaleti'ne asker olarak göç ettirilen Şibeler (1882'de Henry Landsell)
    Sincan Eyaleti'ne asker olarak göç ettirilen Şibeler (1882'de Henry Landsell)
  • Evenklerin bir çadır örneği (Etnografya Müzesi, Ulan Ude)
    Evenklerin bir çadır örneği (Etnografya Müzesi, Ulan Ude)
  • Uilta (Orok) avcıları
    Uilta (Orok) avcıları
  • Udegeler
    Udegeler

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ The Languages of the Seat of War in the East 12 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., by Max Müller, 1855
  2. ^ Tungus. (n.d.) American Heritage® Dictionary of the English Language, Fifth Edition. (2011). Retrieved May 2, 2019 from https://www.thefreedictionary.com/Tungus 11 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  3. ^ [1] The Collected Works of M.A. Czap Marie Antoinette Czaplicka, p. 88
  4. ^ Pulleyblank (1983), p. 452
  5. ^ "While 'Altaic' is repeated in encyclopedias and handbooks most specialists in these languages no longer believe that the three traditional supposed Altaic groups, Turkic, Mongolian and Tungusic, are related." Lyle Campbell & Mauricio J. Mixco, A Glossary of Historical Linguistics (2007, University of Utah Press), pg. 7.
  6. ^ "When cognates proved not to be valid, Altaic was abandoned, and the received view now is that Turkic, Mongolian, and Tungusic are unrelated." Johanna Nichols, Linguistic Diversity in Space and Time (1992, Chicago), pg. 4.
  7. ^ Bradley, David. 2007. East and Southeast Asia. In R. E. Asher & Christopher Moseley (eds.), Atlas of the world’s languages, 2nd edn., 159–209. London & New York: Routledge.
  8. ^ a b 2010人口普查|1=《中国2010年人口普查资料（上中下）》，国务院人口普查办公室编，中国统计出版社，2012年1月，978-7-5037-6507-0
  9. ^ 中华民国满族协会|1=翁福祥. "台灣滿族的由來暨現況". 中华民国满族协会. 12 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2017. 
  10. ^ 中国人民大学 (1997). "民族研究" (1–12): 21. 
  11. ^ "Census: Table 1. First, Second, and Total Responses to the Ancestry Question by Detailed Ancestry Code: 2000" (PDF). 美国人口普查局. 2000. 30 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Aralık 2017. 
  12. ^ a b "中国2010年人口普查资料". 国家统计局. 13 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2020. 
  13. ^ a b Ethnic groups in Russia 21 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 2010 census, Rosstat. Retrieved 15 February 2012 (Rusça)
  14. ^ "Evenk Archives - Intercontinental Cry". Intercontinental Cry (İngilizce). 5 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2017. 
  15. ^ "2015 POPULATION AND HOUSING BY-CENSUS OF MONGOLIA: NATIONAL REPORT". National Statistics Office of Mongolia. 20 Şubat 2017. 12 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  16. ^ a b "About number and composition population of Ukraine by data All-Ukrainian census of the population 2001". Ukraine Census 2001. State Statistics Committee of Ukraine. 17 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2012. 
  17. ^ "Russia Population Census". 21 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2020. 
  18. ^ Sixth National Population Census of the People's Republic of China [2] (2010)
  19. ^ 『言語学大辞典 第2巻 世界言語編（中）さ-に』 亀井孝、河野六郎、千野栄一、三根谷徹、北村甫、南不二男、風間喜代三、西田龍雄、上村幸雄、松本克己、土田滋、上野善道 編（1988）三省堂
  20. ^ a b c d Russian Census 2010: Population by ethnicity 24 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
  21. ^ State statistics committee of Ukraine - National composition of population, 2001 census 23 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Ukrainian)
  22. ^ "ВПН-2010". Perepis-2010.ru. 24 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2014. 
  23. ^ State statistics committee of Ukraine - National composition of population, 2001 census 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Ukrainian)
  24. ^ a b c d e Hammer, Michael F.; Karafet, Tatiana M.; Park, Hwayong; Omoto, Keiichi; Harihara, Shinji; Stoneking, Mark; Horai, Satoshi (2006). "Dual origins of the Japanese: common ground for hunter-gatherer and farmer Y chromosomes". J Hum Genet. 51 (1): 47-58. doi:10.1007/s10038-005-0322-0. 
  25. ^ a b c d e Xue, Yali; Zerjal, Tatiana; Bao, Weidong; Zhu, Suling; Shu, Qunfang; Xu, Jiujin; Du, Ruofu; Fu, Songbin; Li, Pu; Hurles, Matthew E.; Yang, Huanming; Tyler-Smith, Chris (2005). "Male Demography in East Asia: A North–South Contrast in Human Population Expansion Times". Genetics. 172 (4): 2431-2439. doi:10.1534/genetics.105.054270. 
  26. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Balanovska2018 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)

Kuzey Asya'da ilgili etnik grupları (Tunguzlar dışında)

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Tunguz_halkları&oldid=33808398" sayfasından alınmıştır