Przejdź do zawartości

Goniądz

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Qqerim (dyskusja | edycje) o 20:42, 16 lip 2024. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Goniądz
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Widok na miasto z lotu ptaka
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 podlaskie

Powiat

moniecki

Gmina

Goniądz

Prawa miejskie

przed 1493

Burmistrz

Grzegorz Dudkiewicz[1]

Powierzchnia

4,28 km²

Populacja (30.06.2016)
• liczba ludności
• gęstość


1862[2]
435,0 os./km²

Strefa numeracyjna

+48 85

Kod pocztowy

19-110

Tablice rejestracyjne

BMN

Położenie na mapie gminy Goniądz
Mapa konturowa gminy Goniądz, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Goniądz”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry po prawej znajduje się punkt z opisem „Goniądz”
Położenie na mapie województwa podlaskiego
Mapa konturowa województwa podlaskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Goniądz”
Położenie na mapie powiatu monieckiego
Mapa konturowa powiatu monieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Goniądz”
Ziemia53°29′23″N 22°44′00″E/53,489722 22,733333
TERC (TERYT)

2008014

SIMC

0957360

Urząd miejski
pl. 11 Listopada 38
19-110 Goniądz
Strona internetowa
BIP

Goniądzmiasto w Polsce w województwie podlaskim, w powiecie monieckim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Goniądz, położone na skraju Kotliny Biebrzańskiej, nad Biebrzą.

Początkowo osada w ziemi wiskiej na Mazowszu. Goniądz uzyskał lokację miejską przed 1493 rokiem[3]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa łomżyńskiego.

W 1955 r. został założony miejski klub piłkarski Biebrza Goniądz. W sezonie 2023/24 grał w podlaskiej klasie okręgowej.[4]

W 2004 odbył się w Goniądzu III Międzynarodowy Festiwal Filmów Przyrodniczych imienia Braci Wagów[5].

30 czerwca 2012 miasto miało 1933 mieszkańców. Ośrodek rolniczy i usługowy dla rolnictwa; leży przy turystycznym szlaku wodnym Biebrzy łączącym jeziora Równiny Augustowskiej i Pojezierza Ełckiego z Narwią. Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego[6], w starostwie knyszyńskim w ziemi bielskiej województwa podlaskiego w 1795 roku[7].

Przez miasto przebiega droga wojewódzka nr 670.

Goniądz jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii św. Agnieszki[8].

19 października 2022 roku Jan Paweł II został patronem Szkoły Podstawowej w Goniądzu[9].

Historia

W XIV w. gród, przedmiot sporów między Mazowszem a Litwą; XIV/XV w. włączony do Wielkiego Księstwa Litewskiego. W latach 1501–1506 Goniądz był własnością kniazia Michała Glińskiego. W 1569 włączony do Korony; prawa miejskie 1547; ośrodek rzemieślniczo-handlowy (port rzeczny); od 1795 w zaborze pruskim, gdzie był siedzibą powiatu, od 1807 w zaborze rosyjskim; w końcu XIX w. połączenie kolejowe; w okresie okupacji niemieckiej 1941–1942 getto (ok. 1,3 tys. osób wywiezionych przez Niemców do Prostek k. Grajewa); podczas działań wojennych (rok 1944) zniszczony w ok. 80%.

Ponorama miasta
Ponorama miasta
Rynek w Goniądzu przed II wojną
Nieistniejąca synagoga w Goniądzu
Kościół św. Agnieszki
Kaplica św. Floriana
Kaplica Świętego Ducha na cmentarzu w Goniądzu
Rynek w Goniądzu
Pomnik/kolumna na rynku
Carska Droga
Gospoda Bartla
Kalendarium
  • 14 sierpnia 1358 – pierwsza pisana wzmianka o Goniądzu – stolicy powiatu należącego do ziemi wiskiej[10],
  • 2 grudnia 1382 – książę mazowiecki Siemowit IV z bratem Januszem I zastawia zakonowi krzyżackiemu zamek Wiznę z powiatem goniądzkim
  • 30 grudnia 1401 – Siemowit IV, książę płocki zastawia swemu bratu Januszowi I księciu czerskiemu ziemię wiską wraz z powiatem goniądzkim
  • 29 stycznia 1402 – Siemowit IV wykupił od wielkiego mistrza krzyżackiego ziemię wiską z powiatem goniądzkim
  • 2 lipca 1402 wielki mistrz krzyżacki wypiera się w liście do Janusza I i Siemowita IV faktu odstąpienia wielkiemu księstwu litewskiemu Witoldowi powiatu goniądzkiego
  • przed 1430 – Witold wielki książę litewski funduje i uposaża kościół parafialny; pierwsza świątynia nosiła tytuł Wniebowzięcia NMP, św. Jana Chrzciciela i św. Agnieszki
  • 10 lutego 1464 – po raz pierwszy w źródłach występuje proboszcz goniądzki Maciej
  • 1501–1506 – Goniądz był własnością Michała Glińskiego księcia litewskiego, pochodzenia tatarskiego. W roku 1500 został nadwornym marszałkiem litewskim. W 1506 pokonał Tatarów w bitwie pod Kleckiem. Został niesłusznie oskarżony przez przeciwników o zamiar opanowania tronu wielkoksiążęcego, pozbawiony przez Zygmunta I Starego pełnionych urzędów. Zamordował intrygującego przeciw niemu wojewodę trockiego J. Zabrzezińskiego. Wszczął bunt i przeszedł w 1508 na stronę Moskwy, w następstwie czego utracił swoje dobra w Rzeczypospolitej
  • 5 stycznia 1509 – Goniądz wraz z Rajgrodem został przekazany przez Zygmunta I Starego wojewodzie trockiemu Mikołajowi Radziwiłłowi. Odtąd miasto należy do ziemi bielskiej
  • 4 maja 1511 – Mikołaj Radziwiłł, wojewoda wileński, zbudował na zamku Goniądzkim kaplicę pw. Trójcy, Bożej Rodzicielki Maryi i Świętych
  • 4 stycznia 1515 – Zygmunt I nadaje wieczyście ziemie goniądzko-rajgrodzkie Mikołajowi Radziwiłłowi
  • 23 kwietnia 1529 – Zygmunt I swemu synowi Zygmuntowi Augustowi darował lasy, łąki i pustkowia wokół dóbr Goniądz[10],
  • 1536 – miasto uprawiało 108 włók, z każdej płacono po 37 gr. Powierzchnia ogrodów miejskich wynosiła 112 morgów. Podatek od użytkowanych ogrodów stale wynosił 3 gr. lit. z ogrodu. Wójt miejski goniądzki posiadał 3 włóki ziemi. Ponadto otrzymywał 10 zł z czynszu płaconego przez mieszczan
  • 22 grudnia 1541 – Zygmunt I król polski wydał dekret mocą którego właściciele dóbr Goniądz i Rajgród winni stosować się do prawa polskiego i odpowiadać w sądach ziemskich
  • 15 lutego 1547 – właściciele Goniądza, Stanisław Stanisławowicz Dowojno z żoną Petronelą, nadali miastu prawo chełmińskie
  • 1564 – Goniądz przejmuje po Petronelli Radziwiłłównie jej siostra Anna Radziwiłłówna Kiszczyna wojewodzina witebska, która 20.05.1570 r. w Warszawie daruje ziemie goniądzkie królowi Zygmuntowi Augustowi
  • 1572 – Goniądz zostaje włączony do starostwa knyszyńskiego
  • 1573 – Sejm zatwierdza prawa i swobody miasta Goniądza
  • 15 sierpnia 1579 – król Stefan Batory wydaje uniwersał ustanawiający w Goniądzu żupę solną z której w sól zaopatrywało się województwo podlaskie
  • 1580 – miasto obejmowało 174 włók i ¼ morga. Było 247 domówi 72 pustych placów. Mieszkało: 8 szewców 3 kowali, 4 rzeźników, 27 rybaków, 1 zdun, 7 przekupników
  • 28 maja 1621 – pożar miasta Goniądza
  • 7 marca 1667 – konstytucja sejmowa tworzy w Goniądzu Urząd Grodzki
  • 1669 – Parafia Goniądz wchodzi w skład dekanatu augustowskiego
  • 15 lutego 1676 – Jan III Sobieski nadał wójtostwo w mieście Goniądzu
  • 1765 – Goniądz liczył 243 domów i ok. 1500 mieszkańców
  • 1775 – rozpoczęto budowę nowego, drewnianego kościoła. Fundatorami świątyni byli bp. Przemyski Antoni Betański, tytularny proboszcz Goniądza i Izabela z Poniatowskich Branicka
  • 8 września 1779 – pożar Goniądza
  • 24 czerwca 1794 – podczas insurekcji kościuszkowskiej oddziały powstańcze stoczyły zwycięską bitwę z wojskami pruskimi pod Osowcem i Klimaszewnicą.
  • 30 czerwca 1794 – komisja porządkowa ziemi bielskiej wyznacza w Goniądzu pospolite ruszenie parafii zabiebrzańskich
  • 1795 – w wyniku III rozbioru Rzeczypospolitej Goniądz przypada Królestwu Pruskiemu; władze pruskie anulują obowiązujący dotychczas przywilej „de non tolerandis Judaeis”, co przyczynia się do znacznego napływu ludności żydowskiej, głównie tzw. „litwaków”
  • 7 października 1796 – obwieszczenie o handlu solnym w Prusach Nowo – Wschodnich wymienia skład soli w Goniądzu
  • 1799 – z pruskiego opisu miasta wynika, że na terenie Goniądza zamieszkuje 498 Żydów na ogólna liczba 1373 mieszkańców
  • 1807–1915 – Goniądz wchodzi w skład Imperium Rosyjskiego
  • 1849 – miasto Goniądz posiadało: 2 place niebrukowane, 5 ulic, w tym 3 ulice brukowane, 4 drewniane mosty, 2 cmentarze, na jednym z nich był kościół cmentarny. Ogródków domowych 20, 36 pustych placów, brak parków publicznych
  • 1860 – parafia liczyła 5054 osoby
  • 1864 – budowa kaplicy św. Floriana na wzgórzu, na terenie dawnego cmentarza szpitalnego
  • 1 stycznia 1878 – Goniądz liczy 2943 mieszkańców, w tym: 1880 żydów, 1056 katolików, 15 prawosławnych
  • 1881 – w Goniądzu zostaje umieszczony okręg administracyjny obejmujący gminy: Jaświły, Krypno, Przytulankę
  • 1897 – miasto liczy 3402 mieszkańców
  • I wojna światowa – miasto zostało zniszczone przez działania wojenne ze względu na biegnącą na rzece Biebrzy linię frontu
  • 30 września 1919 do Goniądza włączono Guzy[11][12]
  • 26 września 1921 – pożar kościoła w Goniądzu
  • 30 września 1921 – wg spisu ludności Goniądz zamieszkiwało ogółem 2642 osób z czego kobiet – 1.423 i mężczyzn – 1.219. Budynków mieszkalnych było 430[13]
  • 15 września 1924 – konsekracja nowego kościoła w Goniądzu, zbudowanego według projektu prof. Oskara Sosnowskiego
  • wrzesień 1939 – w okresie pierwszej kilkunastodniowej okupacji niemieckiej w Goniądzu dochodzi do zajść antyżydowskich
  • 1939–1941 – okupacja sowiecka
  • 22 czerwca 1941 – Niemcy napadają na Związek Radziecki; następuje paniczna ucieczka Sowietów z miasta, które zostaje opanowane przez polski margines społeczny dopuszczający się licznych samosądów i grabieży na ludności żydowskiej. Według polskiej strony „w czerwcu 1941 r. wojska niemieckie zamordowały 116 mieszkańców Goniądza, głównie pochodzenia żydowskiego”[potrzebny przypis].
  • 4 lipca 1941 – rada miejska podjęła decyzję o policzeniu Żydów mieszkających w mieście, których zebrano w rynku. Oskarżono trzydziestu z nich o współpracę z Armią Czerwoną, których zamordowano na cmentarzu żydowskim, przy pomocy prętów. Według dra Mirosława Tryczyka, autora książki o polskich pogromach Żydów, to sami polscy mieszkańcy przygotowali Niemcom listę Żydów do rozstrzelania, a mordy trwały przez dwa tygodnie – co noc[14].
  • 21/22 lipca 1941 – w nocy Polacy zamordowali dwudziestu Żydów, innych torturowali.
  • 1941–1945 – okupacja niemiecka
  • 2 listopada 1942 – likwidacja getta żydowskiego, Żydzi goniądzcy (ok. 600) zostali deportowani do obozu przejściowego w Pietraszach, skąd później większość z nich Niemcy wysłali do ośrodków zagład
  • 10 sierpnia 1944 – Niemcy wysadzają dwie wieże oraz część ścian kościoła; miasto zostaje zniszczone w 80% ze względu na biegnącą na rzece Biebrzy linię frontu niemiecko-sowieckiego
  • 12 stycznia 1945 – wojska sowieckie wkraczają do Goniądza
  • 1955 – ukończono odbudowę kościoła
  • 30 grudnia 1995 – Goniądz liczy 1907 mieszkańców

Demografia

  • Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku miasto zamieszkiwało 2642 osób (z czego kobiet – 1.423 i mężczyzn – 1.219), wśród których 1506 było wyznania rzymskokatolickiego, 1 prawosławnego a 1135 mojżeszowego. Jednocześnie 1576 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 1065 żydowską a jeden rusińską. W mieście było 430 budynków mieszkalnych[15].
  • Piramida wieku mieszkańców Goniądza w 2014 roku[2].


Zabytki

Zespół twierdzy Osowiec
Rzeka Biebrza widziana z mostu w Goniądzu
Łąki/torfowiska nad rzeką Biebrzą

Turystyka

Przypisy

  1. Samorząd Miasta Goniądz [online], Urząd Miejski w Goniądzu [dostęp 2019-07-06].
  2. a b Goniądz w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  3. Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 32–33.
  4. Miejski Klub Sportowy Biebrza Goniądz [online], www.90minut.pl [dostęp 2023-09-01].
  5. Międzynarodowy Festiwal Filmów Przyrodniczych im. Braci Wagów. wagabrothersfestival.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-02-19)]..
  6. Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 12.
  7. Karol de Perthées, Mappa Szczegulna Woiewodztwa Podlaskiego, 1795.
  8. Opis parafii na stronie diecezji.
  9. Jan Paweł II patronem szkoły w Goniądzu [online], TVP 3 Białystok [dostęp 2022-11-01] (pol.).
  10. a b Dzieje Goniądza w 450 rocznicę praw miejskich -Repozytorium cyfrowe PBC.
  11. M.P. 1919 nr 220 poz. 0
  12. Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. 1919, nr 50, poz. 724
  13. A. Studniarek: Ludność Gminy Goniądz w 1921 r.. e-monki. [dostęp 2016-07-29].
  14. Łopatą, sztachetą, kijem, w: „Newsweek”, Nr 40/2015, s. 40–41.
  15. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. T. 5, województwo białostockie, 1924, s. 10.

Bibliografia

Linki zewnętrzne