Чуаш теле
| Чуаш теле | |
| Үзисем: |
Чӑваш чӗлхи |
|---|---|
| Илләр: |
Чуашия, Татарстан, Башкортстан, Самар өлкәсе, Сембер өлкәсе, Сарытау өлкәсе |
| Рәсми халәт: | |
| Күзәтүдә тора: | |
| Сөйләшүчеләр саны: |
~1,3 млн |
| Халәт: | |
| Классификация | |
| Төркем: |
??? |
| Язу: | |
| Тел кодлары | |
| ГОСТ 7.75–97: |
чув 795 |
| ISO 639-1: | |
| ISO 639-2: | |
| ISO 639-3: | |
Чуа́ш теле́ (чуаш. Чӑваш чӗлхи) – чуаш халкының милли теле, Чуашия дәүләт теле. Телләр классификациясендә төрки телләрнең болгар төркеменә керә.
Чуашиядан башка Татарстан, Башкортстан, Самар өлкәсе, Сембер өлкәсе, Сарытау өлкәсе кебек регионнарда кулланыла.
Сөйләшүчеләр саны – якынча 1,3 млн кеше (2002 ел җанисәбе).
Фонетика
Сузыклар
| Күтәрелеш | Рәт | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| алгы | арткы | ||||
| иренләшмәгән | иренләшкән | иренләшмәгән | иренләшкән | ||
| югары | и | ӳ | ы | у | |
| урта | ӗ, e | ӑ | |||
| түбән | а | ||||
а, ӑ, у, е, ӗ, ӳ, и фонемалары сүзнең барлык позицияләрдә очрашалар; ы фонемасы сүзнең беренче иҗегендә генә мөмкин: ырат- "авырырга", тымар "тамыр". Рус алынмаларда о фонеманы да очрашып була: кино, пальто.
Тартыклар
| иренләшкән | тел алды | тел уртасы | тел арты | |
|---|---|---|---|---|
| шартлаулы | п | т, т' | к | |
| фрикатив | с, ш, ҫ | х | ||
| аффрикаталар | ч | |||
| борын | м | н, н' | ||
| латераль | в | л, л' | й | |
| калтыраулы | р |
в, й, л, м, н, р фонемалары сүзнең барлык позицияләрдә очрашалар; рус алынмаларда б, г, д, ж, з, ф, ц татрыкларны да очрашып була.
Фонетик үзенчәлекләр: төрки з тартыгы р-га әверелә (ротацизм): тӑххӑр "тугыз"; төрки ш тартыгы л-га әверелә (ламбдаизм): кӗмӗл "көмеш";
Сүз басымы
- Әгәр дә сүздә кыскартылган сузыклар (ӑ, ӗ) юк басымы соңгы иҗегенә төшә: самана́ "вакыт", кинеме́й "әби".
- Әгәр дә сүздә кыскартылган сузыклар бар, басым соңгы тулы сузыгына төшә: ула́нка "алабуга", ҫанта́лӑк "һава".
- Әгәр дә сүздә барлык сузыклар кыскартылганнар, басым беренче иҗегенә төшә: кӗ́мӗл "көмеш", кӑ́мӑллӑ "ачык йөзле".
Рус алынмалар төп формада чыганак телнең басымын саклыйлар; башка очракларда алар чуаш теленең кагыйдәләренә буйсыналар (бригадира́ "бригадирга", тетарта́ "театрда") яки буйсынмыйлар (тра́кторӑн "трактор янында", комсомо́лецӑн "комсомолчыда").
Чуаш әлифбасы
Хәзерге чуаш әлифбасы XIX гасырның 70-елларда Иван Яковлев тарафыннан төзелә. Яковлев әлифбасында 25 хәреф булган (17 рус кириллица хәрефе һәм 8 өстәмә хәреф):
1926 елда Ꚋ хәрефе Ч хәрефе белән алыштырыла; 1933 елда әлифбасына рус алынмаларда гына кулланылган Б, Г, Д, Ж, З, Ц хәрефләре өстәләләр; 1938 елда тагын алты хәреф өстәлә: Щ, Ъ, Ь, Э, Ю, Я, ә Ԡ, Ԣ, Ť хәрефләре Ль, Нь, Ть хәрефләр тезмәләренә белән алыштырылалар.
1947 елда алфавитка Ё хәрефе өстәлә һәм нәкъ шундый вариант әлеге вакытта кулланыла:
| А а | Ӑ ӑ | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё |
| Ӗ ӗ | Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м |
| Н н | О о | П п | Р р | С с | Ҫ ҫ | Т т | У у |
| Ӳ ӳ | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ |
| Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Морфология
Чуаш теле морфологик төзелеше буенча агглютинатив телләр рәтендә тора.
Массакүләм мәгълүмат чаралары
Чуаш телле газеталар, Чуашстаннан башка, Татарстанда, Башкортстанда, Сембер, Самар, Төмән өлкәләрендә һәм Санкт-Петербургта бастырып чыгарылалар.[3]
Шулай ук карагыз
Искәрмәләр
Сылтамалар
|
Викиҗыентыктагы медиафайллар? |
|---|
- Чуаш теле үзөйрәткече
- Чӑваш чӗлхин инçет вӗренӳ центрӗ. Чуаш телен өйрәнү
- Чуашча-русча сүзлек.
- Татарча-русча-чуашча сөйләүлек
| Русия Федерациясенең дәүләт теле |  | |
|---|---|---|
| Федерация субъектларының дәүләт телләре | абазин • авар • агул • адыгэ • әзери • башкорт • бурят • даргин • ингуш • кабарда-чиркәс • калмык • карачай-балкар • коми • комык • көньяк алтай • кырымтатар • лак • лезгин • мукшы • нугай • осетин • рутул • табасаран • тат • татар • тыва • удмурт • украин • хакас • цахур • чечен • чирмеш • чуаш • эрзә • якут | |
| Рәсми хәләтенә ия телләр | ||