Przejdź do zawartości

Mangan

Edytuj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez 5.173.132.131 (dyskusja) o 09:20, 2 paź 2022. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Następująca wersja przejrzana tej strony, którą oznaczono 2 paź 2022, była oparta na tej wersji.
Na tę stronę wskazuje przekierowanie z „Mn”. Zobacz też: komitet wyborczy Mniejszość Niemiecka (MN).
Mangan
chrom ← mangan → żelazo
Wygląd
srebrzystoszary o niebieskawym połysku
Mangan
Widmo emisyjne manganu
Widmo emisyjne manganu
Ogólne informacje
Nazwa, symbol, l.a.

mangan, Mn, 25
(łac. manganum)

Grupa, okres, blok

7, 4, d

Stopień utlenienia

II, III, IV, VI, VII

Właściwości metaliczne

metal przejściowy

Właściwości tlenków

wraz ze wzrostem stopnia utleniania:zasadowe,amfoteryczne lub kwasowe

Masa atomowa

54,938 ± 0,001[2][a]

Stan skupienia

stały

Gęstość

7470 kg/m³

Temperatura topnienia

1244 °C[1]

Temperatura wrzenia

1962 °C[1]

Numer CAS

7439-96-5

PubChem

23930

Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą
warunków normalnych (0 °C, 1013,25 hPa)
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Mangan (Mn, łac. manganum[3]) – pierwiastek chemiczny należący do grupy metali przejściowych.

Ma 15 izotopów z przedziału mas 49–62 i izomery jądrowe 51m, 52m, 54m. Trwały jest tylko izotop 55, który stanowi niemal 100% składu izotopowego manganu występującego w naturze.

Odmiany alotropowe

Mangan, zależnie od temperatury, przyjmuje cztery formy alotropowe mające różne gęstości:

  • < 700 °C: odmiana α;
  • 700–1079 °C: odmiana β;
  • 1079–1143 °C: odmiana γ – dość miękka, łatwo poddaje się obróbce mechanicznej;
  • > 1143 °C: odmiana δ.

Odkrycie

Sole i tlenki manganu były stosowane już w starożytności. Dawni hutnicy używali w procesie dymarkowym do wyrobu żelaza m.in. rudy darniowej zawierającej związki fosforu i manganu. We wczesnym średniowieczu wysoki stopień opanowania procesu dymarskiego cechował na obszarze barbaricum głównie celtyckie ośrodki kulturowe. Tlenki manganu wywołują również barwienie szkła na fioletowo, i mogą w zależności od atmosfery wytopu pełnić rolę odbarwiacza. Najstarsze przykłady celtyckich produktów szklanych pochodzą z około 250–220 r. p.n.e., także na terytorium Polski.

Istnienie tego pierwiastka zasugerował Carl Wilhelm Scheele. W 1774 r. przesłał próbki piroluzytu (braunsztynu) do Johana Gottlieb Gahna, który w tym samym roku wyizolował metaliczny mangan. Dokonał tego poprzez wymieszanie próbki z ropą naftową[b] i prażenie w tyglu węglowym[4]. Upraszczając, reakcja polegała na redukcji zawartego w próbkach dwutlenku manganu węglem:

MnO
2 + 2C → Mn + 2CO.

Występowanie w skorupie ziemskiej

Występuje w skorupie ziemskiej w ilości 850[4] – 1000[5] ppm, w znacznej części w postaci rud składających się z jego tlenków, węglanów i krzemianów. Jest po żelazie najbardziej rozpowszechnionym metalem ciężkim. W światowym wydobyciu manganu (w przeliczeniu na czysty składnik), wynoszącym w 2001 r. 9 mln ton, przodowały: Chiny (2,5 mln ton), RPA (1,5 mln ton), Ukraina (1,2 mln ton), Australia (1,1 mln ton) i Brazylia (1,1 mln ton).

Ważniejsze minerały: piroluzyt, psylomelan, manganit, braunit, hausmanit, dialogit, rodonit i bementyt[4].

Sztuczne radioizotopy

Do najważniejszych sztucznych radioizotopów należą:

  • 52Mn, otrzymywany w reakcjach: 52Cr(d,2n)52Mn i 56Fe(p,dn)52Mn
  • 54Mn, otrzymywany w reakcjach: 53Cr(d,n)54Mn i 56Fe(d,α)54Mn
  • 56Mn, otrzymywany przez neutronową aktywację metalicznego manganu lub dwutlenku manganu, MnO2

Są one stosowane jako wskaźniki promieniotwórcze.

Właściwości chemiczne i fizyczne

Metaliczny mangan jest twardym, srebrzystym i kruchym materiałem o różowym połysku. Jest masowo stosowanym dodatkiem do stali, obniżając jej temperaturę topnienia i poprawiając właściwości mechaniczne. Wykazuje właściwości paramagnetyczne.

Jest metalem stosunkowo aktywnym chemicznie, reaguje z kwasami nieutleniającymi (w postaci pyłu także z wodą) z wydzieleniem wodoru[6]. W postaci litej jest odporniejszy od żelaza na działanie czynników atmosferycznych w wyniku pasywacji. Rozdrobniony jest piroforyczny[7].

Najważniejszymi stopniami utlenienia manganu są II, III, IV i VII[8]. Formalnie zaobserwowano wszystkie stopnie utlenienia z zakresu od −III do VII[4][9]. Na stopniach utlenienia od −III do I mangan tworzy wyłącznie związki kompleksowe. Poczynając od stopnia utlenienia II rośnie charakter kwasowy manganu. Kationy Mn2+ są trwałe w roztworach wodnych i w środowisku kwaśnym dość odporne na utlenianie, podczas gdy związki manganu(II) w środowisku zasadowym łatwo ulegają utlenieniu[4]. Nie są znane oksyaniony manganu na tym stopniu utlenienia. Kationy Mn3+ są trwałe tylko w środowisku silnie kwaśnym, nawet ich rozcieńczenie podnosi pH roztworu wystarczająco, by uległy reakcji dysproporcjonacji do związków manganu(II) i (IV)[10]. Tendencja do tworzenia oksyanionów na tym stopniu utlenienia jest bardzo mała, udało się to potwierdzić dla K6Mn2O6[11]. Na IV stopniu utlenienia mangan tworzy fluorek i siarczan, jednak te związki rozkładają się w kontakcie z wodą. Oksyaniony MnO2−3 i MnO4−4 są trwałe w rozcieńczonych roztworach wodnych[12]. Nie są znane proste kationy manganu na wyższych stopniach utlenienia. Na V stopniu utlenienia mangan tworzy aniony MnO3−4, które nawet w roztworach o pH = 14 ulegają powolnej dysproporcjonacji do dwutlenku manganu i wraz ze spadkiem zasadowości środowiska szybkość tej reakcji mocno wzrasta[13]. Manganiany(VI) są stabilne w roztworach silnie zasadowych, po obniżeniu pH ulegają reakcji dysproporcjonacji[13]. Nadmanganiany, w których mangan jest na VII stopniu utlenienia[7], są trwałe w środowisku zasadowym i obojętnym. W środowisku kwaśnym możliwe jest uzyskanie kwasu nadmanganowego w wyniku reakcji roztworu nadmanganianu baru z kwasem siarkowym w temperaturze poniżej 1 °C[4]. Powstający w reakcji nadmanganianów ze stężonym kwasem siarkowym zielony tlenek manganu(VII) wobec nadmiaru H2SO4 jest zdolny do utworzenia oksykationu MnO+3. Stopniowa zmiana charakteru manganu z zasadowego na II stopniu utlenienia do kwasowego na VII jest wyraźnie widoczna, choć nieco zakłócona obniżoną stabilnością związków manganu na stopniach utlenienia V i VI. Roztwór nadmanganianu potasu o niskim stężeniu w skrajnie zasadowym środowisku przybiera barwę niebieską, co świadczy o powstawaniu anionu MnO3−4, w którym mangan jest na V stopniu utlenienia[10].

Przykłady związków i jonów manganu na wybranych stopniach utlenienia
Stopień utle­nienia Przykłady związków i jonów Uwagi
VII KMnO4, MnO−
4, Mn2O7, HMnO4[4], MnO+3, MnO3F[10], MnO3Cl[4] 		Aniony są trwałe w środowisku zasadowym i obojętnym. Związki manganu na VII stopniu utlenienia wykazują własności utleniające, szczególnie silne w środowisku kwaśnym. Aniony nadmanganianowe nadają roztworom wodnym barwę fioletową[10].
VI K2MnO4, MnO2−4, HMnO−
4[13], MnO2Cl2[4] 		Kwas manganowy(VI) jest tak nietrwały, że udało się wyznaczyć jedynie jego drugą stałą dysocjacji metodą radiolizy impulsowej (pKa = 7,4 ± 0,1)[13]. Występujące we wczesnej literaturze doniesienia o otrzymaniu MnO3 okazały się nieprawdziwe[4]. Aniony manganianowe(VI) nadają roztworom wodnym barwę zieloną[10].
V K3MnO4[14], MnO3−4, H
2MnO−
4[13], MnOCl3[4] 		Manganiany(V) jedynie w bardzo silnie zasadowym środowisku nie ulegają natychmiastowej dysmutacji. Udało się jednak wyznaczyć trzecią stałą dysocjacji kwasu manganowego(V) – (pKa = 13,7 ± 0,2)[13]. Aniony manganianowe(V) nadają roztworom wodnym barwę niebieską[10].
IV MnO2, MnS2[4], Mn(SO4)2[10], MnF4[4], MnF2−6[4], MnF−
5[4], MnO2−3, MnO4−4 		Trwały MnO2 jest głównym składnikiem braunsztynu – podstawowej rudy manganu. Powstające w wyniku fotolizy nadmanganianów rozcieńczone wodne roztwory manganianów(IV)[15] są również stabilne[12]. Związki manganu(IV) są zazwyczaj czarne[10].
III Mn2O3, Mn2(SO4)3, MnF3, MnCl3, MnBr3[4], Mn(OOCCH3)3[10],

K3[Mn(CN)6][4], K6Mn2O6[11]

Jedynie dla K6Mn2O6 wykazano istnienie odrębnego oksyanionu[11], substancje takie jak LaMnO3, LiMn2O4, LiMnO2, NaMnO2 są mieszaninami tlenków o określonej strukturze krystalograficznej. Kationy Mn3+ nadają roztworom wodnym barwę czerwoną[10].
II MnO, MnS, Mn(OH)2, MnCl2, MnBr2[4], MnI2[4], Mn(NO3)2, MnSO4, MnCO3, MnF2[4], MnF−
3[4], MnF2−4[4], K4[Mn(CN)6][4] 		Związki manganu na II stopniu utlenienia mają własności redukujące. Większość z nich ma barwę jasnoróżową[10], która wynika z tworzenia się kationu Mn(OH)2+6[4]. Świeżo strącony wodorotlenek manganu(II) ma barwę białą. Wydzielony kompleks K4[Mn(CN)6]·3H2O jest niebiesko-fioletowy a jego roztwory mają barwę żółtą[4].
I Mn(CO)5Br[16], Mn(CO)+5[17], Mn(CO)5Cl[18], K5[Mn(CN)6][10], (CH3C5H4)Mn(CO)3[10][19] Wyłącznie związki kompleksowe są znane, mają własności utleniające. Cyklopentadienylotrikarbonylek manganu jest używany jako dodatek do benzyny bezołowiowej[20].
0 Mn2(CO)10[21][22], Mn(CO)5[17] Dziesięciokarbonylek dimanganu można otrzymać w postaci czystej i ma pewne zastosowanie w syntezie organicznej[18].
−I LiMn(CO)5[4], NaMn(CO)5[18], Mn(CO)−
5[17] 		NaMn(CO)5 można wydzielić w postaci czystej.
−II Mn(bisftalocyjaninian)2−[23]
−III Mn(NO)3CO[4] Taki jest formalny stopień utlenienia manganu w tym kompleksie[4].

Otrzymywanie

Czyste (99,99%) kawałki manganu rafinowane elektrolitycznie

W laboratorium metaliczny mangan można otrzymać poprzez redukcję piroluzytu glinem w reakcji aluminotermii:

3MnO
2 + 4Al → 2Al
2O
3 + 3Mn.

W przemyśle znaczna część manganu jest wykorzystywana w postaci stopu z żelazem – żelazomanganu. Stop ten jest otrzymywany w piecach hutniczych lub łukowych z mieszaniny rud manganu i żelaza w wyniku redukcji węglem[24] – uzyskane tą drogą stopy zawierają 30–80% manganu[25]. Czysty mangan, przeznaczony do otrzymywania stopów nie zawierających żelaza, jest otrzymywany w wyniku ekstrakcji rud za pomocą kwasu siarkowego, a następnie wydzielany na drodze elektrolitycznej[26]. Typowy proces obejmuje redukcję rud manganu za pomocą tlenku węgla zawartego w gazie ziemnym w temperaturze 800–1000 °C do tlenku manganu (MnO), który łatwo ulega ekstrakcji[27]. Ze względu na konieczność zastosowania wysokiej temperatury taki proces może być zastosowany jedynie do złóż bogatych w mangan (> 35%). W ostatnich latach opracowywano założenia do procesu wykorzystującego ekstrakcję wodnymi roztworami dwutlenku siarki przed etapem elektrorafinacji. Proces taki przeznaczony byłby do ubogich złóż zawierających 4–7% manganu[28].

Znaczenie biologiczne

Mangan obecny jest w centrach reaktywności wielu enzymów i jest niezbędnym do życia mikroelementem[29]. Zalecane spożycie manganu dla osób dorosłych wynosi 1,6 mg, nadmiar może sprzyjać rozwojowi demencji, schizofrenii oraz pogłębiać chorobę Parkinsona, niedobór zaś, choć rzadki, powoduje opóźnienie w rozwoju fizycznym[30].

Kompleksy manganu są wykorzystywane w mechanizmie fosforylacji niecyklicznej fotosystemu II fotosyntezy u roślin – bierze udział w fotolizie wody (rozkładzie wody przez działanie światła)[31].

Przykładowa zawartość manganu w żywności
produkt miara produktu pokrycie dziennego
zapotrzebowania
płatki owsiane zwykłe 100 g 246% (4,9 mg)[32]
proszek kakaowy 14% tłuszczu 100 g 192% (3,8 mg)[33]
1 łyżeczka (5 g)[34] 10% (0,2 mg)[33]
ryż brązowy długoziarnisty 100 g 187% (3,7 mg)[35]
orzechy włoskie 100 g 171% (3,4 mg)[36]
migdały, prażone 100 g 131% (2,6 mg)[37]
ciecierzyca 100 g 110% (2,2 mg)[38]
orzechy arachidowe, prażone 100 g 104% (2,1 mg)[39]
orzechy cashew 100 g 83% (1,7 mg)[40]
kasza jaglana 100 g 82% (1,6 mg)[41]
kasza gryczana palona 100 g 81% (1,6 mg)[42]
kasza jęczmienna perłowa 100 g 66% (1,3 mg)[43]
czekolada ciemna 60–69% masy kakaowej 100 g 66% (1,3 mg)[44]
chleb pszenny 100 g 56% (1,1 mg)[45]
ryż kleisty 100 g 49% (1,0 mg)[46]
mąka tortowa 100 g 32% (0,6 mg)[47]
małże 100 g 25% (0,5 mg)[48]
banany 100 g 13% (0,3 mg)[49]
herbata czarna (pominięto składniki zawarte w wodzie) 100 g 11% (0,2 mg)[50]
ziemniaki wraz ze skórką 100 g 8% (0,2 mg)[51]
marchew 100 g 7% (0,1 mg)[52]
pomidory 100 g 6% (0,1 mg)[53]
przegrzebki 100 g 4% (0,1 mg)[54]
jabłka obrane lub nie 100 g 2%[55][56]
pomarańcze 100 g 1%[57]
polędwiczka wieprzowa 100 g 1%[58]
mięso z piersi indyka 100 g 1%[59]
jajo kurze 100 g 2%[60]
1 sztuka (63 g) 1%[60]
jajo kurze – żółtko 100 g 3% (0,1 mg)[61]
jajo kurze – białko 100 g 1%[62]
mleko krowie 3,25% tłuszczu 100 g 0%[63]

Uwagi

  1. ↑ Podana wartość stanowi przybliżoną standardową względną masę atomową (ang. abridged standard atomic weight) publikowaną wraz ze standardową względną masą atomową, która wynosi 54,938043 ± 0,000002. Zob. Prohaska i in. 2021 ↓, s. 584.
  2. ↑ ang. oil użyte w referowanym tekście może też oznaczać olej lub oliwę.

Przypisy

  1. ↑ a b c Manganese (nr 463728) (ang.) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Stanów Zjednoczonych. [dostęp 2011-10-05]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
  2. ↑ Thomas Prohaska i inni, Standard atomic weights of the elements 2021 (IUPAC Technical Report), „Pure and Applied Chemistry”, 94 (5), 2021, s. 573–600, DOI: 10.1515/pac-2019-0603 (ang.).
  3. ↑ Manganum (Manganese). Elementymology & Elements Multidict. [dostęp 2011-02-22].
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab R.D.W. Kemmitt, R.D. Peacock: The Chemistry of Manganese, Technetium and Rhenium. Oxford, Nowy Jork, Toronto, Sydney, Paryż, Braunschweig: Pergamon Press, 1973, s. 771–798, 811–813, 851, 859, seria: Pergamon Texts in Inorganic Chemistry. Vol. 13. ISBN 0 08 0188 870 2. [dostęp 2015-05-22].
  5. ↑ Manganese. W: John Emsley: Nature’s Building Blocks: An A-Z Guide to the Elements. Oxford, UK: Oxford University Press, 2001, s. 249–253. ISBN 0-19-850340-7. (ang.).
  6. ↑ Adam Bielański: Podstawy chemii nieorganicznej. Wyd. 5. Warszawa: PWN, 2002, s. 904. ISBN 83-01-13654-5.
  7. ↑ a b Encyklopedia techniki. Chemia. Warszawa: WNT, 1965.
  8. ↑ Adam Bielański: Chemia ogólna i nieorganiczna. Warszawa: PWN, 1981, s. 582. ISBN 83-01-02626-X.
  9. ↑ David B. Wellbeloved, Peter M. Craven, John W. Waudby: Manganese and Manganese Alloys. W: Ullmann’s Encyclopedia of Industrial Chemistry. Nowy Jork: John Wiley and Sons, 2000-06-15. DOI: 10.1002/14356007.a16_077. ISBN 978-3-527-30673-2.
  10. ↑ a b c d e f g h i j k l m C.L. Arora. Lecture demonstration of the various oxidation states of manganese. „Journal of Chemical Education”. 54 (5), s. 302–303, 1977. DOI: 10.1021/ed054p302. (ang.). 
  11. ↑ a b c G. Brachtel, R. Hoppe. „Naturwissenschaften”. 63 (7), 1976. DOI: 10.1007/BF00597313. Bibcode: 1976NW.....63..339B. (niem.). 
  12. ↑ a b Donald G. Lee, Tao Chen. Oxidation of hydrocarbons. 18. Mechanism of the reaction between permanganate and carbon-carbon double bonds. „J. Am. Chem. Soc.”. 111 (19), s. 7534–7538, 1989. DOI: 10.1021/ja00201a039. (ang.). 
  13. ↑ a b c d e f J.D. Rush, B.H.J. Bielski. Studies of Manganate(V), - (VI), and - (VII) Tetraoxyanions by Pulse Radiolysis. Optical Spectra of Protonated Forms. „Inorg. Chem.”. 34 (23), s. 5832–5838, 1995. DOI: 10.1021/ic00127a022. (ang.). 
  14. ↑ Albert F. Cotton, Geoffrey Wilkinson: Advanced Inorganic Chemistry (4th ed.). Nowy Jork: Willey, 1980, s. 746. ISBN 0-471-02775-8. (ang.).
  15. ↑ Donald G. Lee, Christopher R. Moylan, Takatoshi Hayashi, John I. Brauman. Photochemistry of aqueous permanganate ion. „Journal of the American Chemical Society”. 109 (10), s. 3003–3010, 1987. DOI: 10.1021/ja00244a023. (ang.). 
  16. ↑ Manganese pentacarbonyl bromide. ChemicalBook. [dostęp 2015-05-20]. (ang.).
  17. ↑ a b c D.A. Lacombe, J.E. Anderson, K.M. Kadish. Electrochemistry of dimanganese decacarbonyl, pentacarbonylmanganese(1+), pentacarbonylmanganate(1-), and manganese pentacarbonyl. „Inorganic Chemistry”. 25 (12), s. 2074–2079, 1986. DOI: 10.1021/ic00232a033. (ang.). 
  18. ↑ a b c P. L. Pauson, G. K. Friestad: Decacarbonyldimanganese. W: Encyclopedia of Reagents for Organic Synthesis. Nowy Jork: J. Wiley & Sons. DOI: 10.1002/047084289X. ISBN 978-0-470-84289-8.
  19. ↑ Max Schmidt: „VII. Nebengruppe”. Anorganische Chemie II. Wissenschaftsverlag, 1968, s. 100–109. (niem.).
  20. ↑ 60 FR 36414 – Fuels and Fuel Additives; Grant of Waiver Application. Environmental Protection Agency, Washington, DC, 1995. [dostęp 2015-05-21]. (ang.).
  21. ↑ Lawrence F. Dahl, Etsuro Ishishi, R.E. Rundle. Polynuclear Metal Carbonyls. I. Structures of Mn2(CO)10 and Re2(CO)10. „The Journal of Chemical Physics”. 26 (6), s. 1750, 1957. DOI: 10.1063/1.1743615. (ang.). 
  22. ↑ Dimanganese decacarbonyl. NIST, 2011. [dostęp 2015-05-21]. (ang.).
  23. ↑ Keneth Pisarczyk: Manganese Compounds. W: Kirk-Othmer Encyclopedia of Chemical Technology. John Wiley & Sons Inc., 2005-04-15. DOI: 10.1002/0471238961.1301140716091901.a01.pub2. ISBN 978-0-471-23896-6.
  24. ↑ Manganese. W: L.A. Corathers, Machamer, J. F.: Industrial Minerals & Rocks: Commodities, Markets, and Uses. Wyd. 7. SME, 2006, s. 631–636. ISBN 978-0-87335-233-8. (ang.).
  25. ↑ Mangan. W: Arnold F. Holleman, Wiberg, Egon, Wiberg, Nils: Lehrbuch der Anorganischen Chemie. Wyd. 91–100. Walter de Gruyter, 1985, s. 1110–1117. ISBN 3-11-007511-3. (niem.).
  26. ↑ Wensheng Zhang. Manganese metallurgy review. Part I: Leaching of ores/secondary materials and recovery of electrolytic/chemical manganese dioxide. „Hydrometallurgy”. 89 (3–4), s. 137–159, 2007. DOI: 10.1016/j.hydromet.2007.08.010. (ang.). 
  27. ↑ Louis R. Matricardi, James Downing: Manganese and Manganese Alloys. W: Kirk-Othmer Encyclopedia of Chemical Technology. John Wiley & Sons Inc., 2012-01-13. DOI: 10.1002/0471238961.1301140713012018.a01.pub3. ISBN 978-0-471-23896-6.
  28. ↑ Chow, Norman, Nacu, Anca, Warkentin, Doug, Aksenov, Igor, Teh, Hoe: The Recovery of Manganese from low grade resources: bench scale metallurgical test program completed. Kemetco Research Inc., 2010. [dostęp 2015-05-26]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
  29. ↑ Zbigniew Marzec, Agnieszka Marzec, Stanisław Zaręba, Całodobowe racje pokarmowe źródłem żelaza i manganu dla osób dorosłych], „Roczniki Państwowego Zakładu Higieny” (55), 2004, s. 29.
  30. ↑ Renata Jędrzejczak, Żelazo i mangan w żywności, „Roczniki Państwowego Zakładu Higieny” (55), 2004, s. 13–20.
  31. ↑ Dau H., Haumann M. Eight steps preceding O-O bond formation in oxygenic photosynthesis--a basic reaction cycle of the Photosystem II manganese complex. „Biochimica et Biophysica acta”. 1767 (6), s. 472–483, 2007. DOI: 10.1016/j.bbabio.2007.02.022. PMID: 17442260. 
  32. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Oats [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  33. ↑ a b Nutrition Facts and Analysis for Cocoa, dry powder, unsweetened [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  34. ↑ Ile waży Łyżeczka kakao niskotłuszczowego [dostęp 23 sierpnia 2015].
  35. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Rice, brown, long-grain, raw [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  36. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Nuts, walnuts, english [Includes USDA commodity food A259, A257] [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  37. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Nuts, almonds, dry roasted, without salt added [Includes USDA commodity food A255, A263] [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  38. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Chickpeas (garbanzo beans, bengal gram), mature seeds, raw [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  39. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Peanuts, all types, dry-roasted, without salt [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  40. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Nuts, cashew nuts, raw [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  41. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Millet, raw [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  42. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Buckwheat groats, roasted, dry [kasha] [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  43. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Barley, pearled, raw [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  44. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Candies, chocolate, dark, 60–69% cacao solids [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  45. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Bread, wheat [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  46. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Rice, white, glutinous, raw [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  47. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Wheat flour, white, cake, enriched [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  48. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Mollusks, clam, mixed species, raw [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  49. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Bananas, raw [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  50. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Tea, brewed, prepared with distilled water [black tea] [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  51. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Potato, flesh and skin, raw [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  52. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Carrots, raw [Includes USDA commodity food A099] [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  53. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Tomatoes, red, ripe, raw, year round average [Includes USDA commodity food A238, A233] [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  54. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Mollusks, scallop, mixed species, raw [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  55. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Apples, raw, without skin [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  56. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Apples, raw, with skin [Includes USDA commodity food A343] [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  57. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Oranges, raw, all commercial varieties [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  58. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Pork, fresh, loin, tenderloin, separable lean and fat, raw [Pork tenderloin, URMIS #3358] [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  59. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Turkey breast meat [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  60. ↑ a b Nutrition Facts and Analysis for Egg, whole, raw, fresh [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  61. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Egg, yolk, raw, fresh [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  62. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Egg, white, raw, fresh [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  63. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Milk, whole, 3.25% milkfat [online], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
p • d • e
Układ okresowy pierwiastków
1 2   3[i] 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
1 H   He
2 Li Be   B C N O F Ne
3 Na Mg   Al Si P S Cl Ar
4 K Ca   Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
5 Rb Sr   Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
6 Cs Ba   La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
7 Fr Ra   Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Nh Fl Mc Lv Ts Og
8 Uue Ubn ✱  
  ✱ Ubu Ubb Ubt Ubq Ubp Ubh Ubs ...[ii]  
Metale alkaliczne Metale ziem
alkalicznych 		Lantanowce Aktynowce Metale przejściowe Metale Półmetale Niemetale Halogeny Gazy szlachetne Właściwości
nieznane
  1. ↑ Alternatywnie do skandowców zalicza się często nie lutet i lorens, lecz lantan, aktyn oraz hipotetyczny unbiun.
  2. ↑ Budowa 8. okresu jest przedmiotem badań teoretycznych i dokładne umiejscowienie pierwiastków tego okresu w ramach układu okresowego jest niepewne.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Mangan&oldid=68406840”