Empirisme
Empirisme is 'n filosofiese stroming waarin gestel word dat kennis uit die ervaring voortspruit. Die empirisme word traditioneel beskou as 'n filosofie wat die teenoorgestelde verteenwoordig van die rasionalisme, wat die rede en die denke aanwys as vernaamste kennisbron. Dit verwerp ook alle filosofiese stromminge wat beweer aangebore kennis bestaan. Volgens die empirisme beskik die mens oor geen vorm van aangebore kennis nie en moet sy gees (gedagtes) beskou word as 'n skoon bladsy (tabula rasa). Die empirisme speel vernaamlik 'n rol in die epistemologie asook in die filosofie van die gees.
In die antieke filosofie kom al bepaalde vorme van empirisme voor in die werk van Aristoteles en Epicurus. 'n Werklike deurbraak sou die empirisme eers bekom in die 17de en 18de eeu in Groot-Brittanje met die Brits empirisme uitgewerk deur denkers soos Francis Bacon, John Locke, George Berkeley, David Hume en John Stuart Mill. Verdere vorme van empirisme vind mens ook in die positivisme van Auguste Comte, die pragmatisme van William James, die analitiese filosofie van Bertrand Russell, die logiese empirisme van Rudolf Carnap en die konstruktiewe empirisme van Bas van Fraassen.
Inhoud
Die empirisme gaan uit van die grondbeginsel dat ons dinge ken uit ervaring. Die logiese empiris Carl Hempel definieer empirisme as volg: "Die fundamentele beginsel van moderne empirisisme is die siening dat alle nie-analitiese kennis gebaseer is op ervaring." Logiese empiriste sal dus wel stel dat wiskundige en logiese waarhede (analitiese oordele) nie uit die ervaring voorkom nie, maar daarenteen ook egter geen eie inhoud het nie: dit is toutologieë.
Hoewel die meeste empiriste dus nie te dogmaties omgaan met hul grondbeginsel nie, gaan sommiges, soos John Stuart Mill en by tye ook Bertrand Russell, veel verder en stel dat selfs die logiese wette uit die ervaring voortkom. Mill illustreer dit byvoorbeeld deur te stel dat ons in die werklike wêreld nooit 'n situasie teenkom wat tegelykertyd wel bestaan en nie bestaan nie. Die logika sou hierdie wet vervolgens eenvoudig gekopieer het vanuit die ervaring (nie A en nie -A). Hume verdedig die oorsaaklikheidsbeginsel met 'n verwysing na blitse en donder. Die feit dat donder op 'n blits volg en dat na 'n blits donder verwag kan word, ken ons dus uit ons ervaring. Die geloof in oorsaaklikheid het dus ontstaan uit 'n gewoonte. Russell wys daarop dat ervaring nie noodsaaklik van dinge buite die mens is nie, maar dat introspeksie, met die geestelik oog kyk wat binne-in die gees (gedagtes) van 'n mens afspeel, ook as 'n vorm van waarneming gesien kan word.
Kort saamgevat kan mens stel dat die empirisme die sintaktiese assessering a priori (van tevore gegee en onafhanklik van die ervaring) probeer herskryf na sintaktiese assessering a posteriori (kennis afgelei uit die ervaring). Niks is dus oorspronklik aanwesig in die menslike verstand en die verstand kan die beste begryp word as 'n skoon bladsy (tabula rasa). Niks kan dus uit die denke alleen afgelei word nie, maar word gefundeer in die ervaring. Hierby moet dan wel begryp word dat in 'n suiwer en absoluut empirisme hiermee ook die betekenis van alle begrippe waarmee die a priori geuiter kan word, gerelativeer is (hieronder val dus nie alleen die basisbegrippe van die dialoog: "en", "of", "as", "nie", "sommige", "alle", "eenheid", "nommer", "opvolger", "oneindig", ... maar ook dieper begrippe soos "substansie", "oorsaak", "gevolg", "bewussyn", ...)
Verskillende onderverdelings binne die empirisme en/of uitleg daaraan is moontlik:
- Die materialistiese empirisme van Francis Bacon, Thomas Hobbes en John Locke kan onderskei word van die idealistiese empirisme van George Berkeley, David Hume, Ernst Mach en Avenarius.
- Die empirisme kan gesien word as stroming wat teen die a priori (kennis gebaseer op denke alleen) gekant is, maar kan ook beskou word as die teenstander van alles wat (ook) uitgaan van die standpunt dat kennis aangebore is.
- Die empirisme word deur sommiges ook beskou as 'n teorie wat die uitlê van hoe betekenis gegee kan word (die assosiasionisme), maar ook 'n teorie wat die kriteria aandui van wanneer mens al dan nie oor sinvol taalgebruik kan praat (verifikasionisme).
- Ander sien die empirisme as 'n kennisteorie wat stipuleer dat kennisuitsprake (byvoorbeeld "Eloïse is oulik") (voortdurende) ondersteuning vanuit die ervaring nodig het om die status van kennis te verkry.
- 'n Vorm van die empirisme is die sensualisme wat die nadruk lê op die sintuiglikheid van die waarneming van alle kennis. Waar by Locke die introspeksie of refleksie tog nog 'n sekere rol speel, ontbreek dit by Étienne Bonnot de Condillac in geheel.
In antieke Griekeland
Al by die vroegste filosowe, naamlik die Ioniese natuurfilosowe soos Thales van Milete en Anaximenes, speel die waarneming 'n sekere rol. Hulle probeem is om in teenstelling met die heersende mistieke wêreldbeeld, die natuur rondom hulle te verklaar deur te verwys na alledaagse fenomene. So dui Thales aan dat water die oorsprong van die wêreld is, omdat hy in sy alledaagse ervaring steeds sien hoe lewe ontstaan uit en bestaan van water. Hy hanteer dit dus as 'n analogiebewys op basis van wat hy in sy gewone lewe teekom. Tog kan mens dit nog nie werklike empirisme noem nie omdat hierdie filosowe nog geen werklike kennisteorie hanteer en die ervaring nie eksplisiet as kennisbron aandui nie.
'n Reeks filosowe na hierdie natuurfilosowe steun weer sterker op wat later bekend sou staan as die rasionalisme: kennis oor die wêreld moes bekom word deur die denke en die rede, en nie soseer deur ervaring nie. Heraclitus bly nog 'n middelweg volg deur te stel dat kennis moontlik is omdat vuur sowel aan die oorsprong van die wêreld as die menslike siel lê, maar dan ook te vermeld dat nie iedereen die goeie (intellektuele) houding het om kennis te vergader nie. Pythagoras en Parmenides daarenteen poog om die rol van die waarneming te minimaliseer en veral die nadruk te lê op die rol van die verstand. Ook Plato en die deur hom opgevoede Sokrates kies die rasionalistiese benadering: kennis kon nie gebaseerd wees op die steeds veranderende en onstabiele sintuiglike wêreld nie, maar was daarenteen gebaseerd op die intellektuele beskouing van die Ideewêreld.
Dit is eers met Aristoteles dat vir die eerste keer werklik die empirisme ter sprake kom, hoewel dan ook Aristoles ‘n sterk rol aan die rede toeskryf. Hy stel dat die mens kennis verkry deur middel van abstraksie van die dinge wat hy/sy in die ervaring teenkom, maar hierdie kennis sit al as potensiaal vervat in die verstand van elke mens. Die mens besit dus al in 'n sekere sin hierdie kennis, maar dit moet nog geaktualiseerd word deur die ervaring en slegs deur die ervaring.
Die eerste filosoof wat 'n radikale empiriese perspektief kies, was Epikurus. Hy bou verder op die atomisme van Leucippus en Democritus en deel dus die oortuiging dat die wêreld bestaan uit 'n oneindig aantal atome wat voorwerpe vorm deur saam te klou. Belangrik is wel dat die empirisme van Epikurus 'n sekondêre rol speel in sy filosofie: dit dien slegs om sy etiek, naamlik die epikurisme te fundeer. Om so 'n fondament te soek, gaan Epikurus op soek na vaste, onbetwyfelbare uitgangspunte wat hy vind in die ervaring. Hy stel dat die ervaring wat ons het van dinge rondom ons 'n seker gegewe is. Waarneming hou, net as vir die atomiste, in dat die atome konstant 'n bepaalde soort beeldjies (eidôla) afskei wat opgevang word deur ons sintuie. Hierdeur sien ons via die waarneming hoe voorwerpe eg is en kan ons voldoende gespreke en voorspellings doen oor dit. Die beeldjies gee immers die presiese struktuur van die atome deur en daar kom geen vervorming aan die pas. "Elke waarneming is waar" stel Epikurus. Dit hou dat elke waarneming deur iets egs veroorsaak is: selfs illusionêre waarnemings, soos die illusie van 'n gebroke stok in die water, klop nog in die sin dat dit 'n voldoende waarneming is van die verbuiging van die lig.
Onsekerheid kom ter voorskyn wanneer die mens op basis van sy onbetwyfelbare waarneminge betwyfelbare oordele maak. Dit op sigself is nieseker nie, maar kan wel (al dan nie eenvoudig nie) gekontroleer word via die uitvoer van nuwe waarnemings. Natuurlik kan mens nie alles waarneem nie en is die mens nie onfeilbaar in sy waarnemings nie. Wat van onderwerpe soos die son of die sterre, of self met atome? Epikurus stel dat mens tog kan praat oor hierdie onderwerpe, deur dit indirek te toets via waarnemings spesifiek deur te kyk na gevolge of byverskynsels. Dit lei volgens Epikurus wel hoogstens tot wat hy noem 'nie-weerlegging' (ouk antimarturêsis): die stelling oor die voorwerp is na indirekte empiriese kontrole nie onmoontlik nie en dus moontlik waar.
Epikurus laat ook nog wel minder empiriese metodes toe soos analogiebewys, droom of die vestiging in clichés: 'n soort gemeenskapplike idee wat afstam van vroeëre opgedoende ervarings (uiteindelik deur al die afgestorwe mense). So is daar ook bewys vir die bestaan van gode, naamlik via deur sommige mense se opgedoende ervarings in die vorm van visioene en drome. Epikurus betoog dat drome en visioene veroorsaak word deur 'n spesiale en fyn soort atoom wat regstreeks tot die siel deurdring.
Moderne tyd
In die moderne tyd kry die empirisme 'n nuwe impuls nadat dit in die middeleeue grootendeels stilgestaan het (met die uitsondering van Roger Bacon). Die oorsaak van die oplewing is veral die ontstaan van die moderne wetenskaplike metode wat denkers soos Francis Bacon en Isaac Newton daartoe aangespoor het om die waarneming weer as vernaamste bron van kennis aan te dui. In sy Philosophiae Naturalis Principia Mathematica (1687) stel Newton byvoorbeeld dat sy wetenskaplike stellings bloot voortspruit uit die suiwer waarneming. In hierdie konteks moet ook sy uitspraak "ek versin geen hipoteses" (Hypotheses non fingo) verstaan word. Newton baseer hom grotendeels op Bacon wie in sy Novum Organum (1620) poog om die nuwe wetenskaplike metode te beskryf. In teenstelling met Aristoteles wat hoofsaaklik fokus op deduksie, plaas Bacon veral induksie sentraal. Induksie is dié metode vir die wetenskaplike ondersoek: mens lei algemene wette en gegewens af vanuit die onbevooroordeelde ervaring van 'n reeks van spesifieke gevalle. Die rede kom hier nie soseer in spel nie, want dit draai om die suiwer interpretasie van die "boek van die natuur".
Britse empirisme
Die empirisme word sterk gesteun deur die werk van die Britse empirisme met denkers soos John Locke, George Berkeley en David Hume. In sy Essay concerning Human Understanding (1690) stel Locke dit duidelik dat kennis slegs voorkom uit ervaring en dat mens van aangebore idees nie kan praat nie. Die menslike gees is 'n skoon blad (tabula rasa). Werklik alle kennis spruit voort uit ervaring (simple ideas) of 'n kombinasie en assosiasie van die deur ervaring opgedoende idees (complex ideas). Locke kom tot die gevolgtrekking dat die nuwe natuurfilosofie (die natuurkunde) nooit 'n sekere wetenskap kan word nie, maar dit hoogstens 'n stelsel van menings (opinions) kan wees. Slegs die wiskunde kan so 'n sekerheid hê omdat mens daar grootliks kan werk met ervaring opgedoende idees en hierdie met mekaar kan toets en vergelyk. Locke maak verder die onderskeid tussen primêre en sekondêre eienskappe. Primêre eienskappe van 'n voorwerp is eienskappe soos grootte of gewig, terwyl sekondêre eienskappe sake soos kleur, geur of smaak kan wees. Sekondêre eienskappe is iets subjektief, maar primêre eienskappe is van die onderewerp self. Dog ook hierdie primêre eienskappe, soos die bestaan van die dinge agter die ervaringe (die "substansie") kan mens nie met sekerheid bevestig nie, mens kan dit hoogstens veronderstel.
Die volgende belangrike empiris was die biskop George Berkeley wat die deur Locke geformuleerde onderskeid tussen primêre en sekondêre eienskappe verwerp en daarmee die empirisme radikaliseer tot 'n spiritualisme: daar bestaan geen dinge buite die menslike gees (die primêre eienskappe verwys na iets buite ons). Bekend is sy uitspraak: esse est percipi (' dit is waargeneem '). Dinge bestaan slegs sover dit waargeneem word, en is in essensie tekens van God wat ons moet ontrafel. Bekend is byvoorbeeld ook die gedagte-eksperiment: As 'n boom in 'n bos omval en niemand is in die omgewing nie, is daar dan 'n geluid?
Die derde groot naam in die Britse empirisme is David Hume. Waar Berkeley die empirisime radikaliseer in sy metafisika, neem Hume 'n ander benadering, naamlik die van die epistemologie. In sy A Treatise of Human Nature (1740) gaan Hume, met bloot die ervaring as kennisbron, op 'n ondersoek na wat mens eintlik nog wel ken en nie kan ken nie. In feite is hy die grotendeels eens met Locke, maar hy trek die stellings verder deur. Die mens kan inderdaad nooit die substansie agter die dinge in sy ervaring vind nie, maar dit is van toepassing op nog 'n hele reeks ander sake. As 'n mens byvoorbeeld introspektief op soek gaan na die ek, sal hy enkel bepaalde bewussynstoestande en sensasies vind, maar nooit 'n egte "ek" nie. 'n Soort metafisiese ego, soos wat by die rasionalisme en tydgenote soos Thomas Reid voorkom, word deur Hume verwerp: daar het mens geen ervaring van nie. Persoonsidentiteit is daarenteen gebaseerd op kontinuïteit in die bondel bewussynservarings wat 'n persoon het.
Ook aangeleethede soos oorsaaklikheid kan mens volgens Hume nie waarneem nie. Wanneer 'n biljartbal 'n ander bal laat beweeg (dus die beweging veroorsaak), sien mens slegs dat die een biljartbal tot teen die ander beweeg, stop en die ander bal dan sien verder rol. Mens sien nie die oorsaaklikheid self nie. Derglike sake, soos oorsaaklikheid en substansie, maar ook byvoorbeeld die bestaan van ander persone is dan volgens Hume ook nie meer as 'n gewoonte (habit) nie wat die mens aangekweek het omdat hy byvoorbeeld die beweging van die tweede biljartbal altyd sien saamhang met die aanraak deur die eerste. Hier kom Hume dus na vore as 'n radikale skeptikus: mens kan nooit seker weet dat die substansie of oorsaaklikheid werklik (môre nog) bestaan nie. Tog stel Hume vas dat mens as filosoof wel skepties kan wees oor hierdie sake, maar as die mens eers sy studeerkamer verlaat sal selfs die filosoof aanneem dat oorsaaklikheid regtig bestaan en met andere mense omgaan asof hulle werklike mense is.
Die einde van die Brits empirisme en die stryd tussen die rasionalisme en empirisme is veroorsaak deur die werk van die Duitse filosoof Immanuel Kant. Kant was van oorsprong 'n rasionalis, maar word uit sy "dogmatiese slaap" ontwaak toe hy in kontak kom met die werk van Hume. Hy gaan wel nie sover om die empirisme in sy radikale vorm te aanvaar nie. Grotendeels kom dit deur die skeptiese uiting van Locke en Hume. In teenstelling met die Britse empirisme was Kant radikaal daarvan oortuig dat die moderne wetenskap wel sekere kennis kon gee, selfs oor toekomstige ervaringe. Hy glo in die bestaan van sintaktiese assessering a priori. Waar Hume induksie verwerp as ongeldig - mens kan nie uit 'n beperkte aantal waarnemings, 'n wet formuleer wat geld vir alle gevalle nie - aavaar Kant dit wel. Die wette van Newton blyk immers nog steeds korrek, ook so by nog nie eerder getoetste voorwerpe.
In sy Kritiek van Reine Beredenering (Kritik der reinen Vernunft - 1781) formuleer Kant dan ook sy transendentale idealisme wat as goue middeweg tussen die rasionalisme en empirisme gesien kan word. Sekere kennis is wel moonlik en kom tot stand deur die kombinasie van die rede (rasionalisme) en die ervaring (empirisme). Hy gee die empirisme gelyk deur te stel dat alle inhoud van ons kennis voorkom uit die ervaring, sonder die ervaring sou ons denke immers inhoudsloos en leeg wees. Daar is egter meer nodig as bloot ervaring, die mens het naamlik ook 'n behoefte in die kategorieë van die verstand. Tyd en ruimte is byvoorbeeld strukture van die menslike verstand wat opgelê word aan die wêreld. Ook die sake waarteenoor Hume nog skepties staan soos substansie, oorsaaklikheid en die ek, kom volgens Kant voort uit die formele kategorieë wat elke mens oor beskik.
Fenomenalisme
Tog beteken Kant se sienings nie die einde vir die empirisme nie, vernaamlik omdat baie van sy gevolgtrekkings nie aanvaar word nie, terwyl die Britse tradisie doodeenvoudig voortsit word. Die vorm waarin die empirisme voortgesit word na Hume was deur die fenomenalisme (moet nie verwar met die fenomenologie nie). Hierdie stroming stel, gebaseer op Berkeley en Hume, dat die fisiese voorwerpe wat ons teenkom in ons alledaagse lewe in werklikheid konstruksies van ons eie ervarings is. Die fenomenalisme is ook nou verbonde met die subjektiewe idealisme: alle fisiese voorwerpe, eienskappe, gebeurtenisse is uiteindelik reduseerbaar tot geestelike voorwerpe, eienskappe en gebeurtenisse. 'n Sintuiglike indruk wat van 'n fisiese voorwerp word hier gelyk gestel aan die ervaring van 'n groep se ervaringsindruk. Sulke groepe vertoon 'n sterk stabiliteit en samehorigheid persepsie, waardeur dit onderskei kan word van iets soos hallusinasies.
'‘n Voorbeeld hiervan is John Stuart Mill wat in teenstelling met Hume, induksie wel as 'n noodsaaklik en korrekte gegewe sien vir die vestiging van alle kennis, selfs die wiskunde. Kennis kom volgens Mill nie voort uit direkte ervaring nie, maar uit induktiewe ervaring van die direkte ervaring. Dit fenomenalisme behou nog aanhangers tot in die middel van die 20ste eeu.
Die idees van Hume, en die verdere uitwerking deur Mill lei ook tot 'n soort van assosiasme: kennis en wette word geformuleer en begryp deur assosiasies wat die mens maak tussen die verskillende ervarings. Assosiasies (wat op die individuele ervaring berus) gee voldoende houvas om tot insig te lei in die universele en alle andere noodsaaklike beginsels.
Positivisme
Die empirisme ken 'n ander hoogtepunt in die vorm van die positivisme in die tweede helfte van die 19de eeu met denkers soos Claude Henri de Saint-Simon en Auguste Comte. Die positivisme was in wese 'n uitbou van Kant se filosofie. Kant betoog in sy oeuvre dat die metafisika as dissipline geen bestaansgrond meer het nie (in sy tradisionele vorm) omdat dit nie aansluit by die waarneming nie, wat volgens Kant net noodsaaklik was om tot kennis te kom. Die positivisme bevestig die idee en trek daaruit die radikale gevolgtrekking dat slegs die empiriese wetenskappe ware kennis kon lewer. Kennis kom dus suiwer uit (wetenskaplike) ervaring en alle teologiese of metafisiese pretensies en beweringe moet dus as onsin verwerp word.
Positiviste, en vernaamlik Comte, kombineer dit nog met die idee dat die opbloei van die moderne wetenskap 'n noodsaaklike produk was van die geskiedenis. Bekend is Comte se wet van die drie fases wat beskryf hoe die geskiedenis noodsaaklik drie fases deurgaan: allereers is daar die teologiese stadium waar kennis gefundeer word in verwysings na 'n god of gode, vervolgens is daar die metafisiese stadium waar mense die natuur kan verklaar en hul kennis fundeer op abstrakte en metafisiese beginsels (hieronder val dan ook die rasionalisme). Uiteindelik besef die mens, en kom so in die derde en finale stadium, dat kennis slegs afkomstig kan wees van die ervaring beheers deur die wetenskaplike metode: slegs die moderne empiriese wetenskap kan ware kennis lewer. Die mens moes dan volgens Comte ook al sy ander kennisaansprake, op basis van heilige boeke of filosofiese argumente, laat vaar.
Hierdie denke word verder uitgebou deur Ernst Mach en Richard Avenarius. Daarnaas het dit ook invloed in die Russiese filosofie, onder andere by die populis Pjotr Lavrov en die Marxis Aleksandr Bogdanov wat dit uitbou tot die empiriomonisme. Dit speel ook 'n sekere rol vir die ekperimentele psigologie, naamlik deurdat empiries geïnspireerde wetenskaplikes soos Mach, Wilhelm Wundt en William James dit uitbou tot ‘n empiriese psigologie.
Hedendaagse tyd
Pragmatisme
In die hedendaagse filosofie word daar verskeie strominge gevorm wat as empiries gekarakteriseer kan word. Aan die einde van die 19de eeu ontstaan byvoorbeeld die pragmatisme in die Verenigde State, met denkers soos C.S. Peirce, William James en John Dewey. Hierdie individue baseer hul kennisleer op die empirisme en kombineer dit met die insigte uit die evolusieteorie en psigologie, terwyl dit ook sterk die wetenskaplike metode weerspieël. Desondanks integreer die pragmatisme ook elemente wat as rasionalisties beskou kan word in hul filosofie. So laat Peirce ruimte vir deduktiewe redenasie naas induksie, en verenig beide onder die vorm van abduksie. Noemenswaardig is ook Peirce se opvatting van die fallibilisme: (wetenskaplike) kennis was altyd onseker en kan steeds deur nuwe ervarings weerlê en verbeter word.
Die sterkste blyk die empiriese karakter van die pragmatisme in die werk van James, wat ook wel praat van die "radikale empirisme" (radical empiricism) om sy weergawee van die pragmatisme te beskryf. Vir James staan die direk empiriese waarneembare heelal rondom die mens sentraal. Soos ander pragmatiste, het hy die punt gesien om nie ervarings in 'n soort transendentale of konseptuele grondslag te versmoor nie. Hy verwerp dan ook alle bonatuurlike en goddelike verklarings van die natuurlike fenomene rondom ons. Dit is dus radikaal, nie in sy empirisme, maar in sy naturalisme: slegs natuurlike verklarings word toegestaan.
Die derde groot naam in die pragmatisme, John Dewey, plaas die ervaring ook sentraal. Ervaring word opgevat deur Dewey as 'n samehangende geheel waarop ongeveer alles, sowel kennis as byvoorbeeld die onderskeid tussen voorwerp-onderwerp, gebaseer is. Die werklikheid wat ons sien is volgens Dewey dan ook bepaal deur ons (reeds opgedoende) ervarings en ook ons kennis gevorm deur 'n ervaring gerigte proses van probeer en fouteer (trail and error). Konsepte en idees is volledig gebaseer op ervarings en dien bloot om die probleme wat die persoon in kwesie in kontak mee kom, op te los. Sy vorm van pragmatisme kan dan ook gesien word as 'n instrumentalisme.
Logiese positivisme
Rondom die begin van die 20ste eeu word die analitiese filosofie gevestig in Groot-Brittanje. Hierdie filosofiese stroming is in die beginfase veral verbind met die logika en die wiskunde, maar neem daarna ook 'n sterk empiristiese posisie in. Denkers soos Bertrand Russell, G.E. Moore en A.N. Whitehead neem 'n sterk realistiese en empiristiese posisie in, om hulself te distansieer van die toe oorheersende Britse idealisme wat die fokus veral plaas op die menslike rede.
Russell verdedig byvoorbeeld die bestaan van kennis deur vertroudheid (knowledge by acquaintance) wat 'n mens verkry deur kennis in sake wat mense ervaar en waarmee mens direk vertroud is. Russell betoog selfs op 'n gegewe oomblik dat ook alle konsepte uit die formele logika uiteindelik van empiriese aard is, waarby empiries wel ruim begryp moet word sodat byvoorbeeld ook introspeksie daaronder val.
Die idees van Russell, en van sy student Ludwig Wittgenstein, lei uiteindelik tot die logiese positivisme . Hierdie stroming is vernaamlik ontwikkeld deur die Weense Sirkel (Wiener Kreis), 'n groep geleerdes uit Oostenryk, met onder andere A.J. Ayer, Rudolf Carnap, Carl Hempel, Otto Neurath, Hans Reichenbach en Morits Schlick. Hierdie stroming kombineer die logika van Russell en Wittgenstein, maar ook Gottlob Frege met die empirisme van David Hume. Net soos die oorspronklike positivisme van die 19de eeu, wil die logiese positivisme (soms ook logiese empirisme genoem) die filosofie suiwer van alle sinlose metafisiese uitsprake. Bekend is veral hul verifikasiebeginsel wat stel dat 'n sin slegs betekenis het as dit of toutologies is of in begisel te verifieer op basis van empiriese ervaring. Slegs die wiskunde en logika enersyds en die empiriese wetenskap andersyds hanteer taalgebruik sinvol.
In die begin hang baie lede van hierdie skool 'n vorm van fenomenalisme aan: elke sintetiese uitspraak moes uiteindelik gereduseer word tot 'n uitspraak met enkel direkte observasies en waarneminge bevat. Later verlaat filosowe soos Carnap en Neurath hiedie posisie vir 'n perspektief waarin mens middelgrote spatio-temporele voorwerpe, soos tafels en stoele, as basis neem. Sintetiese uitspraak moes dus nie meer omgesit word in uitsprake van suiwer sintuiglike ervaringe, maar in sogenaamde "protokolsinne" (Protokollsätze). 'n Sin "Ek (Rudolf Carnap) het met krag X op die tafel geslaag " moet omgesit word in "Rudolf Carnap op plek X en op tydstip Y neem dit en dat waar." Later verander sommige logies positiviste, soos Neurath, hul opvatting nogmaals na die idee van 'n soort direkte kontak met die werklikheid in die verifikasie van 'n hipotese.
Die empirisme hang ook nou saam met die behaviorisme, sowel die psigologie as die filosofiese behaviorisme, omdat aanhangers van hierdie strominge van die veronderstelling vertrek dat kennis slegs van die sigbare en waarneembare afgelei kan word. Dit geld dan ook vir die menslike gees en omdat mens geen "gedagte" of "bewussyn" waarneem kan word nie, maar alleen menslike gedrag, moet geestelike toestande soos pyn of vreugde dan ook begryp word in terme van gedrag, stimuli en respons.
Huidige vorme van empirisme
Die moderne weergawe van die empirisme, die logiese positivisme, het in die loop van die tweede helfte van die 20ste eeu hewige kritiek ontlok van verskillende filosowe soos Noam Chomsky, Paul Feyerabend, Jerry Fodor, Nelson Goodman, Thomas Kuhn, Karl Popper, Hilary Putnam, Willard Van Orman Quine, Wilfrid Sellars en ander. Die groot oorreenkoms tussen (ongeveer) al hiedie kritici is dat hulle die grondstellings van die empirisme probeer weerlê. So wys Popper, Quine en Sellars byvoorbeeld op die gegewe dat ervarings self nooit werklik volledig suiwer geskei kan word van alle teoretiese geladenheid nie. Ander, soos Chomsky en Fodor, kritiseer dan weer die idee dat alle kennis ontstaan of moontlik is bloot op die basis van ervaring. Beide verdedig dan ook 'n vorm van die konsep van aangebore kennis waarvolgens daar aangebore idees of strukture is waardeur kennis wel moontlik bekom kan word.
Tog duik die empirisme nog steeds op in verskillende weergawes. So is daar byvoorbeeld die filosoof en sosiale antropoloog Ernest Gellner wat in sy werk homself tipeer as 'n empiris, terwyl hy tegelyk ook die deur die vroeër genoemde kritici se geidentifiseerde probleme erken. Hy definieer empirisme as volg: "Empirisme is 'n a priori uitsluiting van 'n sekere klas van moontlike wêrelde, vernaamlik daardie wêrelde wat sommige diep algemene morele behoeftes bevredig." Empirisme self is dus 'n a priori negatiewe doktriene. Die grootste waarde van die empirisme lê volgens Gellner nie in die beskrywende ambisie nie, maar in die normatiewe ambisie. Die empirisme moet geplaas word binne die normatiewe kennisteorie en omvat 'n kognisie-etiek (ethic of cognition): dit skryf voor hoe 'n mens moet dink en tot kennis moet kom.
Empirisme is vir Gellner 'n metafisiese teorie of ideologie soos wat die marxisme of die psigoanalise is. Hy sien egter geen probleem hierin nie. Gellner betoog dat elke metodologie, dus ook dié van die (wetenskaplike) empirisme, meer is as bloot logika; aangesien dit altyd iets meer nodig het om tot werklike kennis te kom (anders wys dit hoogstens logiese konsekwentheid uit). Wat die "meer" inhoud behels, kan die metodologie egter nie by voorbaat of selfs na die tyd bepaal nie. As dit wat by voorbaat doen, kan mens altyd vrae waarop hierdie stellings self gefundeer is en mag dit agteraf gebeur dan kan mens afvra met welke metode mens daartoe gekom het. Elke metodologie wat onweerlegbaar wil wees dui dus op 'n paradoks: dit moet tegelykertyd inhoud (om tot kennis te kom) en geen inhoud (om neutraal te bly) hê. Dit is egter onmoontlik. Wat daar in praktyk gebeur, volgens Gellner, is dat die wetenskaplike metode a priori (dus by voorbaat) al 'n hele reeks wêrelde of maniere van denke uitsluit: so word antropomorfisme en teleologie al by voorbaat geëlimineer as moontlike benaderings.
'n Verder kenmerk van die empirisme is dat dit voldoende die karakter toon van die wetenskap. Dat kennis van die ervaring kom, wil in die eerste plek nie beweer dat kennis iets subjektief is nie ("my voorstelling"), maar dat dit van buite ons kom. Kennis is gebaseerd op iets wat onafhanklik is van die menslike kultuur, dus kan wetenskaplike kennis ons diepste oortuiginging en wense weerleë en strook gereeld nie met wat ons (selfs logies) geneig sal wees om te dink nie. 'n Ander kenmerk, wat die empirisme deel met alle andere ideologieë, is die tweetaligheid. Enersyds spreek dit 'n interne taal, maar andersyds - wil dit gesprek kan voer met ander ideologieë - moet dit ook 'n soort neutrale taal (Neutral Speak) beheers, vertrekkend van 'n reeks stellings waaroor beide ideologië dit eens kan wees. Die empirisme is spesiaal in die sin dat hierdie Neutral Speak verabsoluteer en veralgemeen.
Ook die latere Rudolf Carnap wys op 'n soortgelyke punt: mens kan wetenskaplike teorieë of bepaalde wêreldbeelde nie van buite af regverdig nie omdat kriteria altyd gebonde is aan 'n spesifiek model van waaruit mens vertrek. Die keuse tussen verskillende modelle, of ideologieë soos Gellner dit liewer noem, word volgens Carnap gebaseerd op pragmatiese en instrumentele voordele: as dit jou pas en beter werk.
In die wetenskapsfilosofie is daar ook 'n hedendaagse variant van die empirisme uitgewerk, naamlik deur Bas van Fraassen. Die sogenaamde konstruktiewe empirisme staan lynreg teenoor die realisme en dit het veral betrekking op die vraag of wetenskaplike gepostuleerde entiteite wat die mens nie kan sien nie soos atome of donker materie regtig bestaan. Hierop antwoord van Fraassen negatief, in die sin dat hierdie bestaansbeweringe nie gemaak word deur die wetenskaplikes nie. Wetenskaplikes sê net dat die dinge wat hulle postuleer die beste is om empiriese toereikendheid te bereik. 'n Teorie is empiries toereikend as al die stellings wat dit oor die waarneembare maak, waar is. Dit maak nie saak of die stellings oor onwaarneembare dinge soos atome waar of nie is nie. Fraassen se onderskeid tussen waarneembare en onwaarneembare is baie triviaal: waarneembaar beteken dat die menslike sintuie sonder die ingryping van instrumente soos mikroskope waargeneem kan word nie. Atome is dus nie waarneembaar nie, want ons kan dit nie met die blote oog sien nie, maar dinge soos dinosourusse of verre sterre is basies waarneembaar, want as daar iemand naby is, sal hy/sy dit sien.
Kritiek
Dwarsdeur die loop van die geskiedenis van die filosofie word daar verskeie punte van kritiek teen die empirisme geformuleer. Grotendeels word dit gerig op die grondbeginsels van die empirisme wat die kritici afwys as metafisies, nie-waarneembaar of bloot verkeerd. Gereeld kom hierdie kritiek van teenstrydige filosofiese stromings soos die rasionalisme, die idealisme of die fenomenologie. Desondanks is baie van hierdie kritiek ook deur empiriste self erken, vernaamlik met die doel om daarop te antwoord.
Empirisme is self nie waarneembaar nie
Verskeie filosowe, waaronder ook empiriese filosowe soos Bertrand Russell en Bas van Fraassen, het daarop gewys dat die fondament van die empirisme, naamlik dat alle kennis van ervaring kom, self geen stelling is wat op waarneming gebaseer is nie. Die Britse idealis F.H. Bradley formuleer dit as volg:
"Die man wat gereed is om te bewys dat metafiesiese kennis totaal onmoontlik is [byvoorbeeld die empiris…] is 'n mede metafisiese broer met 'n teenstrydige teorie oor die eerste beginsels […] Om te sê dat werklikheid is van so 'n aard dat ons kennis dit nie kan bereik nie, is om die bestaan van werklikheid te erken; om te stel dat ons kennis is van 'n soort wat moet faal om transendensie te oortref, impliseer opsigself van daardie transendensie. Want as ons geen idee gehad het van iets meer nie, sou ons seker nie weet hoe om te praat oor mislukking of sukses nie. En die toets waarmee ons hulle onderskei, moet uiteraard 'n mate van kennis hê van die aard van die doel. Nee, die aspirerende skeptikus, wat ons konfronteer oor die teenstrydigheid van ons gedagtes, maak homself dogmatiese stellings.”
Sommige empiriste het hier probeer op te antwoord deur te stel dat die stelling dat kennis slegs op ervaring berus wel deeglik self 'n empiriese (gefundeerde) stelling is. Ander, soos Ernest Gellner, erken dan weer openlik die metafisiese, of wat hy noem die ideologiese aspek van die empirisme, maar sien hierin geen probleem in nie. Vernaamlik omdat elke ander teorie volgens Gellner ewegoed 'n ideologie bevat.
Die probleem van skeptisisme
'n Ander kritiek is dat die empirisme en sy stelling dat daar slegs die menslike ervaring as fondament van die kennis is, maklik kan lei tot ‘n vorm van skeptisisme. Die Britse empiris David Hume stel al dat die ervaring nie anders kan fundeer as die ervaring self nie. Sake soos oorsaaklikheid of substansie kan mens nie werklik waarneem nie. Mens sien slegs waarnemings en op basis van gewoonte of ongeldige induksie word afgelei die bestaan van die diepere metafisiese sake. Op hierdie wyse kan mens dus op geen enkele manier kennis van die buitewêreld bekom nie: ons het bloot ons sintuiglike indrukke.
'n Antwoord van sommige empiriste, soos by John Stuart Mill, is 'n poging om kriteria aan te dui wat as onderskeid tussen ware waarnemings (van werlike sake) en illusies soos hallusinasies kan dien. 'n Voorbeeld hiervan is die stroming bekend as die reliablisme wat stel dat 'n oortuiging geregverdig is as die 'n produk is van 'n betroubare proses is. Dit moet dus 'n produk van 'n by voorbaat aangeduide proses wat betroubare en ware oortuiginge veroorsaak. Gereeld word ook verwys na evolusionêre beginsels soos die feit dat die mens aangepas is by die stimuli uit sy omgewing en hy/sy dus die korrekte sintuie het om korrekte en ware oortuigings van sy omgewing te hê.
Logies ongeldige gebruik van induksie
Die wetenskapsfilosoof Karl Popper het in sy werk die empirisme gekritiseer veral vir die stelling dat induksie die basis is waarop sekere kennis verkry kan word. Induksie is, soos Hume dit al uitwys het, nie logies te verantwoord nie. Dit is nie moontlik om van 'n beperkte aantal waarnemings af te lei dat (in die toekoms) alle gevalle aan die beskrywings sal voldoen nie. As ek elke dag in die oggend 'n gesonde koppie koffie drink, kan ek nie (logies geldig) daaruit aflei dat more my koppie ook daar sal staan of dat dit nie vergiftig sal wees nie. Bertrand Russell formuleer die probleem treffend: "Ons weet dat al hierdie ietwat growwe verwagtinge van eenvormigheid misleidend kan wees. Die man wat elke dag die hoender gevoer het deur sy lewe, uiteindelik sy nek omgedraai het, wys dat meer verfynde sienings oor die eenvormigheid van die natuur vir die hoender nuttig sou gewees het".
Popper plaas hier die falsifieerbaarheid sentraal in kontras met die empiriese seining dat 'n uitspraak slegs weerlê of gefasifieerd kan word deur ander ervaringe. Mens kan dus hoogstens 'n teorie weerlê, maar dit nooit bevestig nie. In werklikheid hoef dit nog geen weerlegging van die empirisme in te hou nie, maar hoogstens 'n sterk hersiening. Popper gaan egter nog verder deur te stel dat die beskrywing wat die empiriste gee van hoe 'n wetenskaplike (of 'n ander persoon) tot 'n oortuiging kom bloot foutief is. Empiriste blyk te suggereer dat ons volledig onbevooroordeeld die natuur tegemoetkom en dan suiwer uit die dinge wat ons teekom hipoteses aflei. Gereeld is dit volgens Popper egter die omgekeerde: mens vertrek eers vanuit 'n teoretiese hipotese wat nie gebaseerd is op waarneming nie en gaan dan kyk of hierdie teorie strook met die waarneming.
Teoriegeladenheid van waarneming
In die tweede helfte van die 20ste eeu kom mens met nog 'n ander probleem opgeskeep, naamlik die teoriegeladenheid van die ervaring. Denkers soos N.R. Hanson, die vermelde Popper en Thomas Kuhn (veral sy The Structure of Scientific Revolutions - 1962) wys op die feit dat wat 'n wetenskaplike waarneem, dikwels vasgestel word deur die teoretiese agtergrond of selfs die kultuur waarin die wetenskaplikes hulself bevind. Die wetenskaplike neem soms eenvoudig waar wat hy wil sien of wat van hom verwag word om waar te neem. Dit word dikwels aangetoon deur te verwys na die dubbelsinnige figure soos hierdie. Of 'n mens 'n eend of 'n konyn sien, kan afhang van die agtergrond van die ondersoeker. Ook kan mens verwys na bepaalde insigte van die Gestalt-sielkunde.
Ook die filosoof Wilfrid Sellars het 'n soortgelyke kritiek geuiter. In sy werk Empiricism and the Philosophy of Mind (1956) kritiseer hy die stelling dat al sou daar 'n soort waarneming wees wat volledig los staan van die denke en die 'n suiwer kontak met die werklikheid waarborg. Dit is wat hy die Myth of the Given noem. Die probleem met hierdie stelling is volgens Sellars dat die kennis van 'n spesifieke ervaring nooit los staan van kennis van ander sake nie. 'n Boom waarneeming wil sê dat mens weet wat 'n boom is, wat die verskil met 'n struik is, ensovoorts. Elke waarneming word, wanneer dit omgesit word in 'n uitspraak, meteens opgeneem in wat Sellars die space of reasons noem naamlik die hele netwerk van oortuigings van die mens. Op hierdie wyse is die ervaring nie suiwer gegewe nie, maar altyd oop vir kritiek en verbetering.
Die leerprobleem
Filosowe soos Noam Chomsky en Jerry Fodor kritiseer die stelling dat die menslike gees in die begin 'n skoon blad of tabula rasa is. Beide verdedig daarteenoor 'n vorm van aangebore kennis. Chosmky verdedig met sy generatiewe taalkunde die opvatting dat daar wel aangebore strukture moet wees wat die mens in staat stel om sy/haar moedertaal so vinnig te kan leer. Volgens Chomsky gaan so 'n proses te vinnig en het dit 'n te sterk universele karakter om volledig af te hang van 'n proses soos kondisionering.
Fodor werk 'n analoog punt uit betreffende die menslike vermoeëns om dinge by te leer. Byvoorbeeld, om die verskil tussen A en B te leer, en as dit net deur ervaring moet gebeur, moet 'n persoon in een geval sy versameling ervarings onder 'A' plaas en in die ander geval onder 'B'. Die vraag wat hier bly, is egter hoe die betrokke persoon dinge onder A kan plaas as hy nog nie die konsep A geleer het nie (hy doen dit net hier) Dit is dus 'n hopelose sirkulêre proses. Primitiewe konsepte (konsepte wat nie op ander konsepte gebaseer is nie) kon dus nie uit die ervaring kom nie. Fodor kom tot die konklusie daaruit dat "Ons beskik oor die konsepte wat ons het omdat ons die neurologie het wat ons het; ons het die neurologie wat ons het omdat ons die fenotipe het wat ons het; en ons het die fenotipe omdat ons die genotipe het wat ons het." Die aangebore gedeelte moet hier dan begryp word as "die ingesteldheid om so en so 'n konsep te begryp (byvoorbeeld om op eiendom te besluit)"
Fenomenologiese kritiek
Die empirisme het ook kritiek ontvang vanuit die kontinentale filosofie, en by name vanuit die fenomenologie. Fenomenoloeë soos Edmund Husserl en Maurice Merleau-Ponty verwyt die empirisme, asook hulle klassieke teenstanders die rasionalisme, van 'n te gekunstelde en intellektuele benadering van die bewussyn en die ervaring. Merleau-Ponty skryf dat "empirisme nie sien dat ons moet weet wat ons soek nie - anders sou ons nie soek nie - terwyl intellektualisme (die rasionaliste) nie sien dat ons nie moet weet waarvoor ons soek nie - anders sou ons nie soek nie. Hulle is in hierdie opsig eens dat nie een van hulle die bewussyn kan begryp soos dit leer nie. "
Die probleem van die empirisme lê daar veral in dat dit nooit tot die waarneming self deurdring nie, maar altyd 'n sekere afstand bly bewaar, asof dit deur 'n god aanskou word. Volgens die fenomenologie moet mens egter die dinge wat waargeneem word, vir hulleself laat praat; hoe hulle op hul mees oorspronklike manier na ons toe kom en dit is nie soos 'n soort versameling kolle wat ons teoreties terugbring na die reeks voorwerpe wat ons sien nie. Ons sien die voorwerpe dadelik volgens die fenomenologie. "Die oorspronklike persepsie is 'n nie-godelike, voor-objektiewe en voorafbewuste ervaring."
Bron
- Hierdie artikel is vertaal uit die Nederlandse Wikipedia
