Garde

Garde
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Herria eta eliza; atzealdean Idoizola
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Pirinioak
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Mankomunitatea	Ezka-Zaraitzu
Izen ofiziala	Garde
Alkatea (2019-2023)	Jose Javier Etxandi Sarries (Itoleta)
Posta kodea	31414
INE kodea	31113
Herritarra	gardar
Geografia
Koordenatuak	42°47′00″N 0°53′48″W
Azalera	43,4 km²
Garaiera	705-1753 metro
Distantzia	93,3 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	139 (2023:  5)
56 (%40,3) (2019)  (%59,7) 83
Dentsitatea	0,03 bizt/km²
Zahartzea	% 13,84
Ugalkortasuna	‰ 0
Ekonomia
Jarduera	% 0 (2011)
Desberdintasuna	% 0 (2011)
Langabezia	% 5,74 (2013)
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak	% 9,40 (2018: %6,7)
Datu gehigarriak
Sorrera	1846 (independentzia)
Webgunea	www.garde.es

Garde Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 93,3 kilometrora. Altuera 705 eta 1753 metro artekoa da, eta 43,40 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 139 biztanle zituen.

Garde Nafarroako herririk ekialdekoena da. Erronkaribar eta Beraribar lotzen dituen Gardalar ibaiaren ibarrean dago. Ibar oso estua da, eta, beraz, luze-luze eginda dago ibaiaren ardatzaren inguruan, Arrigorrietako mendilerroaren magalean, herriko karrikak oso estu eta aldapatsu bihurtuz. Erronkaribartar herri tipikoa da, eta bere kale harriztatuen artean arkitektura oso berezia mantentzen du, lau isurkiko teilatuak eta harrizko horma lodiak dituena.

Erronkariko ibaxan kokatuta da, baina 1846tik udalerri independentea da. Bertako biztanleak gardarrak dira.

Izena

Garde toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Garde
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Garde

Leku-izena modu bakarrean agertzen da historian zehar, 1085etik.

Etimologia

Mikel Belaskoren arabera, baliteke Cardus pertsona-izenarekin lotuta egotea. Julio Caro Baroja eta Ricardo Zierbide ideia horretakoak dira. Lehenengoak Cardus latinezko cognomen gisa dokumentatzen du eta Kardellu edo Cardellu txikigarriak aipatzen ditu. Bizkaia ibarraren izenak, Gardalain izenekoak, pertsona-izen berean du jatorria.

Beharbada, beste azalpen bat g + arde da: hor, hasierako g- "garagar" hitzetik etor liteke, normalean gar-rera murriztuta eta garagarde -tik kenduta, bikoiztua baita. Hurrengo arde izan liteke "arte" antzinako aldaera erronkariarra, euskalki horretan fonetikak bilakaera nabarmena baitu. Beraz, bere esanahia "garagar arte" izan liteke.

Ezaugarriak

Armarria

Gardeko armarria Erronkaribarreko armarria da. Blasoi hau du:

«

Armarri kuartelatua: lehen hondo urdin batez eta aurrean hiru arkudun urrezko zubi batez osatuta dago, bere gainean errege mairu baten buru moztu batekin; bigarren hondo gorri batez eta aurrean zilarrezko erbi-txakur bat eskuinera begiraz osatuta dago; hirugarren hondo gorri batez eta aurrean zilarrezko gaztelu bat; laugarren hondo urdin batez eta aurrean urrezko hiru tontorrez osatuta dago.

»

Bandera

Gardeko banderak Erronkaribarreko armarri San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez horiz eta urdinez inguratua. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Erronkari" izena duela ere. Ertzak kolore bereko hiruki-zerrenda bat du orientazio bertikalean edo horizontalean, eta izkinetan zortzi puntako izar berde bat karratu hori baten gainean. Bandera hau bera da Erronkaribar osatzen duten herri guztientzat, nahiz eta udalerri bakoitza bere aldaketa txikiekin.

Geografia

Ingurune naturala eta klima

Nahiz eta oraindik ere haritz eta pago bakanen batzuk geratzen diren, gaur egun jatorrizko landaredia erabat galdu da. Haren tokia azken mendeotan landatutako pinuek hartu dute.

Udalerriaren gehienean mendialdeko klima mediterraneoa nagusi da. Beherago dauden guneetan klima atlantikoa ageri da. Hori da San Migel mendilerroaren ipar-mendebaldeko lurraldearen kasua. Urteko batez besteko tenperaturak aldakorrak dira, orientazioa eta altuera zein den: 6 eta 10 gradu bitartekoak dira. Prezipitazioak, berriz, 1.000 mm – 1.600 mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 120 inguru dira.

Estazio meteorologikoak

Garden ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Urzainki pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 722 metrora, Nafarroako Gobernuak 1980n jarritako estazio meteorologikoa dago.

Datu klimatikoak (Urzainki, 1980-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	23.0	25.0	29.0	33.0	36.0	37.0	39.0	36.0	30.0	23.0	20.0	39.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.3	9.9	12.9	15.1	19.0	23.7	27.3	27.4	22.9	17.5	11.6	8.7	17.0
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.0	4.9	7.5	9.7	13.2	17.2	19.9	19.9	16.3	12.2	7.3	4.6	11.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-0.2	-0.0	2.0	4.3	7.4	10.6	12.5	12.5	9.7	6.9	3.1	0.4	5.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-14.0	-14.0	-13.0	-4.0	-2.0	1.0	4.0	1.0	-1.0	-5.0	-10.0	-14.0	-14.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	128.1	114.7	106.4	127.5	107.7	74.8	51.1	52.4	80.0	132.2	154.8	129.7	1259.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	63.0	77.5	67.0	83.0	98.0	65.0	76.0	67.5	61.0	127.5	74.0	76.5	127.5
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	13.9	12.9	13.1	15.2	14.8	9.5	7.0	7.1	8.9	12.8	14.6	13.5	143.2
Elur egunak (≥ 1 mm)	3.4	4.6	3.0	1.3	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	1.5	2.4	16.5
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua

---

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia

Udalerriari buruzko lehen dokumentu idatzia XI. mendekoa da. Done Jakue eliza, Erronkariko Done Martiri monasterioaren menpekoa zena, Leireko abatetxeari eman zion dohaintza moduan Antso V.a Ramiritz erregeak. Done Jakue elizan hispaniar-bisigotikoen erritua egiten zutela eta, Iruñeko gotzainak 1000 soldatako zigorra jarri nahi izan zuen, baina azkenik, Nafarroako Erresuma guztian egiten zen erritu erromatarra hartu zen elizan ere.

Urteroko petxa Erronkariko Mankomunitateko gainerako herriekin batera ordaintzen zuten, baina 1412an kaparetasun osoa lortu zuten. 1427an bizilagunek inguruko mugak defendatzeko prest zituzten 24 baleztari.

Fernando Katolikoak Nafarroako Erresuma konkistatu zuenean, erronkaribartarrek behin eta berriz leialtasuna erakutsi zieten Katalina I.a Nafarroakoa erregina nafarrari eta haren seme Henrike II.a Nafarroakoa, eta Pedro Sanz buru izan zen 1516an gaztelarrak kanporatzeko ahaleginean Pedro Nafarra gardarrari laguntza eman zioten erronkaribartarren aurka. Gardar batzuk hiltzera eta ondasunak konfiskatzera kondenatutako hamazazpi erronkaribartarren artean agertu ziren 1523an, errege legitimoekiko jarrera leialagatik.

Espainiako Ondorengotza Gerran, ibaxak Felipe V.a Borboikoaren alde egin zuen Karlos V.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa aurka, 1710eko urriaren 3an Gardeko biztanleek proaustriarrei eskainitako erresistentzia nabarmenduz.

1787ko irailean uholde handi bat gertatu zen Gardalar ibaian, Erronkariko ibaxaren gaineko euri ugarien ondorioz. Urak Gardetik igarotzean desbideratu zirenean, 150 000 erreal baino gehiagoko kalteak eragin zituzten. Beste arro batzuetan ere uholde handiak izan ziren, eta Zangoza izan zen herririk kaltetuena.

Konbentzioaren Gerran, Erronkaribarko Gerra Batzordeak Gardeko sei ordezkari izan zituen: Meltxor Gorringo abadea eta Migel Urzainki, Diego Azearitz, Iosepe Maritxalar, Manuel Azearitz eta Bikendi Lorea zinegotziak. Hiribilduak 1793an gastatu zuen, 2004 erreal bastimentu eta pagatan. Urte hori lasaitasunez joan zen; ez, ordea, gardarrek Zaraitzu aldera mobilizatu behar izan zuten hurrengoa, frantziarrek Orbaizetako ola okupatu zutenean, 1795era arte mantendu baitzuten.

1802an aletegia, harategi publikoa, errementeria eta aduana zituen herriak. Herritarrek proposaturiko eta erregeordeak berretsitako alkate batek zuzentzen zuen, herritarren artean aukeraturiko erregidoreekin batera. 1850ean eskola zeukan, eta bertako maisuak 2000 erreal jasotzen zituen soldata moduan urtero. Horrez gain, bazen irina ekoizten zuen errota bat, eta Aragoi eta Euskal Herria lotzen zituen bidea igarotzen zen herritik.

Iberiar Penintsulako Gerrako inbaditzaile frantziarren aurkako liskarren haustura Garden gertatu zen 1809ko maiatzaren 24an, nafarrek 14 frantziarreko destakamendu bati eraso egin ziotenean. 1812an lortu zuen, Urzainki eta Izaba sugarren larre ziren bitartean, Frantzisko Espotz Mina eta bere gizonak herrian jarraitzeari esker antzeko egoera batetik libratzea. Gerra osoan zehar, ttandakako agintarien behar ekonomikoei lagundu behar izan zien, eta gerrako gastuak 13 230 erreal izatera iritsi ziren. Gastu gehienak eriondoen ospitaleak eragin zituen.

1822ko uztailaren amaieran, Nafarroako Batzar Errealistak bere lehen Ospitale Militarra ezarri zuen Garden, ehun bat zauritu eta gaixorentzako edukierarekin. Errealistek sostengu sendoa izan zuten José Ramón Urzainqui parrokiako onuradunarengan.

1855eko maiatzaren 1eko desamortizazio legea betez, 1862an Iruburria auzoan ogia egosteko labe bat eta Iriondoa auzoan beste labe bat saldu ziren.

Demografia

2023 urteko erroldaren arabera 139 biztanle zituen Gardek.

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
471	431	463	521	474	496	487	485	506	508	505	504	330	290	236	217	189	171	137

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Erronkaribarren ekonomia mendiak eta basoek eskaintzen dituzten produktuei loturik dago (zuraren ekoizpena, artzaintza). Dagoen industria apurra jarduera horietatik eratorria da (gaztagintza, zerrategiak). Eronkaribarreko gaztak Erronkariko gazta sormarka du 1981az geroztik.

Azkenaldi honetan, turismoa ari da gero eta garrantzi handiagoa hartzen: eskiari eta mendiari lotutako turismoa. Izan ere, 2008an Larra-Belagua eski estazioa ireki zuten.

Politika

Gardeko udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean, Burgiko eta Bidankozeko Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Jose Javier Etxandi Sarries da, Itoletako hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Alderdia	Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Itoleta	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	5
Gardeko Talde Independentea	-	-	4	5	-	-	-	5	-	-	-
Gardeko Independenteak	-	1	1	-	-	-	-	-	-	-	-
Aranea	2	4	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Zentro Demokratikoaren Batasuna	2	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Navarra Suma 26 32,50 -  Nafarroako Alderdi Sozialista 23 28,75 ▲ 8  Geroa Bai 20 25,00 ▲ 10  Euskal Herria Bildu 8 10,00 ▼ 3  Izquierda-Ezkerra 1 1,25 ▼ 3  Ahal Dugu 1 1,25 ▼ 9

2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Nafar Herriaren Batasuna 23 26,14 ?  Nafarroako Alderdi Sozialista 15 17,05 ?  Euskal Herria Bildu 11 12,50 ?  Ahal Dugu 10 11,36 ?  Geroa Bai 10 11,36 ?  Nafarroako Alderdi Popularra 8 9,09 ?  Izquierda-Ezkerra 4 4,55 ?  Libertate Nafarra 3 3,41 ?  Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 1 1,14 ?  Equo 1 1,14 ?

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

Egungo banaketa

Gardeko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Jose Javier Etxandi Sarries da, Itoleta zerrendakoa. Lau zinegotzi dira:

• Jose Angel Ureña Marco (Gardeko Talde Independentea)
• Iñari Adanez Ezker (Gardeko Talde Independentea)
• Ricardo Galan Trebiñu (Gardeko Talde Independentea)
• Ienego Marco Glaria (Gardeko Talde Independentea)

Alkateak

1979tik, Gardek 5 alkate izan ditu:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia
Pedro Glaria Sanz	1979	1983		Zentro Demokratikoaren Batasuna
Markos Ureña Markos	1983	1987		Aranea
Pedro Maria Anaut Mainz	1987	1991		Gardeko Talde Independentea
Enrique Galan Landa	1991	1995		Gardeko Talde Independentea
Enrique Galan Landa	1995	2007		kudeaketa-batzordea
Markos Ureña Markos	2007	2011		Gardeko Talde Independentea
Markos Ureña Markos	2011	2019		kudeaketa-batzordea
Jose Javier Etxandi Sarries	2019	jardunean		Itoleta

Garraioa

La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Erronkaribar eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:

• Uztarroze - Izaba - Urzainki - Erronkari - Garde - Burgi - Esa - Xabier - Zangoza - Ledea - Irunberri - Nardoze Alduate - Ibargoiti - Elo - Noain - Cordobilla eta Iruñea

Kultura

Euskara

Ikus, gainera: «erronkariera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Erronkaribarreko herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko zuberera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.

Koldo Zuazok, 2010ean, Erronkaribarrak atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.

Bakarrik XX. mendean zehar nagusitu zen gaztelania ibaxan. Euskara, erronkaribarrera, joan den mendearen bigarren erdialdean galdu zen. Euskaldun berriak eta kanpotik joanak dira egungo erronkaribarrerazko euskaldunak. Batez ere irakaskuntzaren bidez, ia bost biztanletik bat euskal hiztuna izatea lortu da gaur egun. Bertako euskalkia, erronkaribarrera, XX. mendearen bukaera arte erabili zuten. Fidela Bernat (1898-1991) izan zen jatorrizko azken hiztuna. Ibaxaren isolamenduak, ziurrenik, bere berezitasunak azaltzen ditu, erronkaribarrera euskalki originalena da, baina baita garbien eta kontserbadoreenetako bat ere.

Janzkera

Antonia Anaut, bere jantzi tradizionalekin

Artikulu nagusia: «Erronkaribarko janzkera»

Ohiko janzkerari dagokionez, Erronkariko ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Erronkariko ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.

Almadiak

Almadiak luzera bereko hainbat egur atalez osatutako putzu bat da, elkarren artean landare-jarioen bidez lotuak (hurritz-zakurrak edo basa-zumea), puntan eta atzealdean arraunak dituena, zurezko putzua ibaiaren ibilgura zuzendu edo gidatzeko. Nafarroako Pirinioaldeko ibarretan, basoen aprobetxamendua garai gogoangarrietatik diru-iturri nagusia izan da, eta bertako ibaiak zura eraldatzeko edo erabiltzeko sal zitekeen lekuetara garraiatzeko modua. Egur hori almadietan garraiatzen zen.

Hiru Behien Zerga

Artikulu nagusia: «Hiru Behien Zerga»

Hiru Behien Zerga, 1960ko hamarkadan

Urte bakoitzeko uztailaren 13an, Erronkaribar eta Bearnoko Baretetze ibarren artean dagoen San Martingo Harria milaka urteko zeremonia baten lekuko eta protagonista da: Hiru Behien Zerga (erronkaribarreraz: Iror Beien Emontarzuna). Indarrean dagoen Europako nazioarteko trataturik zaharrena da. Ekitaldi honetan, Baretetze ibarreko bearnotarrak, ekarririk eta Frantziako banderarekin, Erronkaribarreko Izaba, Urzainki, Uztarroze eta Garde herriei, erronkaribartar jantzi tradizionala soinean, astaje, ilaje eta kemen berdineko hiru behiren urteko eta betiko zerga bana ematen diete. Horren aurretik, bi eremuetako agintariek, eskua San Martingo Harriaren gainean jarrita, konpromisoa hartu dute bakea egon dadin. Konpromiso hori Izabako alkateak esku guztien gainean jarritako "Pax avant, Pax avant, Pax avant" latinezko esaldiarekin batera zigilatu da.

Ez dakigu zeremonia honen jatorria eta zergatia. Badakigu XIV. mendean zerga horren ordainketa eten egin zela, eta horrek gatazka larria sortu zuen bi haranetako bizilagunen artean. Heriotza eta gertakari desatseginak izan ziren, eta 1375. urtean emandako epai batean amaitu zen guztia, non Baretetzeko bearnotarrak zerga ordaintzen jarraitzera kondenatzen ziren. Epai hura, zeremonia honi buruz dagoen lehen erreferentzia dokumentala izateaz gain, 1375. urtean zerga horren ordainketa oso aspaldikoa zela adierazten duen datua da.

Kausei dagokienez, historialari batzuek defendatu dute gerrako zerga baten aurrean gaudela, betiereko izaera duelako, eta ez litzatekeela inola ere larre eta iturriak erabiltzeagatiko konpentsazio bat, oker zabaldu den bezala.

Dantzak

Ttun-ttun dantza ekintza kolektibo eta sozial garrantzitsua zen ibaxan. Astearen amaieran, herria ekitaldi sozial bat egiten ari zen, batzar bat plazan. Han ateratzen ziren neska-mutilak dantzatzera. Haurrek ez zuten ekitaldi horretan parte hartzen, sheriffak plazatik uxatzen zituen. Dantzak iragana eta etorkizuna uztartzen ditu, belaunaldi berrietan tradizio soziala iraunaraziz eta arbasoek estimatzen dituzten balio handienak bertan jarriz.

Ttun-ttun dantzaren arrazoi psikologikoa hau da: kolektiboak, bere horretan, gizarte-balioak iraunarazteko komunikatzen du bere burua, familiako kideen indibidualtasuna gainditzeko sentimenduan. Dantza txirulaz eta salterioz laguntzen zen, eta "ttun-ttun" izena jasotzen zuen, damburia izenez ere ezaguna, agian egiptoar danbolinaren deribazioa, laute modukoa, gaur egun danbolinak ordezkatzen duena. Dantza biribilean dantzatzen da, erlojuaren orratzen kontrako noranzkoan. Ibaxako dantza guztiak bezala, oin puntekin dantzatzen da, duintasun zeremoniatsu eta noblearekin, baina tentasunik gabe. Garde, Izaba eta Uztarroze herriren ttun-ttun jaso da. Hiru kasuetan koreografia antzekoa da, melodiak bereiziz eta Uztarrozen kasuan dantzaren zatien ordena ezberdina.

Apretagileak

Mauleko apretagile talde bat

1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek Zuberoako Maulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.

Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.

Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.

Jaiak

• Done Jakueko xeiak, abuztuaren hirugarren asteburuan

Ondasun nabarmenak

• Done Jakue eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko-pizkunde estiloan.
• Zuberoako Andre Mariaren baseliza, XVI. mendean eraikitako kristiau baseliza.
• Nabarzatoko Done Sebasti baseliza, Erdi Aroan eraikitako kristiau baseliza.
• Gardeko zubia, Gardalar ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.

Gardar ospetsuak

• Pedro Nafarra (1460-1528), noble, marinel, militar, ingeniari eta Olivetoko kondea.
• Ignacio Zoco (1939-2015), futbolari.

Irudiak

• 
  Iriondoa auzoa
• 
  Zeharkarrika
• 
  Eguzkilore ate batean
• 
  Iriburia auzoa
• 
  Eliza
• 
  Etxe bat

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

Ikus, gainera

• Pirinioak
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

• Gardeko Udalako webgune ofiziala

• Datuak: Q1770960
• Multimedia: Garde / Q1770960
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Garde