Zürich
|
Zürich | |
|---|---|
| Kaart | Wapen |
 | |
 | |
| Vlag | |
 | |
| Land |  Switserland
|
| Kanton | Zürich
|
| Koördinate | 47°22′N 08°32′O / 47.367°N 8.533°O |
| Stigting | 1ste eeu v.C. |
| Oppervlakte: | |
| - Totaal | 87,93 vk km |
| Hoogte bo seevlak | 408 m |
| Bevolking: | |
| - Totaal (2020) | 421 878 |
| - Bevolkingsdigtheid | 4 798/vk km |
| Tydsone | UTC +1 (MET) |
| - Somertyd | UTC +2 (MEST) |
| Klimaat[1] | |
| - Tipe | Gematigde klimaat |
| - Gemiddelde jaarlikse temperatuur | 7,8 °C |
| - Gem. temp. Januarie/Julie | -1,2 / 16,9 °C |
| - Gemiddelde jaarlikse neerslae | 1 020 mm |
| Stadspresident | Corine Mauch (SP) |
| Amptelike webwerf | Stadt Zürich |
Zürich (Züridüütsch/Zürich-Duits: Züri, [ˈt͡sʏrɪ]; Frans: Zurich, [zyʁik]; Italiaans: Zurigo, [tsuˈriːɡo, dzu-]; Romansch: Turitg, ) is die grootste stad en ekonomiese sentrum van Switserland met 'n bevolking van 421 878 (soos in 2020) binne die stadsgrense. Sowat 1,9 miljoen of byna 'n kwart van die totale Switserse bevolking is in die groter metropolitaanse gebied van Zürich (Metropolraum Zürich) saamgetrek.[2]
Zürich is die ekonomiese, wetenskaplike en maatskaplike spilpunt van Switserland. Die stad is in die oostelike Switserse Middelland-streek geleë en fungeer as die hoofstad van die gelyknamige kanton. Die belangrikste internasionale lughawe van Switserland, Zürich-Kloten, is naby die stad geleë en maak van die stad, net soos sy hoofstasie, 'n internasionale vervoerspilpunt. Danksy sy ligging aan die Zürichmeer, sy goed bewaarde historiese stadskern, sy ryk kultuurlewe en sy polsende naglewe is Zürich ook 'n eersterangse toeristetrekpleister in Switserland.
.jpg?lang=en)
In die Romeinse tydperk het die stad onder sy Latynse naam Turicum bekend gestaan, terwyl dit in die plaaslike Duits-Alemanniese dialek Züri genoem word. Zürich het van 'n Romeinse militêre basis tot 'n belangrike nedersetting gegroei wat in 1262 die status van "Vrye Ryksstad" verwerf het en in 1351 by die Switserse Konfederasie aangesluit het. In die tydperk van die Protestantse Hervorming het die kerkhervormer Ulrich Zwingli sy invloed op die godsdienstige lewe laat geld. So het die Reformasie in Switserland sy aanvang in 1523 in Zürich geneem.
In die 19de eeu het die nywerheidsomwenteling van Zürich die ekonomiese metropool van Switserland gemaak. Die eerste Switserse spoorlyn, wat die stad met Baden verbind het, is hier in 1847 ingewy. Dertig jaar later het Zürich se effektebeurs, tans een van die vernaamstes ter wêreld, sy deure geopen. Danksy talle groot banke (waaronder UBS en Credit Suisse) en versekerings (Zürich Insurance Group en Swiss Re) wat hier hulle hoofkwartiere het, het Zürich tot een van die wêreld se voorste finansiële sentrums ontwikkel.
Zürich is daarnaas die tweede belangrikste sentrum van die internasionale goudhandel. 'n Groot getal media-ondernemings, waaronder Switserland se uitsaaikorporasie, het hul hoofkwartiere in Zürich. Ondanks sy relatief klein bevolking word Zürich derhalwe as een van die wêreldstede beskou en al jare lank as een van die stede met die hoogste lewensgehalte gelys, maar sedert 2012 ook as die duurste, nog voor Tokio en Genève.
Die kulturele lewe het sy hoogtepunt tydens die Eerste Wêreldoorlog bereik. Politieke vlugtelinge en kunstenaars van dwarsoor Europa het na die Switserse metropool gestroom, waaronder die Ierse skrywer James Joyce. Joyce het in 1915 vanuit Triest na Zürich verhuis en hier vier jaar lank gebly om die grootste deel van sy roman Ulysses te skryf. In 1940 het hy na Zürich teruggekeer. Hy is in die volgende jaar oorlede en op die plaaslike Fluntern-begraafplaas ter ruste gelê.
Zürich het in die oorlogsjare ook die bakermat van dadaïsme geword – 'n kunsstroming wat in die Cabaret Voltaire in Spiegelgasse ontstaan het.[3]
Etimologie
[wysig | wysig bron].jpg?lang=en)
_rv.jpg?lang=en)
_rv.jpg?lang=en)
Die naam "Zürich" word in Switserse Hoogduits met 'n kort ü uitgespreek ([ˈt͡sʏrɪç])[4][5] en in Duitse Hoogduits met 'n lang ü ([ˈt͡syːʁɪç]). Die Zürich-Duitse uitspraak is Züri ([ˈt͡sʏ̞rɪ, ˈt͡sʏrɪ, ˈt͡sy̞rɪ]) met 'n kort ü en 'n stil ch.[6] In die vierde amptelike taal van Switserland, Romansch, is die stadsnaam in Sursilvan, Sutsilvan, Surmiran en Rumantsch Grischun Turitg, in Vallader en Putèr Turich ([tuˈritɕ], ).[7] Die Latyne naam tydens die Romeinse tydperk was Turicum.
Na die stadsnaam is vir die eerste keer tussen 185 en 200 n.C. op Lucius Aelius Urbicus se grafsteen as sta Turicen verwys, wat as stationis Turicensis gelees moet word. Die selfstandige naamwoord Turicum is uit die byvoeglike naamwoord gerekonstrueer.[8] Die Duitse naam is vir die eerste keer rondom 700 gebruik, toe die (anonieme) geograaf van Ravenna in sy werk "Cosmographia" na die stad as Ziurichi verwys het; die skryfwyse met "iu" staan moontlik vir die i-umlaut en daarmee vir die klank ü.[8]
Oor die oorspronklike betekenis van die naam bestaan daar verskeie teorieë:
- Volgens die teorie met die meeste erkenning[8] is die naam Zürich ontleen aan die persoonsnaam Tūros wat 'n agtervoegsel -īcon bygekry het, waarvolgens die stadsnaam "behoort aan die Tūros" beteken in die sin van "Tūros se nedersetting".[9][10] Wat die taal van die persoonsnaam betref, het wetenskaplikes eers tale soos Veneties of Illiries vermoed, maar deesdae word 'n Keltiese taal veronderstel.[9][8]
- Wulf Müller verwerp in sy in 2011 gepubliseerde verduideliking die beklemtoning op die voorlaaste lettergreep van die Latynse stadsnaam Turicum (dus op die i) en vermoed die beklemtoning op die eerste lettergreep (dus op die u) en lei die naam af van 'n riviernaam *Turos wat die naam van 'n voormalige Sihl-sytak sou gewees het.[10][8]
- Volgens 'n in 2019 deur Theo Vennemann gepubliseerde tese is daar 'n verband tussen die stadsnaam Zürich en stadsname met Dürr-, Dürk- of Türk- wat algemeen in Sentraal-Europa voorkom, waarvoor hy 'n gemeenskaplike Vaskoniese oorsprong voorstel. Zürich sou dus "by die bron" beteken.[11]
- Volgens 'n ouer verduideliking, wat in die wetenskap nie langer aanvaar word nie, is die naam ontleen aan die woorde *dur ("lopende water") en *acum ("woonplek, nedersetting"), waarvolgens dit "waterstad" sou beteken.[12][13]
- Naamverklarings van die Humanisme was volksetimologies van aard. In 1578 het Heinrich Pantaleon die stadsnaam van die Middellatynse Duregum of die Duitse Zürych afgelei en dit as "Zweireich" geïnterpreteer, aangesien die rivier Limmat in ou tye glo die grens tussen die twee ryke Alemannië en Boergondië sou gewees het.[14] Volgens Laat Middeleeuse kroniekskrywers is die stad na 'n beweerde koning Turicus genoem[15] of dit is afgelei van die Romeinse godin Diana se bynaam Taurica.[16]
Na aanleiding van die geografiese of historiese gebeurtenisse word Zürich nieamptelik ook "Limmatstadt" of "Zwinglistadt" genoem. Met verwysing na die werk van die 18de-eeuse Zürichse verligters, waaronder Johann Jakob Bodmer, Johann Jakob Breitinger en Johann Caspar Lavater, maar ook die Switserse nasionale tentoonstelling in 1883, word die stad ook "Limmat-Athen" genoem.[17][18][19]
In Nieu-Latynse tekste van die 16de tot die 18de eeu word Zürich dikwels Tigurum genoem; as byvoeglike naamwoord ("Zürcher") word Tigurinus gebruik. Humanistiese geleerdes het die Tiguriner, wat deur die Romeinse gevrees is, verkeerdelik geassosieer met Zürich.[20]
Geskiedenis
[wysig | wysig bron]
Zürich het al voor die Romeinse verowering van Helvetië in 15 v.C. as 'n klein Keltiese nedersetting bestaan. Onder die Romeinse heerskappy was dit 'n relatief klein dorp (Latyns: vicus) en doeanepos met sowat 250 inwoners, Turicum, aan die grens tussen die provinsies Gallia en Rhaetia. Die laaste Romeinse soldate het die fort, wat in die vierde eeu n.C. opgerig is, in 401 ontruim.
In die 7de eeu het die gebied van Zürich onder die heerskappy van Alemanniese hertoë gekom. Karel die Grote het in 771 in hierdie adellike familie ingetrou sodat Zürich 'n Karolingiese besitting geword het. Ondanks 'n aantal legendes het Karel nooit 'n besoek aan Zürich gebring nie.
Met die splitsing van die Frankiese ryk volgens die Verdrag van Verdun het Zürich in 843 'n deel van die Germaanse deelstaat onder Lodewyk die Duitser geword. Lodewyk het aan die oostelike kant van die voormalige Romeinse kasteel 'n palts laat oprig en 'n nonneklooster gestig wat deur sy seun Karel die Dikke in 874 uitgebrei en van 'n pragtige kerk, die huidige Fraumünster-kerk, voorsien is.
Vanaf die 12de eeu is die nedersetting uitgebrei; in 1218 het Zürich stadstatus as Duitse Ryksstad gekry. Alhoewel die stad oor sy eie administrasie beskik het, het ook die abdis van die Fraumünster en die plaaslike adel pogings onderneem om die gesag oor Zürich uit te oefen. Ná die oprigting van die stadsmuur het 'n aantal bedelordes, waaronder Augustyne, Dominikane en Fransiskane, hulle in Zürich begin vestig en kloosters opgerig. Die sowat 9 000 inwoners, wat omtrent 1300 in Zürich woonagtig was, was adellikes, handelaars en reglose ambagsmanne.
Tydens die 14de eeu het ook ambagsmanne aanspraak op verteenwoordiging in die stadsregering gemaak wat destyds grotendeels deur welgestelde koopmans en 'n klein groep edele ambagsgesinne soos goudsmede oorheers is. Die sogenaamde rewolusie van die gildes, wat in hierdie tydperk 'n tipiese verskyning in die stede van die Duitse Ryk was, is in Zürich ook deur die adellikes gesteun. In 1336 het die leier van die opstand, die ridderseun Rudolf Brun, burgemeester van Zürich geword. Sy nuwe bedeling het voorsiening vir die stigting 'n stadsraad gemaak waarin adellikes en welvarende burgers nogal 'n meerderheid gevorm het, maar waarin nou ook die dertien politiese gildes van die ambagsmanne verteenwordig is. Hierdie stedelike grondwet was tot en met 1798 van krag.
Gildearistokrasie
[wysig | wysig bron]
Die voormalige lede van die stadsraad, wat Zürich as bannelinge moes verlaat, het kort daarna in opstand teen Zürich gekom, en saam met adellikes uit die nabygeleë stad Rapperswil het hulle 'n burgeroorlog begin. Aangesien ook ander stede soos Basel, Straatsburg, Freiburg im Breisgau en Breisach saam met die Huis van Habsburg vyandelik teen Zürich opgetree het, het Brun op 1 Mei 1351 'n ewige verbond met die Switserse Konfederasie gesluit.
Tog was daar ook lede in die stadsraad wat voorstanders van nouer bande met die Huis van Habsburg was. Uiteindelik het Zürich daarin geslaag om sy politieke rol as 'n outonome stad in die Duitse Ryk te vestig. Sy nuwe bedeling het voorsiening vir 'n Klein Raad gemaak waarin die adel, koopmans en ambagsmanne verteenwoordig is en wat as stadsregering gedien het, en 'n Groot Raad of Raad van Tweehonderd. Die lede van dié twee rade is lewenslank verkies en het van Zürich sodoende 'n stad onder die bewind van 'n gildearistokrasie gemaak.
Die groter invloed van ambagsmanne het tot die agteruitgang van uitvoernywerhede en handel gelei. Die gildes het eerder daarna gestrewe om die omliggende gebiede as markte vir die stedelike produkte en verskaffers van natuurlike hulpbronne en graan te wen. Die uitbreiding van Zürich se heerskappy in die eerste helfte van die 15de eeu het 'n konflik met Schwyz en ander kantons ontketen.
Eers met die verowering van Thurgau in 1460 en in die Waldshuter Oorlog (1468) het Zürich weer die kant van die Switserse konfederasie gekies. Zürich het 'n sogenaamde voorstad (Vorort) van die konfederasie geword en sy gebied steeds verder uitgebrei. So is stede soos Winterthur (1467), Stein am Rhein (1459/1484) en Eglisau (1496) by Zürich se magsgebied ingelyf.
Zürich se posisie en invloed in die konfederasie het tydens die Boergondiese Oorlog aansienlik versterk. Die vernaamste middeleeuse burgemeester van die stad, Hans Waldmann, het as bekwame leëraanvoerder en diplomaat 'n oorwinning oor hertog Karel die Stoute, een van die magtigste 15de eeuse heersers in Europa, behaal.
Ondanks sy buitelandse sukses het Waldmann die slagoffer van 'n binnelandse komplot en 'n opstand van die landelike bevolking geword. In 1489 is hy tereggestel.
Zürich het in die konfederasie nou weer die belange van Habsburg bevorder, terwyl die stad Bern as 'n bondgenoot van Frankryk opgetree het. Die voorneme van die Duitse keiser Maximiliaan om die konfederasie weer nouer aan die ryk te bind het tot 'n afkeer van die Huis van Habsburg gelei. Zürich het aan die Swabiese Oorlog van 1499 deelgeneem. Tydens die gevegte in Noord-Italië tussen 1500 en 1522 het Zürich die politieke middelpunt van die konfederasie geword.
Protestantse Hervorming
[wysig | wysig bron]
In 1519 is Ulrich Zwingli as predikant in die Grossmünster van Zürich benoem en het na 1523 geleidelik met sy reformatoriese werk begin. In dié jaar het Zwingli sy godsdienstige opvattings in 'n eerste geloofsbelydenis neergeskryf. 'n Toenadering aan die gedagtes van die Duitse reformasie het in 1529 tydens die Marburgse Godsdienstige Gesprekke tussen Martin Luther en Zwingli geblyk om nie wenslik te wees nie.
Die stad het die kloosters onteien en toesig oor die kerk, skole en armesorg gehou. Die omvangryke kloosterlike grondbesit het verseker dat Zürich se burgers tot in die 19de eeu geen belasting meer moes betaal nie. Daarnaas is ook die feodale strukture van die landbousektor hervorm, alhoewel die maatskaplike en ekonomiese posisie van die plattelandse bevolking nog steeds swak was.
Die Rooms-Katolieke gebiede het gewapende weerstand teen die uitbreiding van die Protestantisme gebied. Zwingli het in 1531 in 'n geveg naby die stad Kappel gesneuwel.
Zürich as aristokratiese stadstaat
[wysig | wysig bron]
Die skeiding van die Switserse konfederasie volgens godsdiens het in die 16de eeu voortgeduur. Zürich het noue betrekkinge met die gereformeerde stede van Suid-Duitsland, Genève, Mulhouse (Mühlhausen) en Straatsburg onderhou en militêre bystand aan hulle verleen. Die stad het tot een van die sentra van die calvinisties-gereformeerde beweging ontwikkel, terwyl godsdienstige vlugtelinge uit Frankryk (Hugenote) en Ticino, wat nuwe vaardighede en kennis saamgebring het, 'n belangrike bydrae tot die ekonomiese en kulturele opbloei van die stad gelewer het. Hulle het onder meer die aanleiding tot die oprigting van 'n tekstielnywerheid in Zürich gegee.
Tydens die 16de en 17de het stadsraad en burgerskap 'n aristokratiese en absolutistiese beleid gevolg. Nuwe burgers moes aan steeds meer voorwaardes voldoen om in Zürich aanvaar te word. Onder die indruk van die Dertigjarige Oorlog (1618–1648) is die stad versterk. Met die erkenning van die Switserse onafhanklikheid van die Duitse Ryk in die Vrede van Wesfale in 1648 het die stad sy amptelike naam van Reichsstadt Zürich na Republik Zürich gewysig.
Aangesien Zürich as die beskermheer van die Switserse protestante opgetree het, het godsdienstige spannings dikwels in gewapende konflikte met die katolieke stede en kantons van Switserland ontvlam.
Zürich in die 18de eeu: "Athene aan die Limmat"
[wysig | wysig bron]
Die 18de eeu was 'n bloeitydperk van die kulturele lewe in Zürich, veral danksy 'n groot aantal verenigings, waarin vry gedebatteer en geskryf kon word. In hierdie periode was daar reeds plaaslike koerante wat weekliks verskyn het. Die Zürcher Zeitung, wat in 1780 gestig is, bestaan nog steeds en word sedert 1821 onder die naam Neue Zürcher Zeitung uitgegee. Ook Vrymesselaars het hul invloed laat geld.
Die gedagtes van die verligting het in Zürich, anders as in Wes-Switserland en Bern, nie slegs danksy Franse invloede bekendheid verwerf nie, maar het veral danksy Duitse, Nederlandse en Engelse filosowe gewild geraak. Die literatuurkritikus en professor in geskiedenis Johann Jakob Bodmer was die dosent van 'n aantal studente wat later self bekende filosowe en kunstenaars sou word, soos byvoorbeeld die skilder Johann Heinrich Füssli en die pedagoog Johann Heinrich Pestalozzi.
Bodmer se verbintenis met Jean-Jacques Rousseau het die uitbreiding van Rousseau se filosofiese gedagtes in Zürich bevorder, tog is die stad se administrasie nouliks deur die nuwe filosofie beïnvloed. Die is deur 'n klein groep burgerlike gesinne oorheers. Die 18de eeu was 'n tydperk van ongekende vrede vir Zürich, en veral welgestelde families, wat as groothandelaars in die sy- en katoenbedryf opgetree het, het voordeel uit die politieke stabiliteit, die internasionale handelsbetrekkinge en lae belasting getrek.
Die 19de eeu
[wysig | wysig bron]
Die vinnige ontwikkeling van Zürich tot die ekonomiese kragpunt van Switserland het met die tekstielbedryf in die 18de en 19de eeu begin. Die leidende rol van Zürich was veral aan die politieke en ekonomiese besluite te danke wat deur liberale politici soos Alfred Escher geneem is. Vanaf 1846 het die stad deur die stigting van talle banke en versekerings ook die finansiële en dienstebedryf van die Alperepubliek begin oorheers. Die tersiêre sektor se belangrikheid het deur die agteruitgang van Zürich se nywerhede ná die Tweede Wêreldoorlog nog toegeneem.
In die tweede helfte van die 19de eeu het Zürich vinnig begin uitbrei en van 'n relatief klein nedersetting tot 'n agglomerasie met meer as een miljoen inwoners gegroei. Aanvanklik was boubedrywighede hoofsaaklik tot die middestad beperk, maar uiteindelik het die beboude stadsgebied ook na die omgewing van Zürich uitgebrei en steeds meer landelike nedersettings ingesluit. Tydens twee groot golwe van inlywings is in 1893 en 1934 twintig dorpe by Zürich ingesluit.
Pogings om van Zürich 'n "miljoenestad" te maak was egter tot dusver nie suksesvol nie. Terwyl die stad vroeër welvarender was as omliggende nedersettings en 'n insluiting dus voordele vir bewoners van periferiese nedersettings kon inhou, is die selfstandige voorstede se finansiële stabiliteit tans hoër – 'n feit wat deur laer belastingtariewe weerspieël word.
Die 20ste eeu
[wysig | wysig bron]
Die 20ste eeu was 'n periode van politieke ontwaking van die werkersklas. Reeds voor die groot staking in 1918 is die politieke lewe in Zürich deur die polarisering tussen die bourgeoisie en werkers oorheers – hier was juis 'n groot getal werkers saamgetrek, terwyl die stad tegelykertyd as die sentrum van Switserse kapitalisme gefungeer het.
Vanweë sy linksgesinde stadsregering is na Zürich in die tydperk tussen die wêreldoorloë dikwels as "Rooi Zürich" verwys, maar in elk geval het sosiaal-demokratiese politici gewys dat hulle in staat was om met sukses te regeer. Intussen het Switserland 'n moontlike bedreiging deur die aggressiewe buitelandse beleid van Hitler-Duitsland in die gesig gestaar. Die nasionale tentoonstelling, wat in 1939 in Zürich gehou is, was 'n simbool vir die bereidwilligheid van Switsers om kragte saam te snoer ter wille van geestelike landsverdediging.
In 1943 is die stadspresident van Zürich, Ernst Nobs, as eerste sosiaal-demokratiese politikus tot Switserland se Federale Raad verkies. Zürich was ook in die na-oorlogse periode die middelpunt van burgerlike en alternatiewe protesbewegings, soos uit die sogenaamde Globus-onluste in 1968 en proteste van jeugdiges in 1980 geblyk het. Op 1 Mei, die tradisionele feesdag van arbeidersbewegings, was daar dikwels gewelddadige konfrontasies tussen die polisie en die outonome "Swart Blok" (Schwarzer Block). Dit was een van die gasheerstede tydens die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 1954.
Dwelmverslawing van jongmense was eweneens 'n kwellende kwessie. Die terrein van 'n vroeëre stasie in die stadsdeel Wipkingen was, ondanks verskerpte polisieoptredes, Europa se grootste vergaderplek vir dwelmverslaafdes uit Switserland en die buiteland. Op 14 Februarie 1995 het die polisie die stasieterrein ontruim, en dwelmverslaafdes, wat nie in Zürich woonagtig was nie, is na hul tuisdorpe in Switserland of in die buiteland teruggestuur. Om die vraagstuk van dwelmverwante misdaad aan te pak, het Switserse kiesers in 'n referendum die staatsbeheerde verskaffing van heroïen aan verslaafdes onder toesig van geneeskundiges goedgekeur.
Ekonomie
[wysig | wysig bron]
Zürich is die hoofkwartier van die Switserse bankbedryf met 400 banke (waarvan 95 filiale van buitelandse banke) en staan bekend as 'n eersterangse finansiële sentrum. Danksy die tradisie van die Switserse bankgeheim is Zürich se banke ook die belangrikste verskaffers van buitelandse bankdienste. Naas die nasionale bank van Switserland, die Schweizerische Nationalbank, en die twee grootste Switserse banke Crédit Suisse en UBS is daar 'n groot aantal kleiner banke. Zürich huisves ook die Switserse effektebeurs (Zürcher Börse), die vierde grootste ter wêreld, en is die belangrikste sentrum van die internasionale goudhandel.
Tans is die tersiêre sektor saam met die administrasie en die tersiêre onderwysinstellings die belangrikste werkgewers in Zürich, terwyl die tradisionele nywerhede nou 'n kleiner rol speel. Desondanks het groot internasionale ondernemings uit die tegnologiese sektor soos Siemens, General Motors, Dow Chemical, IBM en ABB dogtermaatskappye in die stad gevestig. Die vernaamste nywerhede en dienste is assekuransies (met onder meer Swiss Re), toerisme, masjienbou, tekstiele, handel en verskeie ligte nywerhede. Die dienstesektor verskaf werk aan meer as driekwart van Zürich se beroepsbevolking.
Lae belastingtariewe, hoogs geskoolde werknemers, die sentrale ligging in die hartland van Europa, die hoë lewensstandaard en besondere lewenskwaliteit maak van Zürich 'n geskikte plek vir internasionale ondernemings. Die per-capita-inkomste in Zürich is die hoogste in Europa en verseker 'n groot aanvraag na luukse produkte, alhoewel die werkloosheidsyfer met 4,5 persent hoër is as die gemiddelde syfer van Switserland.
Die Groter Metropolitaanse Gebied van Zürich met sowat drie miljoen inwoners, 140 000 ondernemings en 1,4 miljoen werknemers vorm die ekonomiese sentrum van Switserland.
Klimaat
[wysig | wysig bron]_2010-08-26_19-45-14.JPG?lang=en)
Die gemiddelde temperature in Januarie en Julie is respektiewelik -0,3 °C en 18,6 °C. Die gemiddelde jaarlikse reënval is 1 134 millimeter.
| Weergegewens vir Zürich | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Maand | Jan | Feb | Mar | Apr | Mei | Jun | Jul | Aug | Sep | Okt | Nov | Des | Jaar |
| Gemiddelde maksimum (°C) | 2,9 | 4,6 | 9,5 | 13,8 | 18,5 | 21,6 | 24,0 | 23,3 | 18,8 | 13,7 | 7,2 | 3,7 | 13,5 |
| Gemiddelde temperatuur (°C) | 0,3 | 1,3 | 5,3 | 8,8 | 13,3 | 16,4 | 18,6 | 18,0 | 14,1 | 9,9 | 4,4 | 1,4 | 9,3 |
| Gemiddelde minimum (°C) | −2,0 | −1,6 | 1,7 | 4,5 | 8,8 | 11,9 | 14,0 | 13,8 | 10,5 | 7,0 | 2,0 | −0,7 | 5,8 |
| Neerslag (mm) | 63 | 64 | 78 | 83 | 122 | 126 | 124 | 124 | 99 | 86 | 79 | 83 | 1 134 |
| Humiditeit (%) | 83 | 78 | 72 | 69 | 71 | 71 | 71 | 74 | 79 | 83 | 84 | 84 | 76,6 |
| Bron: MeteoSwiss[21] | |||||||||||||
Demografie
[wysig | wysig bron]Bevolking
[wysig | wysig bron]
.jpg?lang=en)
Volgens amptelike statistieke het Zürich se bevolking in Junie 2019 op 431 528 gestaan. Hiervan was 32,2 persent of 139 020 persone buitelanders. Die grootste groepe buitelanders in 2014 was Duitsers (32 830), Italianers (14 032), Portugese (8 559), Serwiërs (6 828; insluitende burgers van Montenegro en Kosowo), Spanjaarde (5 968), Oostenrykers (4 580), Franse (3 757), Turke (3 636), Britte (3 389) en Indiërs (2 530).
Baie bewoners van ander kantonne het hulle in Zürich gevestig. Hulle verteenwoordig 41 persent van die totale stadsbevolking en 60 persent van alle inwoners met Switserse nasionaliteit. As gevolg van afwykende belastingtariewe, wat in omliggende nedersettings en kantonne merkbaar laer kan wees, is talle burgers uit ander kantonne nie amptelik as inwoners van Zürich geregistreer nie.
Die agglomerasie van Zürich het tans 'n bevolking van 1,19 miljoen, terwyl die metropolitaanse gebied van Zürich, wat stede soos Winterthur, Baden, Brugg, Schaffhausen, Frauenfeld, Uster/Wetzikon, Rapperswil-Jona en Zug insluit, 1,83 miljoen inwoners het.
Migrasie en sosiale struktuur
[wysig | wysig bron]Nog in die vroeë 19de eeu is die politieke en ekonomiese lewe in die stad deur 'n minderheid van Oud-Zürichse families oorheers. 'n Belangrike deel van hul sosiale lewe was die verskeidenheid verenigings soos boogskutter- en ruiterklubs. Die meerderheid stadsbewoners was ambagsmanne wat oorspronklik deur bepaalde voorregte en die gildestelsel ekonomies beskerm is. Die gelykstelling van stads- en plattelandse bevolking, die afskaffing van die gildestelsel in 1837 en die gepaardgaande verlies van voorregte het, net soos die nywerheidsomwenteling, bygedra tot hul ekonomiese agteruitgang.
Industrialisering, verstedeliking en binnelandse migrasie het die demografiese en sosiale struktuur ingrypend verander. Nog omstreeks 1800 was byna 56 persent van die stedelike bevolking Zürichse burgers. In 1836 het sogenaamde Niedergelassene, Switsers uit ander dele van die Konfederasie wat hulle in Zürich gevestig het, reeds die meerderheid gevorm. Migrasie uit Sentraal- en Oos-Switserse kantonne, Suid-Duitsland en Oostenryk en later ook Italië en ander Mediterreense lande het van Zürich – oorspronklik 'n suiwer gereformeerde nedersetting – 'n stad met 'n godsdienstig gemengde bevolking gemaak.
Migrasiepatrone het deur die loop van die geskiedenis verander. So was Duitsers, wat hulle vanaf 1830 in Zürich gevestig het, merendeels akademici of ander gekwalifiseerdes, waaronder enkele politieke vlugtelinge. Omstreeks 1900 was die meerderheid Duitse migrante vroulik. Italianers het vanaf 1880 uit landelike gebiede in Noord-Italië na Zürich gekom waar hulle oorwegend in die boubedryf werksaam was. Hulle het geleidelik hul eie werkersverenigings begin stig.
Ekonomiese en demografiese veranderinge was nie vry van konflikte nie. Zürich is verskeie kere deur onluste en stakings geruk, soos byvoorbeeld die Italianer-onluste van 1896 en die algemene staking van 1912. Alhoewel Switserland in die Eerste Wêreldoorlog onsydig gebly het, is groot dele van die bevolking deur verslegtende lewensomstandighede geraak. Radikale, rewolusionêre en pasifistiese gedagtes het by die werkersbevolking ingang gevind en tot onluste in 1917 en 'n nasionale staking in die volgende jaar gelei. Die getal buitelandse inwoners het vanaf 1914 tot in die tyd ná die Tweede Wêreldoorlog bestendig gedaal, ondanks die vestiging van ballinge uit Duitsland, waaronder politieke vlugtelinge en kunstenaars, vanaf 1933.
Met die ekonomiese opswaai ná die oorlog het tradisionele sosiale milieus met hul netwerk van verenigings, feeste en dagblaaie begin ontbind om plek te maak vir nuwe leefstylmilieus. 'n Nuwe golf Italiaanse migrante het hulle vanaf 1950 in Zürich gevestig. Twee dekades later het immigrante uit ander Mediterreense lande gevolg. Volgens bilaterale ooreenkomste met lidstate van die Europese Unie in 2002 het groter getalle EU-burgers, veral Duitsers, hulle in Zürich gevestig.[22]
Godsdiens
[wysig | wysig bron]
Tot en met 1798 was die bevolking van Zürich uitsluitlik gereformeerd en in vier kerkgemeentes – Grossmünster, Fraumünster, St. Peter en Prediger – georganiseer. In 2013 was daar 34 gereformeerde gemeentes.
Tans is daar 23 Rooms-Katolieke parogieë waarvan die eerste in 1807 gestig is. Aanvanklik het die Sint Anna-kapel as parogiekerk gedien, vanaf 1833 die Fraumünster en tussen 1842 en 1873 die Augustynekerk wat tydens die sogenaamde kultuurstryd aan die nuutgestigte Christkatolieke gemeente afgestaan is. In 1874 is die Sint Pieter en Pauluskerk in Aussersihl gewy.
Joodse burgers het eers in 1862 die reg gekry om hul woonplek vry te kies, en in dieselfde jaar is die eerste Joodse gemeente gestig. Jode, wat hulle tevore in Zürich gevestig het, was onder meer afkomstig uit Endingen, Lengnau in die kanton Aargau, Suid-Duitsland en Elsas en is slegs geduld. Vanaf die 1870's het groter getalle Joodse immigrante uit Oos-Europa hulle in die stad gevestig. Antisemitiese vooroordele teen arm Joodse immigrante het daartoe gelei dat die inburgering van Joodse immigrante in 1910 en 1920 deur nuwe wetgewing bemoeilik is. Die ledetal van alle Joodse gemeentes het in Zürich nooit bo 6 000 gestyg nie.[22]
Aanhangers van Islam het as migrante en politieke vlugtelinge (onder meer uit die voormalige Joego-Slawië en Turkye) na Zürich gekom. In 1963 is die eerste moskee in Switserland, die Machmud-moskee, in Zürich ingewy.
Onderwys en tersiêre instellings
[wysig | wysig bron]
Zürich staan bekend vir sy talle akademiese en ander onderwysinstellings. In die 19de eeu word die Eidgenössische Technische Hochschule (ETH) Zürich en die Universiteit van Zürich gestig, wat vandag albei instellings van wêreldfaam is.
Ander bekende instellings is die Hochschule für Gestaltung und Kunst Zürich · Hochschule für Musik und Theater Zürich · Hochschule für Technik Zürich · Hochschule für Wirtschaft und Verwaltung Zürich · Hochschule für Angewandte Psychologie Zürich · Hochschule für Pädagogik Zürich· Hochschule für Heilpädagogik Zürich · Hochschule für Soziale Arbeit Zürich · Internationale Schule für Touristik AG · Universitätsspital Zürich · Psychiatrische Universitätsklinik Zürich ("Burghölzli") · Freud Institut Zürich en die Technopark Zürich.
Lugvervoer
[wysig | wysig bron]Zürich Lughawe is die grootste internasionale lughawe van Switserland en die belangrikste middelpunt van Swiss International Air Lines. Dit bedien Zürich, en met sy landvervoer, die res van die land. Die lughawe is 13 kilometer (8 myl) noord van sentrale Zürich geleë, in die munisipaliteite van Kloten, Rümlang, Oberglatt, Winkel en Opfikon, wat almal in die kanton van Zürich is.[23][24]
Susterstede
[wysig | wysig bron]
Kunming, Volksrepubliek China, sedert 1982.[25]
San Francisco, Verenigde State, sedert 2003.[26]
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ (de) Bernhard Mühr: Die klimaat van Zürich-Kloten
- ↑ (de) Statistik Stadt Zürich: Statistisches Jahrbuch der Stadt Zürich 2014, bl. 15
- ↑ (en) Lambert, Anthony J. (Augustus 2005). Switzerland: Rail, Road, Lake. Bradt Travel Guides (3de uitgawe uitg.). Chalfont St Peter. p. 41.
- ↑ (de) Die Aussprache des Hochdeutschen in der Schweiz. Eine Wegleitung. Im Auftrag der Schweizerischen Siebs-Kommission hrsg. von Bruno Boesch. Schweizer Spiegel Verlag, Zürich 1957, bl. 39; Duden. Die deutsche Rechtschreibung. Hrsg. von der Dudenredaktion. 26. Auflage. Dudenverlag, Berlin/Mannheim/Zürich 2013, bl. 1206.
- ↑ (de) "Tagesschau". Schweizer Radio und Fernsehen (SRF). 13 Desember 2015. Besoek op 14 Desember 2015.
- ↑ (de) ortsnamen.ch – das Portal der schweizerischen Ortsnamenforschung.
- ↑ (de) "Zürich". Dicziunari Puter. Besoek op 29 Januarie 2024.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 (de) "Zürich". Zürcher Siedlungsnamenbuch. 2022. Besoek op 18 Mei 2024.
- ↑ 9,0 9,1 (de) Lexikon der schweizerischen Gemeindenamen. Hrsg. vom Centre de Dialectologie an der Universität Neuenburg unter der Leitung von Andres Kristol. Frauenfeld/Lausanne 2005, bl. 992 v.
- ↑ 10,0 10,1 (de) Manfred Niemeyer (Hrsg.): Deutsches Ortsnamenbuch. Walter de Gruyter, Berlin/Boston 2012, ISBN 978-3-11-018908-7, bl. 719, doi:10.1515/9783110258028.
- ↑ (de) Theo Vennemann: Zum Namen Zürichs und anderer Quell- und Brunnorte. In: Raum und Sprache; Festschrift für Elvira Glaser. Hrsg. von Andreas Nievergelt und Ludwig Rübekeil. Heidelberg 2019, bl. 555–576.
- ↑ (de) Heinrich Meyer: Die Ortsnamen des Kantons Zürich. Aus den Urkunden gesammelt und erläutert. Zürcher und Furrer, Zürich 1849, bl. 102.
- ↑ (de) Felix Stähelin: Besprechungen. In: Zeitschrift für schweizerische Geschichte 21, 1941, bl. 121 v.
- ↑ (de) Schweizerisches Idiotikon, Band VI, Spalte 152, Artikel Rīch (Digitalisat).
- ↑ (de) Johann Caspar Bluntschli: Geschichte der Republik Zürich. Erster Band, 2. Auflage. Schulthe, Zürich 1870, bl. 2 v.
- ↑ (de) Leo Cunibert Mohlberg: Das Zürcher Psalterium (Car C 161 = N° 324) und das darin enthaltene sogenannte Schatzverzeichnis des Grossmünsters, mit vorläufigen Bemerkungen zur ältesten Kirchengeschichte Zürichs. In: Zeitschrift für schweizerische Archäologie und Kunstgeschichte. Band 5, 1943, 0044-3476, bl. 31–51, hier bl. 39 f. (skandering – E-Periodica).
- ↑ (de) "Aufklärer im «Limmat-Athen»". Universiteit van Zürich. 3 Oktober 2006. Besoek op 3 Oktober 2006.
- ↑ (de) Limmat-Athen beleuchtet im festlichen Glanze durch den Diamant, oder Zürich und die Schweiz. Landes-Ausstellung im Jahre 1883. J. A. Preuss, Zürich [1883], doi:10.3931/e-rara-20617, Digitalisat. In: e-rara.ch, verkry op 16 November 2016.
- ↑ (de) Niklaus Bigler: Von Mostindien bis Mutzopotamien. Ortsnamen im «Postheiri». In: Festgabe für Peter Dalcher. Hrsg. von der Redaktion des Schweizerdeutschen Wörterbuchs. Zürich 1987, bl. 41–53 (idiotikon.ch [PDF; 5,2 MB]).
- ↑ (de) Friedrich Salomon Vögelin: Zürich in römischer Zeit. Zürich 1890, bl. 86–93 (aanlyn).
- ↑ (en) "Climate normals Zürich / Fluntern (Reference period 1981−2010)" (PDF). Zürich-lughawe, Switserland: Swiss Federal Office of Metreology and Climatology, MeteoSwiss. 2 Julie 2014. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 6 April 2015. Besoek op 20 Junie 2015.
- ↑ 22,0 22,1 (de) Historisches Lexikon der Schweiz: Zürich. Besoek op 21 Junie 2015
- ↑ (de) Swiss Confederation. map.geo.admin.ch [map].
- ↑ (de) "GIS-ZH". Amt für Raumentwicklung Zürich. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 September 2012. Besoek op 24 April 2011.
- ↑ (de) "Kunming – Stadt Zürich". stadt-zuerich.ch. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Augustus 2016. Besoek op 20 Junie 2015.
- ↑ (de) "San Francisco – Stadt Zürich". stadt-zuerich.ch. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Augustus 2016. Besoek op 20 Junie 2015.
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron] |
Wikimedia Commons bevat media in verband met Zürich. |
- (en) Toerisme-inligting oor Zürich op Wikivoyage
- (de) (en) (fr) (it) Amptelike webwerf
- (en) "Zürich". Encyclopædia Britannica. Besoek op 18 Mei 2024.
