Ξέρξης (όπερα του Χαίντελ)

Ξέρξης (όπερα)

Τίτλος	Serse
Γλώσσα	Ιταλικά
Ημερομηνία δημιουργίας	1738
Ημερομηνία δημοσίευσης	18ος αιώνας
Μορφή	Όπερα σέρια
Βασίζεται σε	Xerse
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα ()

Ξέρξης (HWV 40) είναι ο τίτλος μιας όπερας σέρια σε τρεις πράξεις του Γκέοργκ Φρίντριχ Χαίντελ σε ιταλικό λιμπρέτο του Σίλβιο Σταμπίλια. Παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο Λονδίνο στις 15 Απριλίου 1738. Η όπερα διαδραματίζεται στην Περσία περίπου το 470 π.Χ. και αφηγείται μερικά σχεδόν φανταστικά γεγονότα της ζωής του ομώνυμου βασιλιά. Ο ρόλος του Ξέρξη, που αρχικά ερμηνεύτηκε από έναν μέτζο-σοπράνο καστράτο - τώρα εκτελείται συνήθως από μια γυναίκα μέτζο-σοπράνο ή κόντρα τενόρο.

Η εναρκτήρια άρια Ombra mai fu (ποτέ δεν ήταν μια σκιά) που τραγουδά ο Ξέρξης μπροστά σε έναν πλάτανο, είναι μια από τις πιο γνωστές μελωδίες του Χαίντελ και συχνά αποκαλείται λάργκο του Χαίντελ (παρά την επισήμανση λαργκέτο στην παρτιτούρα).

Ιστορικό σύνθεσης

Στα τέλη του 1737 το King's Theatre είχε αναθέσει στον Χαίντελ να γράψει δύο νέες όπερες. Η πρώτη, ο Φαραμόντο, έκανε πρεμιέρα στις 3 Ιανουαρίου 1738. Εκείνη τη περίοδο ο συνθέτης είχε ήδη αρχίσει να εργάζεται πάνω στον Ξέρξη. Η Πράξη Α΄ συντέθηκε μεταξύ 26 Δεκεμβρίου 1737 και 9 Ιανουαρίου 1738, η Β΄ ήταν έτοιμη στις 25 Ιανουαρίου, η Γ΄ στις 6 Φεβρουαρίου και ο Χαίντελ έβαλε τις τελευταίες πινελιές στη παρτιτούρα στις 14 Φεβρουαρίου. Ο Ξέρξης παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο King's Theatre, στο Χέιμαρκετ στις 15 Απριλίου 1738.

Η πρώτη παραγωγή ήταν μια πλήρης αποτυχία. Το κοινό μπορεί να είχε μπερδευτεί από τον πρωτοποριακό χαρακτήρα του έργου. Σε αντίθεση με τις άλλες όπερες του στο Λονδίνο, ο Χαίντελ συμπεριέλαβε κωμικά (buffo) στοιχεία στον Ξέρξη. Αν και αυτό ήταν χαρακτηριστικό για τα βενετσιάνικα έργα του 17ου αιώνα, μέχρι τη δεκαετία του 1730 μια όπερα σέρια αναμενόταν να είναι εντελώς σοβαρή, χωρίς ανάμειξη των ειδών της τραγωδίας και της κωμωδίας ή χαρακτήρων υψηλής και χαμηλής τάξης. Η όπερα σέρια, στην εποχή του Χαίντελ, ήταν σχεδόν εξ ολοκλήρου αποτελούμενη από μακριές, τριμερείς άριες ντα κάπο. Αυτό το χαρακτηριστικό άρεσε ιδιαίτερα στον κόμη του Shaftesbury, ο οποίος παρακολούθησε την πρεμιέρα και θαύμασε την όπερα.

Ιστορικό απόδοσης

Το King's Theater, Χέιμαρκετ, όπου είχε την πρεμιέρα του ο Ξέρξης

Ο Ξέρξης εξαφανίστηκε από τη σκηνή για σχεδόν διακόσια χρόνια. Απόλαυσε την πρώτη του σύγχρονη αναβίωση στο Γκέτινγκεν στις 5 Ιουλίου 1924 σε μια εκδοχή του Όσκαρ Χάγκεν. Μέχρι το 1926 αυτή η εκδοχή είχε ανέβει τουλάχιστον 90 φορές σε 15 γερμανικές πόλεις. Η επιτυχία του Ξέρξη συνεχίστηκε. Σύμφωνα με τον Ουίντον Ντιν, ο Ξέρξης είναι η πιο δημοφιλής όπερα του Χαίντελ στο σύγχρονο κοινό μετά τον Ιούλιο Καίσαρ. Τα ίδια τα χαρακτηριστικά που οι ακροατές του 18ου αιώνα βρήκαν τόσο ανησυχητικά –οι σύντομες άριες και η ανάμειξη της κωμωδίας– μπορεί να εξηγούν την απήχησή της στον 20ο και τον 21ο αιώνα.

Ο Ξέρξης παρήχθη για τη σκηνή της Σκάλας του Μιλάνου τον Ιανουάριο του 1962. Την παραγωγή ανέλαβε ο Πιέρο Μπελούτζι. Επειδή οι όπερες του Χαίντελ βρίσκονταν ακόμη σε σχετικά πρώιμο στάδιο της επιστροφής τους στη σκηνή, οι μουσικοί δεν είχαν σκεφτεί ακόμη να στολίσουν τα τμήματα ντα κάπο (επανάληψη του τμήματος Α') από τις άριες. Μια πλήρης ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε το 1979. Μια ιδιαίτερα αναγνωρισμένη παραγωγή στα αγγλικά, ανέβηκε από την Εθνική Λυρική Σκηνή της Αγγλίας το 1985 για τον εορτασμό των 300 χρόνων από τη γέννηση του συνθέτη. Η παραγωγή επέστρεψε για μια έκτη αναβίωση στο Κολλοσαίο του Λονδίνου τον Σεπτέμβριο του 2014. Η παραγωγή της Αγγλικής Λυρικής Σκηνής εκτελέστηκε επίσης από την Όπερα του Σαν Φρανσίσκο το 2011. Πολλές παραστάσεις σε όλο τον κόσμο περιλαμβάνουν τη Βασιλική Όπερα των Βερσαλλιών το 2017, την Όπερα του Ντύσσελντορφ το 2019 και την Όπερα του Ντιτρόιτ.

Ρόλοι

Ρόλος	Τύπος φωνής	Καστ πρεμιέρας, 15 Απριλίου 1738
Ξέρξης, βασιλιάς της Περσίας	σοπράνο καστράτο	Gaetano Majorano
Αχαιμένης, αδελφός του Ξέρξη, ερωτευμένος με την Ρομίλντα	κοντράλτο	Maria Antonia Marchesini
Άμηστρις, πριγκίπισσα ενός γειτονικού βασιλείου, παλιά αρραβωνιασμένη με τον Ξέρξη	κοντράλτο	Antonia Merighi
Ρομίλντα, κόρη του Αριοδάτη, ερωτευμένη με τον Αχαιμένη	σοπράνο	Élisabeth Duparc
Αταλάντη, αδερφή της Ρομίλντα, επίσης ερωτευμένη με τον Αχαιμένη	σοπράνο	Margherita Chimenti
Αριοδάτης, στρατηγός και πατέρας των Ρομίλντα και Αταλάντη	μπάσος	Antonio Montagnana
Ελβίρο, υπηρέτης του Αχαιμένη	βαρύτονος	Antonio Lottini

Πλοκή

• Τόπος: Άβυδος, Περσία
• Χρόνος: περίπου το 470 π.Χ

Πράξη Α΄

Ο βασιλιάς της Περσίας, Ξέρξης, ευχαριστεί τον πλάτανο που του έδωσε σκιά (Αριόσο: "Ombra mai fu"). Ο αδερφός του Αχαιμένης, με τον κουτό υπηρέτη του Ελβίρο, μπαίνει, ψάχνοντας την αγαπημένη του, Ρομίλντα. Σταματούν καθώς την ακούνε να τραγουδάει από το εξοχικό. Η Ρομίλντα κοροϊδεύει χαλαρά τον Ξέρξη με το τραγούδι της. Είναι ερωτευμένος με ένα δέντρο, αλλά το δέντρο δεν ανταποδίδει τη στοργή του. Ο Ξέρξης δεν ξέρει ότι ο αδερφός του είναι ερωτευμένος με την τραγουδίστρια και ενθουσιασμένος από τη μουσική της, ανακοινώνει ότι θέλει να γίνει δική του. Ο Αχαιμένης τρομοκρατείται όταν ο Ξέρξης τον διατάζει να το πει στη Ρομίλντα. Ο Αχαιμένης προειδοποιεί την Ρομίλντα για το τι θέλει ο Ξέρξης— αυτό ενθαρρύνει την Αταλάντη, την αδερφή της Ρομίλντα, η οποία είναι επίσης αγαπά κρυφά τον Αχαιμένη και ελπίζει ότι η Ρομίλντα θα είναι πια με τον Ξέρξη και μετά θα μπορέσει να αποκτήσει τον Αχαιμένη εύκολα.

Ο Ξέρξης λέει στην Ρομίλντα ότι τη θέλει για βασίλισσα του και όταν ο Αχαιμένης διαμαρτύρεται, ο Ξέρξης τον διώχνει. Η Ρομίλντα είναι αποφασισμένη να παραμείνει πιστή στον άντρα που αγαπά, τον Αχαιμένη.

Η πριγκίπισσα Άμηστρις φτάνει τώρα, μεταμφιεσμένη σε άντρα. Ήταν αρραβωνιασμένη με τον Ξέρξη, αλλά εκείνος την παράτησε και είναι αποφασισμένη να τον εκδικηθεί.

Ο Αριοδάτης, στρατηγός του Ξέρξη και πατέρας των αδελφών Ρομίλντα και Αταλάντη, εισέρχεται με νέα για μια μεγάλη στρατιωτική νίκη που κέρδισε. Ο Ξέρξης τον ευγνωμονεί και του υπόσχεται ότι ως ανταμοιβή η κόρη του Ρομίλντα θα παντρευτεί έναν άνδρα ισάξιο με τον ίδιο τον Βασιλιά.

Ο Αχαιμένης δίνει στον Ελβίρο ένα γράμμα για τη Ρομίλντα, λέγοντάς της πόσο στενοχωρημένος είναι για τον αναγκαστικό χωρισμό τους και δεσμευόμενος να προσπαθήσει να την επισκεφτεί κρυφά. Η Αταλάντη, ελπίζοντας να εξασφαλίσει τον Αχαιμένη για τον εαυτό της, λέει στη Ρομίλντα ότι ο Αχαιμένης είναι ερωτευμένος με ένα άλλο κορίτσι, αλλά η Ρομίλντα δεν το πιστεύει.

Πράξη Β΄

Ο Ελβίρο έχει μεταμφιεστεί σε ανθοπώλης για να παραδώσει το γράμμα του αφέντη του Αχαιμένη στη Ρομίλντα και βάζει επίσης μια αγροτική προφορά. Δεν εγκρίνει την επιθυμία του Βασιλιά να παντρευτεί ένα απλό υποκείμενο όπως η Ρομίλντα και το κάνει ξεκάθαρο. Η μεταμφιεσμένη σε άντρα, πριγκίπισσα Άμηστρη, ακούει τον Ελβίρο να το εκφράζει και μένει άναυδη με το σχέδιο του βασιλιά να παντρευτεί μια άλλη όταν υποσχέθηκε ότι θα είναι δικός της (Άρια: "Or che siete speranze tradite"). Η πριγκίπισσα φεύγει με απόγνωση και οργή και μπαίνει η Αταλάντη. Ο Ελβίρο της λέει ότι έχει ένα γράμμα για την αδερφή της και η Αταλάντη το παίρνει, υποσχόμενη να το δώσει στη Ρομίλντα. Αντί γι' αυτό, δείχνει το γράμμα στον Βασιλιά, λέγοντάς του ότι της το έστειλε ο Αχαιμένης και δεν αγαπά πια τη Ρομίλντα. Ο Ξέρξης παίρνει το γράμμα και το δείχνει στη Ρομίλντα, λέγοντάς της ότι ο Αχαιμένης είναι πλέον ερωτευμένος με την Αταλάντη, όχι αυτήν. Ταράζεται η Ρομίλντα (Άρια: «È gelosia»).

Η πριγκίπισσα Άμηστρη αποφασίζει να αυτοκτονήσει αλλά ο Ελβίρο φτάνει εγκαίρως για να τη σταματήσει. Αποφασίζει να αντιμετωπίσει η ίδια τον Βασιλιά με την κακομεταχείριση που της έκανε. Ο Eλβίρο της αποκαλύπτει ότι ο Ξέρξης αγαπά πια την Ρομίλντα και η Άμηστρη νιώθει συντετριμμένη (Άρια: "Anima infida").

Οι ναυτικοί χαίρονται την ολοκλήρωση της γέφυρας, που κατασκευάστηκε υπό τις διαταγές του Ξέρξη, ο οποίος διατάζει τον στρατηγό του Αριοδάτη να διασχίσει τη γέφυρα με τον στρατό του και να εισβάλει στην Ευρώπη.

Ο Ξέρξης συναντά τον συντετριμμένο αδερφό του Αχαιμένη και του λέει να φτιάξει τη διάθεση του, μπορεί να παντρευτεί τη γυναίκα που αγαπά τώρα, την Αταλάντη, δεν υπάρχει πρόβλημα. Ο Αχαιμένης είναι μπερδεμένος και επιμένει ότι αγαπά τη Ρομίλντα, όχι την Αταλάντη. Ακούγοντας αυτό, ο Βασιλιάς συμβουλεύει την Αταλάντη να ξεχάσει τον Αχαιμένη, αλλά αυτή λέει ότι αυτό είναι αδύνατο.

Ο Ελβίρο παρακολουθεί μια βίαιη καταιγίδα που απειλεί να καταστρέψει τη νέα γέφυρα. Ηρεμεί τα νεύρα του με το ποτό.

Ο Ξέρξης και ο Αχαιμένης υποφέρουν και οι δύο από τη ζήλια και τις θλίψεις της αγάπης. Ο Ξέρξης εκλιπαρεί ξανά τη Ρομίλντα να τον παντρευτεί, αλλά εκείνη παραμένει σταθερή στην άρνησή της. Η βίαια εξαγριωμένη Άμηστρη εμφανίζεται και τραβάει ένα σπαθί στον Βασιλιά αλλά η Ρομίλντα επεμβαίνει. Η Άμηστρη λέει ότι η Ρομίλντα δεν πρέπει να αναγκαστεί να παντρευτεί έναν άντρα που δεν αγαπά και η Ρομίλντα επαινεί αυτούς που είναι πιστοί στην καρδιά τους (Άρια: "Chi cede al furore").

Πράξη Γ΄

Η Ρομίλντα και ο Αχαιμένης τσακώνονται μεταξύ εραστών για το γράμμα, αλλά ηρεμούν όταν εμφανίζεται η Αταλάντη και παραδέχεται την εξαπάτησή της. Έχει αποφασίσει ότι θα πρέπει να βρει έναν άλλο σύντροφο κάπου αλλού.

Ο Ξέρξης εκλιπαρεί ξανά τη Ρομίλντα να τον παντρευτεί και εκείνη του λέει να ζητήσει την άδεια του πατέρα της, κι αν αυτός συναινέσει, θα το κάνει. Ο Αχαιμένης την κατηγορεί πικρά γι' αυτό (Άρια: «Amor, tiranno Amor»).

O Ξέρξης ρωτά για άλλη μια φορά τον Αριοδάτη εάν είναι χαρούμενος που η κόρη του παντρεύεται κάποιον ισάξιο με τον Βασιλιά. Ο Αριοδάτης πιστεύει ότι ο Ξέρξης υπονοεί τον Αχαιμένη και δίνει τη συγκατάθεσή του με χαρά. Ο Ξέρξης λέει στη Ρομίλντα ότι ο πατέρας της έχει συμφωνήσει με τον γάμο τους, αλλά η Ρομίλντα, προσπαθώντας να τον αναβάλει, του λέει ότι ο Αχαιμένης την αγαπά και μάλιστα τη φίλησε. Ο Ξέρξης, έξαλλος, διατάζει να θανατωθεί ον αδελφός του.

Η Άμηστρη ζητά από τη Ρομίλντα να πάει ένα γράμμα στον Βασιλιά, λέγοντάς της ότι αυτό θα τη βοηθήσει. Η Άμηστρη θρηνεί για τα δεινά της, αφού την εγκατέλειψε ο Ξέρξης, ο οποίος υποσχέθηκε να είναι δικός της (Άρια: "Cagion son io").

Ο Αχαιμένης κατηγορεί τη Ρομίλντα για το γεγονός ότι έχει καταδικαστεί σε θάνατο και οι εραστές τσακώνονται ξανά (Ντουέτο: «Troppo oltraggi la mia fede»).

Ο Αχαιμένης και η Ρομίλντα έχουν κληθεί στο ναό και μπαίνουν μέσα, μαλώνοντας ακόμα, αλλά μένουν έκπληκτοι και πανευτυχείς όταν ο Αριοδάτης τους λέει ότι ο Ξέρξης συμφώνησε στο γάμο τους και τους παντρεύεται που και που.

Ο Ξέρξης μπαίνει, έτοιμος να παντρευτεί την Ρομίλντα, και εξοργίζεται όταν ανακαλύπτει ότι είναι πολύ αργά, ο Αριοδάτης έχει παντρέψει την κόρη του με τον Αχαιμένη. Ο Ξέρξης καταγγέλλει πικρά τον Αριοδάτη γι' αυτό και εξοργίζεται ακόμη περισσότερο όταν φτάνει ένα γράμμα, προφανώς από την Ρομίλντα, που τον κατηγορεί για απιστία. Όταν ανακαλύπτει ότι το γράμμα είναι στην πραγματικότητα από την προηγούμενη αρραβωνιαστικιά του Άμηστρη, την οποία έδιωξε, η οργή του αυξάνεται (Άρια: "Crude furie degl' orridi abissi").

Ο Ξέρξης παίρνει το σπαθί του και διατάζει τον Αχαιμένη να σκοτώσει τη Ρομίλντα με αυτό, αλλά η Άμηστρη τον σταματά και ρωτά τον Ξέρξη αν θέλει πραγματικά να τιμωρηθεί η προδοσία και η απιστία, και αυτός συμφωνεί, οπότε η Άμηστρη αποκαλύπτει την πραγματική της ταυτότητα ως η αρραβωνιαστικιά του Ξέρξη.

Ο Ξέρξης, απογοητευμένος, παραδέχεται το λάθος του – θα παντρευτεί την Άμηστρη όπως της είχε υποσχεθεί, εύχεται στον αδερφό του Αχαιμένη και τη Ρομίλντα να ζήσουν για πάντα ευτυχισμένοι και όλοι γιορτάζουν την ευτυχή έκβαση των γεγονότων (Ρεφρέν: "Ritorna a noi la calma").

Ιστορικά στοιχεία

O Ξέρξης, περνώντας με τον στρατό του την γέφυρα του Ελλήσποντου

Το λιμπρέτο περιλαμβάνει ορισμένα στοιχεία που βασίζονται σε πραγματικά γεγονότα και διάφοροι χαρακτήρες του έργου όπως οι: Ξέρξης, Άμηστρις και Αχαιμένης βασίζονται σε ιστορικά πρόσωπα. Η ιστορία του Ξέρξη που επιθυμεί να παντρευτεί την αγαπημένη του αδελφού του βασίζεται σε μια πραγματική ιστορία. Στην πραγματικότητα όμως, ήταν σύζυγος ενός άλλου αδελφού που ο Ξέρξης ερωτεύτηκε αλλά δεν κατάφερε να την παντρευτεί. Η κατάρρευση μιας γέφυρας πάνω από τον Ελλήσποντο και η επιστροφή του Ξέρξη από μια καταστροφική εκστρατεία στην Ελλάδα είναι πραγματικά γεγονότα, τα οποία συνέβησαν κατά τη διάρκεια της βασιλείας του, αν και εδώ είναι αναχρονιστικά.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Ξέρξης: παρτιτούρες στο International Mysic Score Library Project