Ziortza-BolibarBizkaiko ekialdean eta barnealdean, Lea-Artibai eskualdean, dagoen udalerria da. Oiz mendiaren ipar-ekialdeko magaletan eraikitako bizilekuak dira Ziortza-Bolibarkoak Bilbotik 51km-ra dago. 2004koazaroaren 30eanMarkinatik banandu eta udalerri bilakatu zen. 461 biztanle zituen 2016. urtean.
Etimologia
Gaur egun ofizialki bi izenek osatzen dute udalerriaren izena, Ziortzak eta Bolibarrek. Bertakoek eta ingurukoek ordea, bizkaieraz, Gollibar esaten diote Bolibarri.[4][5]1969 eta 2005 artean udalerria Markina-Xemeingo udalerriari anexionatuta egon zen, eta 2005ean udaletxea berreskuratu zuenean, Ziortza - Bolibar izen ofiziala hartu zuen udalerriak. Ziortza, Zenarruza toponimoaren bilakaera modernoa da, eta Bolibar, berriz, udalerriko herrigune nagusiaren izenaren euskal forma.
Ziortza edo Zenarruza izena 1082. urtean agertu zen lehen aldiz dokumentu idatzietan, Erdi Aroan nabarmentzeko garrantzia izan baitzuen Ziortzako Kolegiatak. Historikoki Bolibar Zenarruzako kolegiataren mende egon zen, horregatik ageri da EEIren 1842 eta 1960 arteko errolda guztietan Zenarruza izenez. Hainbat teoria daude Zenarruza toponimoaren jatorri etimologikoa azaltzeko. Hauetako batek dioenez, Ziortza izena euskarazko *Zinaurritza hitzetik dator (*zinaurri (ikus: zihaurri) gehi *-tza(h)a, oparotasun-atzizkia, modernoa -tza); crf. Euskaltzaindia[1]. Proposatutako beste teoria etimologiko baten arabera, toponimoa *Tzear Otza adierazpenetik dator, hau da, "hegal hotza" esapetik. Alabaina, teoria honek ez du argitzen erromantze izenaren tarteko n-aren existentzia; beraz, Ziortza Zenarruzaren bilakaera izango litzateke.
Bolibarri dagokionez, jatorri etimologiko argia duela dirudi, *bolu ibar-retik etorriko litzateke, euskaraz errotaren ibarra esan nahi du. Hain zuzen ere, Bolibarren aipamen zaharrena XI.mendekoa da eta *Molinibar gisa azaltzen da, *Bolinibar; cfr. Koldo Mitxelena (1976).
Bolibar izenak, Simon Bolivar zenaren bitartez, ondoriozko toponimia ugari utzi du Ameriketan, hala nola Bolivia estatu-izenean.
Armarria
Ziortza-Bolibarko gaur egungo armarriaren jatorria garai batean San Tomas elizako atarian egondako hilarri batekoa da. 1934an honako hilarria Venuezuelako Santa Ana kaperara (gaur egunco Coromotoko kapera) eraman zuten Simón Bolívarren omenaldian. Hilarriaren goiko partean pertsonaia bat agertzen zen, beharbada hildakoaren irudia adierazi nahian eta, bere ondoan, beste bi pertsonaiek arku bati eusten zioten. Beheko partean borobil bat ageri zen, errota harria.
1927an Bolibarko frontoiaren eta Simón Bolivarren monumentuaren inauguraziorako, Bolibarko eskoletxeko ikasleek (neskek), herriko bandera diseinatu zuten Petra Eguzkiza maistraren eta Domingo Ugartetxea San Tomas elizako parrokoaren gidaritzapean. Hiruki formako oihal gorrian, urre koloredun hariz eginda armarriak honako irudi hauek jasotzen ditu:
Arranoa bere garretan burezur bat duela.Ziortzako kondairari aipamena egiten dio.
Hiru pertsonaia. Bat arkuaren azpian eta beste bi arkua eusten, aipatutako hilarrian agertzen diren moduan.
Hiru hosto (zurzuri hostoak) Bolivartarren armarri modernoa aipatzen dute.
Errota harria, Bolivartarren lehenengo armarria eta atariko hilarrian irudikatuta zegoena.
Testuak: goiko partean "Anteiglesia de Cenarruza" (Ziortzako elizatea) eta beheko partean "Puebla de Bolibar" (Bolibarko puebla).
Gaur egun ere, Ziortza-Bolibarko udaletxeko armarriak irudi horiek biltzen ditu. Ziortza-Bolibarko udala 2005eko urtarrilaren 27an osatu zen Markina- Xemeingo udaletik desanexioa lortu ondoren.
Geografia
Mugakideak
Ziortza-Bolibar Bizkaiko ekialdean eta barnealdean dago kokatuta, Oiz mendiaren magalean. Iparraldean Aulesti udalerriarekin egiten du muga, hegoaldean Mallabiarekin, ekialdean Markina-Xemeinekin eta mendebaldean berriz Munitibar du mugakide. 18,50m2ko azalera hartzen du eta inguruko herri gehienek bezala lurrazal malkartsua dauka.
Ziortza-Bolibar,BI 2224 errepideak Munitibarrekin lotzen du eta BI 633-ak Markinarekin eta Mallabiarekin.
Ez du hirigune handirik; inguruko mendietan sakabanatutako 4 auzoek osatzen dute udalerria: Bolibar, Zeinka-Zearregi, Ziortza-Goierria eta Arta. Alabaina, barruti guztien artean bat nabarmendu beharko balitz, hori Bolibar litzateke, herriko frontoia eta Santo Tomas eliza dauden hirigunea, Simon Bolibar Museoaren ondoan.
Honako hauek dira Ziortza-Bolibar udalerriaran baitan aurkitu daitezkeen mendiak iparraldetik-hegoaldera:
Ziortza-Bolibarko mendiak
Lekoiz Mendia (425m)
Gosmendi (302m)
Arnaotegi Mendia (434m)
Puntamendi (377m)
Gainduako Haitza (648m)
Txaboletako Puntea (454m)
Aranbaltzburu (491m)
Astarloko Atxa (634m)
Leartzaburu (407m)
Hidrografia
Honako hauek dira Ziortza-Bolibar udalerriaran baitan aurkitu daitezkeen erreka eta errekastoak:
Ziortza-Bolibarko errekak
Artibai
Markola
Muxoko erreka
Kanterako erreka
Longarte
Lalbitxu
Laituondo
Urazandia
Errekagoena
Osiñeta
Usatorre
Andiotza
Ontzukola
Aranbaltz
Untzagaraiko errekatxarkoa
Agiñalde
Narrustegiko erreka
Kortaeta errekastoa
Epedar
Olakorta
Historia
Bolibar izena historian lehendabiziko aldiz 1501. urteko dokumentu batean agertzen da. Bertan, Bizkaiko kondeak, Eneko Lopez jaunak, Errioxako San Millan de la Cogolla monasterioari bere elizetako bat dohaintzan eman zion: Axpe Busturia Andra Mariakoa. Egintza hau, itxuraz elizkoia, lurraldeko botere nagusiek berretsi behar izan zuten: jaun laiko eta erlijiosoek, eta horien artean Ligoarius Molinivarrensis izeneko abade batek. Abade horrek Bolibartik agintzen zuen Oizko ipar hegaletan sakabanatuta zeuden beste monasterio eta herrixketan.
Ordurako Bolibar herriak jadanik urte batzuk izan behar zituen, Bizkaiko autoritate erlijioso nabarmenetako bat han kokatzeko, jadanik finkatutako herria izan behar baitzen.
Antzinaroa: lehen aztarnak
Udalerriko aztarna zaharrenak erromatar garaikoak dira. Aro hau eta gero, erlijio-gune txiki batzuk sortu ziren (Arta, Bolibar eta Ziortza) eta XI.mendera arte iraun zuen ixilaldi bat zabaldu zen.
Ez dakidgu zehazki Bolibarren sorrera ze urtetan eman zen, data zehatza ezezaguna da, baina antzinatik okupatutako lurralde batean eratu zela ziurra da. Gauza jakina da behintzat IX.menderako herrixkaren bat bazela lurraldean.
Bolibarko inguruetan, Iruzubietako auzoan eta Kolegiataren inguruan, XX.mendearen hasieran bi brontzezko aizkoraren aztarna aurkitu ziren. Aztarna hauek Brontze Amaiera Atlantikoari egozten zaizkio, eta Kristo aurreko IX. eta VIII. mendeetan datatzen dira. Horrez gain, 30 txanpon ere aurkitu ziren. Txanponak II eta III. mendeko sestertzio gisa identifikatu dira, eta 231 urtea baino beranduago ezkutatu zirela ikertu da.
Aldi honi buruz ezin da askoz gehiago esan, ez baitago datu gehiagorik. Alabaina, azken aurkikuntza horrek argi uzten du erromatar politika kolonialarekiko lotura. Historialarien esanetan, I. mendeko erdialdera Flaviar dinastiak bultzatua, Erroma eta kolonizatutako eskualdeen arteko komunikazioa hobetuko zuen bide-sare sendoa eraiki zen eta hain zuzen bertatik igarotzen zen . Horrela, aroko lehendabiziko mendeetan euskal lurraldeen paisaia bi komunikazio bideen inguruan eratu zen: hegoaldean Astorgatik Bordelerako bidea, Arabako Lautada zeharkatzen zuena, eta iparraldean itsas bidea, Kantauriko portuak Bordelekin lotzen zituena, lehengai eta manufakturen birbanaketa gunea. Bi bideen artean kokaleku berriak eta bigarren mailako bide berriak sortu ziren, eta herrien arteko harreman modu berriak ezarri zituzten. Bide horietako bat Lekeitiotik zetorren eta Bolibartik pasa behar izan zuen, Oizko ipar hegaletatik igo eta Durangaldeko haranean sartzeko.
Egungo udalerrian oraindik ez zen existitzen bere burua erkidego bereko kidetzat hartzen zuen kolektiborik, Ziortza edo Bolibarrekin identifikatzen zena, eta inguruko erkidegoetatik bereiztuko zuen nortasun nahikoa zuenik.
Oiz mendi magaleko herrixken sorrera eta finkapena (VIII-XI. mendeak)
Erdi Aroan Ziortzako Kolegiata nabarmentzen da. Ziortza edo Zenarruza izena 1082. urtean agertu zen lehen aldiz dokumentu idatzietan. Hala ere, tradizioz esan ohi da 968. urtekoa dela bertako eliza.
IX.mendetik aurrera, Oiz mendiko magalean nekazari eta abeltzain familiak finkatu ziren. Talde horiek erkidego txikiak osatzen zituzten, familia bakoitzak mugatutako lursail publiko bat ustiatzen zuelarik, Etxea eta baratzeak zituzten, bakoitzak berea. Hala, herrixkak sortuz joan ziren apurka-apurka. Etxebizitzen inguruan, baratzeak lantzen ziren, zertxobait urrutiago zereal soroak, sagarrondo soroak, eta abereak gordetzeko barrutiak. Azkenik basoak zeuden, bizilagun guztiek elkarrekin ustiatzen zituztenak; hortik lortzen zuten haien etxeak eraikitzeko eta berotzeko egurra, haien abereak mantentzeko baliabideak…
Urte batzuk beranduago, bertako bizilagunek beraien jabetzako eliza bat eraiki zuten, herrixkako mutur batean, hilerria zegoen tokian. Elizak, funtzio espirituala betetzeaz gain, ekonomikoa ere betetzen zuen. Familiek zituzten ondasunak biltzean elizan gordetzen zituzten jaunik boteretsuenek indarrez kentzea saihesteko. Gerrikako eliza zaharraren barruan arkeologoek aurkitu zuten 1,40x 2,50 metro baino gehiagoko siloa horren adibide da; hurrengo uztetan landatuko zen hazia mantentzeko erabili zezaketen, gosete garaietan zereala mantentzeko, edo tenpluaz arduratzen ziren elizgizonen elikagaiak mantentzeko.
Arkeologia indusketetan berreskuratutako solairutik ondoriozta daitekeenaren arabera, antzinako elizok eraikin apalak ziren, herriek zituzten baliabide eskasekin eraikiak. Halere, Arta eta Gerrikako nekazariak aberatsak izan behar zuten, beraien soberakinen zati bat desbideratu zutelako Oizko hegaletan sakabanatuta zeuden beste herrixken elizak baino eliza hobeak eraikitzeko. Ziortzako eliza zaharra ere eraikin garrantzitsua izan behar zuen, hala erakusten du bertako harlanduak.
Herrixka mundu horretan Bolibar sortu zen, Markola errekako ibaiertzean. Bolibar, esan bezala, -molin edo -bolinetik dator, eta horri -ibar atzizkia gehitzen diogu «errotaren harana» esanahia hartzen due. Dirudienez, herrixka errotaren inguruan eratu zen, Artako, Gerrikako eta Ziortzako nekazariak euren soroetako fruituak ehotzera jaisten ziren. Horrenbestez, esan daiteke inguruko herrixken nekazaritza-hazkundearen ondorioa izan zela Bolibar.
Ziortzari dagokionez, 1082. urtean, Ziortzan Blasco izeneko abadeak, dokumentu garrantzitsuak egiaztatu zituen. Kondairaren arabera Bizkaiko jaun nagusiek 968. urtean sortu zuten, eta datu arkeologikoek kontakizuna egiaztatzen dutela dirudi, baina agian Ziortzaren sorrera ez zen gertatu nekazarien ekimenez, zonaldeko agintari nagusienen ekimen gisa baizik, ordura arte nekazaritza-erkidegoetako elizetara bideratzen ziren errenten zati bat beraien eliza propiora desbideratzeko aburuz.
Bolibarren eta Ziortzako Monasterioaren goraldia (XI-XIII.mendeak)
Ziortzako Monasterioa
Ziortza-Bolibarko udalerrian gero eta gehiago Gerrika, Arta, Ziortza, Bolibar eta seguru asko Zenika eta Ziarregi herrixkak finkatzen joan ziren. Horien artean elkarbizitza ona zela zirudien, baina XI. mendetik aurrera tirabirak sortzen hasi ziren.
Jaun jakin batzuk, laikoak eta erlijiosoak, aurrerapauso bat eman zuten erkidegoen elizen jabe bihurtzeko, eta, beraz, horiek sortzen zituzten etekin eta irabazien jabe izateko. Beharrezkoa zen eliza zaharrak haien parrokia-eginkizunez gabetzea, diru-sarrera iturri garrantzitsua zirelarik.
Bi eragileen elkartzeak, Bolibar eta Ziortzako jabe eta abadeak indartzea eragin zuen, Arta eta Gerrikako elizak xurgatuz, eta ondorioz, horiek mendeko baseliza bihurtuz, eta hilerri zaharrak alde batera uztera behartuz.
Halere, deigarria da XI. mendean bi abadia hain gertu egon izana parrokia-eginkizunak betetzen. Beharbada biak monasterio berdinaren parte izango ziren, edo agian bi monasterio desberdin izango ziren, jabe desberdinekin.
Bi enklabe horien arteko harremanak XII.mendean nolakoak ziren ez dakigu, baina badirudi bakoitza bere eskumenak eta era- gin-eremuak arazorik gabe eratzen joan zela. Tenpluak estilo erromanikoan berreraiki ziren, horrek erakusten du hazkunde nabaria izan zutela.
1380. urtetik aurrera hainbat abadek hartuko zuten Ziortzako buruzagitza. Lehenengoa Pedro Martínez de Marquina izan zen. Ziortzan gailendu zen abadea Diego Irusta izan zen eta berari esker, Ziortzan 1526an desagertutako ostatua eraberritu zen. Halaber, Irusta abadeak sortu zuen Ziortzan lehenengo liburutegia.
Demografia
2019. urtean 451 biztanle zituen, horietatik %24,83k 65 urte edo gehiago zituen, eta atzerrian jaiotako herritarrak %2,66 ziren.[6]
Gaur egun Ziortza-Bolibarreko dentsitatea 21,48 biztanle Km2 -koa da.
Hurrengoko taulan ikusi daiteke gizonen, emakumeen eta biztanle kopuru osoaren bilakaera urteetan zehar.
Biztanleriaren bilakaera 2006tik 2022rarte
URTEA
GIZONAK
EMAKUMEAK
GUZTIRA
2022
213
192
405
2021
215
196
411
2020
215
189
404
2019
219
194
413
2018
227
200
427
2017
225
195
420
2016
231
201
432
2015
233
201
434
2014
231
203
434
2013
230
199
429
2012
221
197
418
2011
217
193
410
2010
218
190
408
2009
212
184
396
2008
215
180
395
2007
214
181
395
2006
205
178
383
Ziortza-Bolibarreko biztanleria sexu eta adinaren arabera (2022)
ADINA
GIZONAK
EMAKUMEAK
GUZTIRA
0-5
8
13
21
5-10
15
9
24
10-15
8
11
19
15-20
5
2
7
20-25
7
4
11
25-30
13
11
24
30-35
4
11
15
35-40
12
9
21
40-45
21
17
38
45-50
16
13
29
50-55
19
6
25
55-60
17
14
31
60-65
18
17
35
65-70
16
19
35
70-75
13
10
23
75-80
10
11
21
80-85
5
2
7
85+
6
13
19
Guztira
213
192
405
Jaiotzen eta hildakoen bilakaera 2005etik 2022ra
URTEAK
JAIOTZAK
HILDAKOAK
DIFERENTZIA
2021
3
2
1
2020
3
4
-1
2019
3
7
-4
2018
2
6
-4
2017
3
6
-3
2016
2
7
-5
2015
5
8
-3
2014
8
5
3
2013
5
6
-1
2012
9
6
3
2011
1
6
-5
2010
5
7
-2
2009
10
2
8
2008
3
3
0
2007
8
7
1
2006
5
3
2
2005
0
2
-2
Ekonomia
Herrian zerbitzuen sektoreak pisu handia dauka: 2017an ekonomiaren %83,2 zen. Lehen sektorea %7,9 eta bigarren sektorea %5,4. Eraikuntzak %3,5 suposatzen zuen urte hartan.[7]
Urte guztian zehar jai desberdinak egoten dira, baina nabarmenenak San Juanak eta Santo Tomasak dira. Halere, auzo bakoitzak bere ospakizunak ditu.
Urtarrila
Urtarrilaren 22a: San Bizente (Arta).
Maiatza
Ziortzako kontzertuak.
Ekaina
Ekainaren 23-24a: San Juan Jaiak, udako jai nagusiak.
Ekainaren 29a: San Pedro (Arta).
Uztaila
Uztailaren 10aren ondorengo domeka: Oiz mendiko erromeria.
Uztailaren 22a: Madalena eguna (Zeinka-Ziarregi).
Abuztua
Abuztuaren 5a: Andra Mari (Iruzubieta).
Abuztuaren 10a: San Lorenzo (Arta).
Abuztuaren 15a: Andra Mari (Ziortza-Goierria).
Abuztuaren 16a: San Roke (Ziortza-Goierria).
Abuztuaren 30a: Emeterio eta Zeledonio Deunak (Arta).
Azaroa
Azaroaren 30a: Desanexio Eguna.
Abendua
Abenduaren 21a: Santo Tomas Jaiak, neguko jai nagusiak.
Zerbitzuak
Garraioa
Ziortza-Bolibarrek Bizkaibus zerbitzua du soilik. Zerbitzu hau astelehenetik ostiralera eskeintzen da, larunbatetan eta igandeetan ez du zerbitzurik. Linea bakarra dago: 3922 Ziortza-Bolibar - Markina - Etxebarria.
Kirola
Kirol zerbitzuak eskaintzen dira, hala ere, Ziortza-Bolibarrek ez du polikiroldegirik eta herritarrak Markinara jotzen dute. Eskainitako zerbitzu horiek frontoia eta bolatokiak dira.
Ziortza-Bolibarrek Udal Liburutegiaren zerbitzua eskaintzen du urte guztian zehar astelehenetik ostiralera, goizeko bederatzietatik eguerdiko ordu biak arte.
Helbidea: Domingo Ugartetxea, 3
Euskara
Ziortza-Bolibarko Klaudio Jaio[10] hiztunaren pasartea, mezan Espainiako bandera izatearen ingurukoa. Euskal Herriko Ahotsak[11][12] proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.
Ziortza-Bolibar herri euskalduna da oso, izan ere, 2010. eta 2011ko datuen arabera, euskaldun kopurua %90.77 zen, eta euskararen erabilera %77.67. Euskalkiari dagokionez, mendebaldeko euskararen aldaera da bertakoa, sortaldeko[13] azpieuskalkiaren barnean kokatzen den Lea-Artibaiko euskara[11][12], alegia.
Taula honetan ikusi dezakegu zelan urteak igaro arren, Ziortza-Bolibar herri euskalduna izaten jarraitzen duen, izan ere, herritarren gehiengoak euskaraz hitz egiten du.
Ziortza-Bolibarren hizkuntzaren erabiera (2016)
Guztira
Euskaldun zaharrak
Jatorrizko elebidunak
Euskaldun berriak
Partzialki euskaldun berriak
Partzialki erdalduak
Erdaldun zaharrak
422
334
23
15
13
13
21
Ondasun nabarmenak
Caption text
Artako San Pedro baselizaZiortzako monasterioa[14] edo lehenagoko izenez, Ziortzako Kolejiata. Herrigunetik 2 kilometrora dago mendixka baten gainean. Historia handiko eraikina da; Erdi Aroan eta Aro Modernoan inguruko bizitzan garrantzia eduki zuen, nahiz eta geroago beherakada handia izan. 1980ko hamarkadatik aurrera, La Olivatik etorritako monje zistertarrak bizi dira bertan eta horrek bizitasuna itzuli dio eraikinari. XVI. mendeko abade-etxea dago bertan.[15]
Venezuelako gobernuak, Simón Bolívar askatzailearen omenez, arbasoen jaioterrian oroitarria eraiki zuen 1927. urtean. Idazkunean honako hau ipintzen du: Antziñako sendi euzkotaŕ onek Bolibaŕ'taŕ Simon argiratuaz bere bizimen indaŕa erakutsi eban (Antzinako sendi euskotar honek Bolibartar Simon argiratuaz bere bizimen-indarra erakutsi eban)[18]
Longa Jeneralaren Monumentua (kendu egin zuten)[19]
Bizkaia, Euskal Herria
Ziortza-Bolibar
−7 (2022)
_-_Monasterioa_1.jpg?lang=eu)
Simon Bolibar plaza
Udaletxea
Simón Bolívar askatzailearen omenez egindako monolitoan dagoen idazkuna.
Ziortzako monasterioaren klaustroa
Artako San Pedro Baseliza
San Lorentzo baseliza
Ziortzako kolegiata
Frontoia
Longa jeneralaren monumentua (kenduta dago jada).jpg?lang=eu)
Datuak: Q1247479
Multimedia: Ziortza-Bolibar / Q1247479
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ziortza-Bolibar
