Šćepan Mali
Šćepan Mali (oko 1739. – 22. septembra 1773.), prvi i jedini „car” Crne Gore, vladao je Crnom Gorom kao apsolutni monarh od 1767. do 1773, predstavljajući se kao ruski car Petar III Romanov. Učvrstio je centralnu vlast, suzbijajući plemensku neslogu. Uspješno je ratovao protiv Turske. Ubio ga je njegov sluga, potplaćen od Turaka.
„Ruski car“ u Crnoj Gori
Premda o njegovome porijeklu nema pouzdanih povijesnih podataka, vjeruje se da je Šćepan bio iz Dalmacije. Došao je u Crnu Goru 1766. godine, najprije u Maine. Bio je travar i smatrali su ga narodnim ljekarom (crnogorski medig). godine.[nedostaje referenca] Ubrzo su se pronijele vijesti da je on ruski car Petar III, koji se sklonio među Crnogorce.
Car Petar III bio je svrgnut i ubijen 1762 u dvorskoj zaveri koju je predvodila njegova supruga, carica Katarina II Velika. Donski kozak Pugačov, koji je podigao bunu 1773, takođe se proglasio Petrom III.
U to doba Crnom Gorom vlada ostarjeli vladika Sava Petrović Njegoš (1735—1781), koji vodi miroljubivu politiku, oslanjajući se na diplomatiju u odbrani (privremeni savezi sa raznim velikim silama, koristeći njihove međusobne sukobe) i na sveštenstvo u unutrašnjoj politici. Nakon smrti njegovog savladara Vasilija Petrovića Njegoša (1750—1766), koji je vodio znatno ratoborniju politiku i oslanjao se na plemenske starješine, Šćepan preuzima stvarnu vlast u zemlji.
Na svenarodnom zboru na Cetinju 17. oktobra 1767. godine biva izabran za gospodara naroda i države i proglašen za „cara“. Za kratko vreme je razdvojio svetovnu od crkvene vlasti, što predstavlja prekid u vladavini dinastičke kuće Petrović-Njegoš.
Za vreme njegove vladavine, septembra 1768. godine odigrala ce bitka u Ostružskom klancu. Turci su uspeli da nateraju Crnogorce na bežaniju ali nisu uspeli da zauzmu Cetinje niti da uhvate Šćepana. Iste godine Crnogorci su se oglušili o zahtjev Rusije da joj se pridruže u ratu protiv Turske, zbog ruskog neprijateljstva prema Šćepanu.
Modernizacija i jačanje državne vlasti
Radio je na modernizaciji zemlje i stvaranju uslova za centralizaciju vlasti. Uspio je suzbiti zavade među crnogorskim plemenima i strogim kaznama potisnuti krvnu osvetu. Godine 1771. formira prvi stalni sud, sastavljen od 12 plemenskih starješina. Formira prvi stalni oružani odred (telesnu stražu). Započeo je graditi putove, te popisivati stanovništvo i imovinu. Uvodi porez (u naturi) i radi toga sprovodi prvi popis u Crnoj Gori avgusta 1773. godine.
Jačanje centralne vlasti u Crnoj Gori bilo je protivno interesu svih velikih sila: Austrije, Rusije, Turske i Mletačke republike. Godine 1773. ubio ga je jedan njegov sluga, po nalogu skadarskog paše Bušatlije.
Njegove reforme, iako suzbijene nakon njegove smrti, bile su osnova na kojoj je dalje gradio vladika Petar I Petrović (1781—1830). On je učvrstio centralnu vlast i uspješnim ratovanjem uzdigao Crnu Goru u značajnu regionalnu silu.
Neostvareni san lažnoga cara je bio širi nacionalni pokret Srba na oslobođenje i ujedinjenje obnovom srpskog carstva na čijem bi čelu on bio.
Dana 6. januara 1769. godine grof de Katane piše o Šćepanu Malome:
On je veoma znao da tom narodu više odgovara sloboda nego potčinjenost. Osim toga kada se otpor mogao pružati bilo kome sa odvažnim, ponosnim i tvrdoglavim duhom, uvijek željnim da oživi staru srpsku Carevinu.
Italijanska monografija o Šćepanu Malom iz XVIII vijeka:
A potom pod upravom njegovom ili nekog drugog vojnog starješine mogla bi da posluži njegova moćna vojska pravoslavnih Srba, podržana od strane venecijanske vojske u odlučnom ratu protiv Turaka, pošto je bilo neizvodljivo da se njegova vojska spoji sa ruskom, jer bi im Turci prepriječili put.
Petar II Petrović Njegoš, u svom delu "Lažni car Šćepan Mali" tvrdi da sa Šćepan prezivao Raičević:
Ja sam uprav rodom Dalmatinac, plemenom se zovem Raičević. Ako ovo ne bude istina, prost vi život - vi me kamenujte.
Zanimljivosti
Šćepan Mali je osim maternjeg jezika poznavao i nemački, italijanski i francuski jezik.
Jedan interesantan događaj je opisao Šćepanov saputnik arhimandrit crnogorski Avakum 5. avgusta 1768. godine. Šćepan je išao u posjetu mletačkom Kotoru i na ulazu na gradskim kapijama uočio dvoglavog orla koji je nazvao "grb srpskoga kralja Stefana", pa su mu se potom suze salile iz emotivnog rodoljubivog naboja.
Narodna tradicija i arhivski materijal o Šćepanu Malom poslužili su vladici i pjesniku Petru II Petroviću Njegošu kao podloga za pjesničko djelo Lažni car Šćepan Mali.
O Šćepanu Malom su u doba Jugoslavije snimljena dva filma: Lažni car 1955. godine, koji predstavlja prvo ostvarenje crnogorska kinematografije i godine 1979. mnogo poznatiji Čovjek koga treba ubiti ili Legenda o lažnom caru Šćepanu Malom u režiji Veljka Bulajića, koji je kombinirao istoriju sa elementima fantastike.
Izvori
- Opšta enciklopedija JLZ, Zagreb, 1977-1982. (Članci Šćepan Mali, Crna Gora idr.)
- Radovan Samardžić: Jugoslavenski narodi pod tuđinskom vlašću, XVI-XVIII vek", u: Opšta enciklopedija Larousse", 3. tom, Beograd: Vuk Karadžić, 1973, str. 471-472.
- "Lažni car Šćepan Mali", Petar II Petrović Njegoš (http://www.rastko.rs/rastko-cg/umjetnost/njegos-scepan_c.html)