Uyğurlar
 | Bu məqalədə çoxsaylı problemlər mövcuddur. Zəhmət olmasa, səhifəni redaktə edərək və ya mövcud problemləri müzakirə səhifəsində diskussiya edərək həll edin.
|
| Uyğurlar | |
|---|---|
 | |
| Sayları və yaşadığı ərazilər | |
| Dili | Uyğur dili |
| Dini | İslam (əsasən sünni və sufi) |
| Mənşəyi | Türk |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Uyğurlar — Göytürk imperiyası dağıldıqdan sonra Qultuq Bilgə Kül xaqan 744-cü ildə Uyğur xaqanlığının əsası qoymuşdur. Çin Xalq Respublikasında yaşayan türk xalqı, dilləri Altay dilləri ailəsinin Türk dili qrupuna aiddir və islam dininə sitayiş edirlər. 842-ci ildə Qırğız tayfalarının üsyanı nəticəsində süqut etmişdir.[mənbə göstərin]
Çin mənbələrində müxtəlif şəkillərdə (hoei-ho, vei-ho və s.) rastlaşan uyğur adının mənası 974-cü ilə aid Çincə bir əsərdə "şahin sürətilə dolaşan və hücum edən" kimi göstərilib. Amma türk tarixçilər bunun doğru olmadığını, uyğur adının uy (əqrəba, müttəfiq) və gur ifadələrinin birləşməsindən yarandığını deyirlər. Bu baxımdan tarixdə ortaya çıxan "on uyğur" adının "on müttəfiq" mənasında işlədilməsi ehtimalına üstünlük verilir. Bəzi mənbələrdə isə uyğur kəlməsi təqib edən, izləyən kimi göstərilir.
Tarixi
[redaktə | vikimətni redaktə et]
Doğu (şərqi) Türküstan dedikdə Rusiya Federasiyasından sonra Türk Dünyasının assimilyasiyaya məruz qalmış bir parçası, eli, obası başa düşülür. Çin əsarəti altında olan türk ərazilərində yaşayan türk boylarından ən çoxsaylıları uyğur, qazax, qırğız, salar türkləri, sarı uyğurlar və tatarlar sayılır. Çinin 52 əsas etnosdan təşkil edilməsi dövlətin Konstitusiyasında əks olunub.
ÇXR-də türk xalqları Şərqi Türküstan — Uyğur muxtar rayonunda və Qansu əyalətində yaşayırlar. SUMR-da başlıca olaraq uyğurlar, qazaxlar, qırğızlar, sarı uyğurlar və tatarlar məskunlaşıblar. Uyğur muxtar rayonunda qazaxlara məxsus muxtar vilayət, qırğızlara məxsus muxtar qəza da mövcuddur. Eləcə də Uyğur muxtar bölgəsində xalxa-monqollara məxsus muxtar vilayət və qəza, dunqallara məxsus muxtar qəza da var. Qansu əyalətində isə Salar türklərinə məxsus və tibetlilərlə birgə 3 muxtar qəza mövcuddur. Çində türk xalqları digər bölgələrdə, xüsusilə Daxili Monqolustan muxtar bölgəsi və Tibet Muxtar Bölgəsində də ən qədim dövrlərdən indiyədək yaşamaqdadırlar. .[1]
Qalereya
[redaktə | vikimətni redaktə et]-
-
Uyghur Barber in Kashgar. Traditionally Uyghur men shave their heads and wear a hat called doppa. -
Two Uyghurs living in the far west of China. Turpan. -
Young boy in Khotan. -
Uyghur woman at a silk factory, Khotan. -
Young boys at the market. -
Uyghur elders at sunday market, Kashgar. -
Uyghur girl, wearing clothing made of fabric of distinctive design worn by Uyghur women. -
An Uyghur hunter, Kashgar. -
Tool sharpeners at the market, Khotan. -
A young Uyghur girl in Turpan, Xinjiang. -
Uyghur camel drivers in Xinjiang. -
Young Uyghur woman, c. 2005. -
Uyghur man in Kashgar. -
Sunday market in Hotan. -
Uyghur man in traditional costume at Kashgar Sunday Market. -
Dopa Maker, traditional Uyghur hats, Kashgar.
.jpg?lang=az)
Sayı
[redaktə | vikimətni redaktə et] | Bu altbaşlığı genişləndirmək lazımdır. |
- Uyğurların məskunlaşdıqları ölkələrin əksəriyyətində ölkə əhalisinin etnik tərkibi haqqında məlumatlar ya yox deyiləcək qədər azdır (Türkiyə, Özbəkistan, Türkmənistan, Pakistan, Səudiyyə Ərəbistanı və s. ölkələr) ya da ki, xeyli ölçüdə təhrif olunduqdan sonra (Rusiya FR , Çin XR və s. ölkələr) dünya ictimaiyyətinə təqdim olunduğu üçün uyğurların saylarına dair əminliklə söylənilə biləcək rəqəmlər qətiyyən olmadığı kimi ehtimallar irəli sürməkdə olduqca çətindir, ancaq onların sayının minimum həddini ehtimal etmək mümkündür . Beləliklə ayrı-ayrı ölkələrin rəsmi rəqəmlərinə dayanaraq ehtimal etmək olarki 2012-ci ilin əvvəlində dünyada ən azı 11 milyon uyğur türkü yaşamaqdadır və onların 93%-ə qədəri Çin XR vətəndaşlarıdır, ancaq daimi olaraq Çində yaşayan və ya bu ölkənin təhlükəsizlik orqanları tərəfindən təqib olunaraq xarici ölkələrdə sığınacaq tapmış uyğur qaçqınlarının sayı dəqiq məlum deyildir.
- Bununla belə Ümumdünya Uyğur Kongresinin məlumatlarına əsasən 2010-cu ilin sonu etibarilə dünyada yaşayan uyğurların ümumi sayı 28 milyon[2] nəfərdir . Onun 20 milyonu Çində[3], 1 milyonu isə əsasən Qazaxıstan, Özbəkistan və Qırğızıstanda, qismən Tacikistan, Əfqanıstan, Pakistan, Səudiyyə Ərəbistanı, Rusiya, Türkiyə, Türkmənistan, Misir və Monqolustanda, az saylı diasporlar şəklində isə Avstraliyada, Yaponiyada, Kanadada, ABŞ-də, Albaniyada, Almaniyada, Norveçdə, İsveçdə, Niderlandda, Avstriyada, Belçikada, Danimarkada, Finlandiyada, Böyük Britaniya Krallığında, Fransada və İsveçrədə yaşayırlar.[2]
Çində
[redaktə | vikimətni redaktə et]| Siyahıya alma tarixi | Uyğurların sayı |
|---|---|
| 1953 | 3,640,125[5] |
| 1964 | 3,996,311 |
| 1982 | 5,986,869[6] |
| 1990 | 7,214,431[7][8] |
| 2000 | 8,399,393[8][9] |
Özbəkistanda
[redaktə | vikimətni redaktə et]Özbəkistandakı Uyğur Mədəniyyət Mərkəzinin iddiasına əsasən 2004[10]-cü ilə olan qeyri-rəsmi təxminə görə bu ölkədə 200,000[10] nəfər uyğur yaşadığı ehtimal olunur.[11]
Monqolustanda
[redaktə | vikimətni redaktə et]Əfqanıstanda
[redaktə | vikimətni redaktə et]Əsasən Əfqanıstanın Bədəxşan vilayətində (vilayət əhalisini əsasən özbəklər və taciklər, az sayda qırğızlar və uyğurlar təşkil edir) məskunlşamışdırlar. Sayları təxminən 3,000[12] nəfərdir.
Həmçinin bax
[redaktə | vikimətni redaktə et]İstinadlar
[redaktə | vikimətni redaktə et]- ↑ "Uyğurlar: tarixi, aqibəti" (az.). www.anl.az. (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 iyun 2023.
- ↑ 1 2 The World Uyghur Congress :Uyghur Langue Arxivləşdirilib 2016-08-19 at the Wayback Machine
- ↑ UNPO :East Turkestan Arxivləşdirilib 2020-04-11 at the Wayback Machine
- ↑ "The Xinjiang Incident's causes are due to Unequal Ethnic Policy, Unequal demographic Policy, and Unequal Economic Policy". 2011-12-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-08-17.
- ↑ "Today's Muslim Population in China". 2011-07-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-07-23.
- ↑ Taklamakan Uyghur Publishing home page : The Uyghurs’ Homeland Arxivləşdirilib 2022-03-28 at the Wayback Machine
- ↑ "Extensive list of all the languages of China. Chinese languages". 2011-11-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-07-18.
- ↑ 1 2 "Ethnic Minority Elites in China's Party-State Leadership: An Empirical Assessment" (PDF). 2021-08-30 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-07-18.
- ↑ China.org.cn : The Uygur ethnic minority Arxivləşdirilib 2022-03-18 at the Wayback Machine
- ↑ 1 2 Uyghur American Association (UAA) — Uyghur Human Rights Project :Disappearing Diaspora in Uzbekistan Arxivləşdirilib 2014-08-13 at the Wayback Machine…Published in 08/4/2004
- ↑ The Migration Review Tribunal (the MRT) and the Refugee Review Tribunal : Keywords: Uzbekistan – Uighurs – Discrimination – Forcible return to China – Separatist movements Arxivləşdirilib 2011-06-01 at the Wayback Machine
- ↑ Ethnologue.com :report for language code: uig Arxivləşdirilib 2009-01-16 at the Wayback Machine
 | Etnik qrup haqqında olan bu məqalə bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
