Émilie du Châtelet

Émilie du Châtelet

Data i miejsce urodzenia	17 grudnia 1706 Paryż, Francja
Data i miejsce śmierci	10 września 1749 Lunéville, Francja

Émilie du Châtelet /emili dy ʃatəlɛ/ (właściwie: Gabrielle Émilie Le Tonnelier de Breteuil, markiza du Châtelet, ur. 17 grudnia 1706 w Paryżu, zm. 10 września 1749 w Lunéville) – francuska intelektualistka: pisarka, matematyczka i fizyczka, przyjaciółka Voltaire’a.

Była jedną z nielicznych znanych do XIX wieku kobiet-uczonych, zajmujących się naukami ścisłymi. Jedna z najwybitniejszych kobiet XVIII wieku.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Córka bogatego Louisa Nicolasa Le Tonnelier, barona de Breteuil (w służbie króla Ludwika XIV), wychowywała się w środowisku najwybitniejszych intelektualistów epoki. Ojciec dał jej solidne i wszechstronne wykształcenie, takie jakie dawano wówczas tylko chłopcom. Émilie okazała się dziewczynką wybitnie uzdolnioną; nie tylko biegle znała łacinę, grekę i język niemiecki, lecz także grała na klawesynie, śpiewała arie operowe, występowała w balecie i grała w teatrze.

Do jej pierwszych kochanków należeli markiz de Guébriant i marszałek de Richelieu.

Małżeństwo

W wieku 19 lat wyszła za mąż za zamożnego 30-letniego markiza Florenta Claude’a du Châtelet. Małżeństwo to było od początku tylko układem finansowym między dwiema rodzinami; mąż nie interesował się Émilie i pozwalał jej rozwijać zainteresowania matematyczne pod kierunkiem nauczyciela de Mézières.
Nawiązała kilka mniej lub bardziej trwałych związków z bogatymi i wpływowymi mężczyznami (m.in. z Pierre'em Louis Maupertuis) – duża swoboda obyczajowa kobiet z wyższych sfer była normą w tamtej epoce. Émilie widywała męża bardzo rzadko (jako zawodowy wojskowy często wyjeżdżał), lecz urodziła mu troje dzieci m.in. Louis Marie Florent du Châtelet.

Związek z Wolterem

Wśród licznych kochanków największy wpływ na Émilie miał Wolter, którego poznała w 1733 (pierwszy raz spotkali się, gdy była dzieckiem). Wolter zamieszkał w jej zamku w Cirey-sur-Blaise. Związek z Wolterem (który był przede wszystkim związkiem dwóch wybitnych osobowości) przetrwał kilkanaście lat, co nie przeszkadzało Émilie mieć w tym czasie innych kochanków.
Wolter uważał ją przede wszystkim za człowieka, a nie tylko za kobietę; zachęcał ją do rozwijania uzdolnień i samodzielnego myślenia, uznał za znacznie bardziej uzdolnioną matematycznie od siebie. Wolter zachwycał się nie tylko urodą i inteligencją Émilie, lecz także jej dobrym i pogodnym charakterem, „szlachetną duszą” (nigdy nie mówiła źle o nikim, chociaż sama była często obiektem szyderstw ze strony innych arystokratek).

Émilie odkryła w sobie prawdziwą pasję i talent do nauk ścisłych; studiowała Leibniza, przetłumaczyła na język francuski Principia Mathematica Newtona (dodając własne komentarze), korespondowała z wybitnymi uczonymi m.in. (Alexis Claude Clairaut, Samuel König, René de Réaumur).

Za wzorem Woltera badała podstawy religii objawionych (chrześcijaństwo, judaizm i islam), wskazywała na istniejące w nich błędy i sprzeczności logiczne, podkreślała konieczność kierowania się racjonalizmem i tolerancją, a nie fanatyzmem i zaślepieniem religijnym.

Przypisuje jej się słynne słowa: Inteligencja nie ma płci.

Pod koniec życia Émilie zakochała się w znacznie od niej młodszym poecie, markizie de Saint-Lambert (poznanym na dworze Stanisława Leszczyńskiego); zaszła z nim w ciążę i na skutek ciężkiego porodu zmarła. Córka zmarła w drugim roku życia. Wolter, który zachował przyjaźń dla niej, był przy niej do końca. Po jej śmierci powiedział: Był to wielki człowiek, którego jedynym błędem jest to, że był kobietą.

Dokonania naukowe

Émilie du Châtelet uznaje się za jedną z twórczyń zasady zachowania energii. W swoim dziele, poświęconym naturze ognia (1744), przewidziała zjawisko promieniowania podczerwieni i naturę światła.

Jednym z jej największych odkryć było ustalenie, że energia kinetyczna jest proporcjonalna do kwadratu prędkości ($mv^{2}$) a nie zależna od niej liniowo ($mv$), jak to proponował Newton.

Najważniejsze dzieła

• 1740: Institutions de Physique (Założenia fizyki),
• 1740: Analyse de la philosophie de Leibnitz (Analiza filozofii Leibniza),
• 1744: Dissertation sur la nature et la propagation du feu (Rozprawa o naturze i rozprzestrzenianiu się ognia),
• 1782: De l’Existence de Dieu (O istnieniu Boga),
• 1792: Doutes sur les religions révélées (Zastrzeżenia do religii objawionych).

Bibliografia

• Florence Mauro, Émilie du Châtelet, Éditions Plon, Paris 2006.

Linki zewnętrzne

• John J. O’Connor; Edmund F. Robertson: Émilie du Châtelet w MacTutor History of Mathematics archive (ang.)
• KarenK. Detlefsen KarenK., Émilie du Châtelet, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 13 czerwca 2014, ISSN 1095-5054 [dostęp 2018-01-16]  (ang.).
• Du Châtelet-Lomont, Gabrielle-Émilie (1706–49) (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].