Аетнос
Аетнос (абырз. ἔθνος — ажәлар) – ари обиективла, мамзаргьы субиективла еицырзеиԥшу аҟазшьақәа рыла еибарку ауаа ргәыԥ ауп. Аетнологиа еиуеиԥшым ахырхарҭақәа ирыҵаркуеит ахылҵшьҭра, абызшәа, акультура, анхарҭа аҵакырадгьыл, ахдырра уҳәа реиԥш иҟоу аилкаарақәа.
Аетнос атеориеи аконцепциеи
[аредакциазура | акод аредакциазура]Ҭоурыхла раԥхьатәи ауаа рсоциалтә еилазаараны иҟан шьала-дала еизааигәаз аилазаарақәа – аклан, ажәлантә. Урҭ араса излеиԥшымыз – дара аҿиара змаз, хаҿсахьала еиԥшыз абиологиатә ҷыдарақәа змаз ауаа ракәын (ацәеижьы аԥшшәы, ахцәы, ахаҿсахьа, аҟазшьа уҳәа). Есҽнытәи аибабара, аиҿцаара, ақьабзқәа, рдунеихәаԥшышьа, рынцәахаҵарақәа уҳәа ирыбзоураны ауаа рҽеидыркылон. Урҭ рыԥсҭазаараҿы ароль ду нанагӡон, дара зхылҵыз аӡә иакәны ахьырыԥхьаӡоз, насгьы аԥсабара амчрақәа иахьреихырхәоз. Ас еиԥш ахәыцрақәа ауаа реидкылара анаҩсгьы, аижәлантәқәеи акланқәеи арӷәӷәон, аколлективтә хдырра шьақәнаргылон. Ажәлақәеи акланқәеи реилаӡҩара анымҩаԥысуаз, урҭ рышьақәгылара азы фактор хадақәаны иҟалон аҭоурых – географиатә хылҵшьҭратә зеиԥшзаара, аԥсабаратә зеиԥшзаара, ақьабзтә зеиԥшзаара. Акланқәеи ажәлантәқәеи реиҿцаара иабзоураны имшьҭраны ианеидылалак, ишьақәгылон ақьабз ҿыцқәа, азхаҵарақәа, аҟазшьақәа, ицәырҵуан ирзеиԥшу абызшәа. Абарҭқәа рылагьы ишьақәырӷәӷәахон ас еиԥш аилазаарақәа рзы иҷыдаҟазшьоу акультура. Даҽакала иуҳәозар, араса еиԥшымкәа аетнос аҽаԥсахлар алшоит, избанзар аетникатә гәыԥқәа акультура аҿиара иадҳәалоуп, иалкаау аетапқәа символра рзыруеит. Аимшьҭрақәа ракәзар, урҭ иалкаау ҵакырадгьылк иадҳәалоуп, ирыхьчоит, аҩныҵҟатәи аиҿкаара рымоуп. Адгьылқәаарыхреи арахәааӡареи ианалага инаркны ишьақәгылоит иалкаау анхамҩатә еиҿкаарагьы. Арҭқәа зегьы аетникатә зеиԥшзаара арҿиаразы агәызҭаҵарас иҟалон. Аимшьҭрақәа реилалара иҿыцу азеиԥшзаара шьақәнаргылон – ажәларқәа ҳәа ззырҳәо, уи символра азнауан еиҳа зкультура ҳараку аилазаара ацәырҵра. Ари аматериалтә культурахьгьы иаҵанакуеит (амыругақәа, амаҭәа, анхарҭа), адоуҳатә ахьгьы (ақьабзқәа, амифқәа, анормақәа, азхаҵарақәа, жәлар рҟазара), даҽакала иуҳәозар, уи ишьақәнаргылоит афольклортә культура. Аетнологцәа рыбжьара аетноси аетносреи рзы иаку еилкаарак ыҟам, убри инамаданы иалыркаауеит еиҳа иаларҵәоу атеориақәеи аконцепциақәеи: Примордиализм – ари аилыркаара иаанаго ауаҩы иетникатә дҳәалазаара ала аԥсабара, мамзаргьы аилазаара аҟны зхатәы шьаҭа змоу иоуп;
Аетнос адуалисттә теориа – ари аконцепциа аетносқәа рыҟазаара ҩ-ҵакыкны иахәаԥшуеит. Ари аконцепциа Ҩ. В. Бромлеи зхадараҿы дыҟаз АН СССР аетнографиа аинститут аусзуҩцәа иаԥырҵаз ауп; Асоциобиологиатә хырхарҭа – ари ахырхарҭа иазгәанаҭо аетносра аҟазаара, уи ауаҩы ибиологиатә хаҭарала ашьақәыргылара ауп. Аетникатә адҳәалазаара примордиалтәуп, уи даҽакала иуҳәозар, ауаа аханатә ирҟазшьан; Аконструктивизм – ари атеориа ала уахәаԥшуазар – иԥсабаратәымкәа иҟалаз шьақәгылароуп, даҽакала иуҳәозар, ауаа хықәкыла русура иарҿиаз акоуп; Аинструментализм – ари аконцепциа ала аетносра – мыругоуп, уи ала ауаа рхықәкқәа ирызнеиуеит. Аинструментализм ахырхарҭаҟны иалыркаауеит – аелитартә инструментализми аекономикатә инструментализми. Изакәызеи аетникатә дҳәалазаара? Аетнос – ари асоциалтә гәыԥк иаҵанакуа рҭагылазаашьа ауп, дара ирымоуп амилаҭтәи акультуратәи традициақәа. Ари аилыркаара концепциоуп; аетникатә гәыԥқәа инарҭбаау, мамзаргьы иркьаҿу аҵакы рыҭаны аилыркаара ауҭар алшоит. Иаҳҳәозар, ари аилыркаара убас еиԥш иҭбаазар ауеит, «Америка иашьагәыҭу» («коренные американцы») реиԥш, мамзаргьы «чероки» ҳәа изышьҭоу реиԥш иркьаҿзаргьы ауеит. Даҽа ҿырԥштәык – индиатәи асубконтинент – индиаа етникатә гәыԥкны иԥхьаӡазар алшоит, аха аус аҟны иҟоуп жәабала акультуратә традициақәеи агәыԥхәҭақәеи – гуџьартиаа, пенџьабаа, бенгалиаа, томилаа уҳәа реиԥш иҟоу, урҭгьы етникатә гәыԥ иашаҵәҟьаны иҟоу роуп. Даҽа ҿырԥштәык: Британиа Ду аҟны ауаа – урҭ зегьы британеццәоуп ҳәа уԥхьаӡаргьы алшоит, аха, даҽакала иуҳәозар, дара англичанеццәоуп, шотландеццәоуп, валииццәоуп.
Арасеи аетникатә дҳәалазаареи реиԥшымзаара
[аредакциазура | акод аредакциазура]Иаагозар, кавказаа (аевропеоидтә) рраса. Мака Мак Конаилл, ирландиатәи анатомиа апрофессор, кавказаа рфизиологиатә ҟазшьарбага дахцәажәеит абас: «Ишкәакәоу ацәеижьи, илашоу аблақәеи, иҭшәоу аԥынҵеи, ипоу ақьышәқәеи змоу. Урҭ рыхцәқәа иашоуп, мамзаргьы иҳәуеит». Ирҳәоит кавказаа зегьы иреиҵоу адыԥшылахәра рымоуп ҳәа, ахыԥыцқәа зҭоу ахаԥыцшьапҭыԥ баҩқәа рҟны, иаагәоуҭаратәы рхыбаҩ рылахь аҟны иқәацәуп, иара убасгьы адыԥшылахәра рхаҿы агәҭатәи ахәҭаҟны. Ауаҩы, зҭеиҭыԥш абарҭ аҟазшьарбагақәа ирықәшәо, кавказаа дреиуоуп ҳәа иԥхьаӡоуп. Кавказаа еснагь рцәеижь шкәакәам, аха Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟны «ишкәакәоу» ажәа рхы иадырхәеит ауаа шкәакәақәа ралкаара азы. Кавказаа адунеи атәылақәа жәпакы рҟны иуԥылоит. Абасала, Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟни Франциеи кавказаа еиуеиԥшым арасатә ҷыдарақәа рымазар шауа еиԥш, уаҟа инхауа ауаа ирымоуп еиуеиԥшым аетникатә хылҵшьҭрагьы – аӡәы дамериканецуп, егьи – дыфранцызуп. Аамҭа дук иалагӡаны дара еиуеиԥшым абызшәақәа рыла ицәажәалоит, еиуеиԥшым атрадициақәа ныҟәыргалоит, еиуеиԥшым анцәахаҵарақәа рымазаргьы ауеит, уи анырра ӷәӷәа анаҭоит аҭыԥантәи акультура. Аха иазгәаҭатәуп, «арасеи» «аетникатә дҳәалазаареи» аилкаарақәа асубиективтә ҟазшьа рымазаргьы шауа, арҭ аилкаарақәа рыбжьара иҟам иалкаау ҳәаак. Атерминқәа арасатәи аетникатәи дҳәалазаара ашықәсқәа цацыԥхьаӡа рҵакы аҽеиҭанакуан, насгьы арасатәи аетникатәи термин ауаҩы ихаҭара ииашамкәа ианахцәажәогьы ҟалалоит, избанзар уи еиуеиԥшым арасақәеи аетникатәи гәыԥқәа дахьрыҵаркуа азы.
Аетноси абызшәеи
[аредакциазура | акод аредакциазура]Абызшәа – ауаа злеицәажәо, излахәыцуа, ргәаанагарақәа злеибырҳәо мыругоуп. Иара ишиашоу иамоу ахәыцра – акоммуникативтә функциақәа рнаҩсгьы, акрызҵазкуа аетносоциалтә функциақәагьы нанагӡоит. Абызшәа акзаара – ари ҭагылазаашьоуп аетникатә акзаара ашьақәгыларазы. Ас еиԥш аизааигәара абызшәа аетнос азы ихадароу обиективтә ҷыдарахоит, иара убасгьы аетникатә дҳәалазаара иасимволхоит. Убри аан абызшәеи аетноси рҭоурыхтә еимадара даара изаау аамҭа иаҵанакуеит, машәырнгьы иҟамлаӡеит аетнос ахатәыхьӡи (аетноним) иашьашәалоу абызшәақәеи ахьеиқәшәо. Уи инақәыршәаны, абызшәа асоциалтә функциақәа ртәы анаҳҳәо, абызшәа афункциақәагьы аетникатә ҷыдарақәа рыла иалкаатәуп, даҽакала иуҳәозар, абызшәа аетноеидыҵратәи аетноинтеграциатәи аҟазшьа ҷыдарақәа амоуп. Абызшәа аетносоциалтә функциақәа даара ибзианы иубоит амилаҭ аҿиареи аԥсҭазаареи рҷыдарақәеи рҟны. Абызшәа аҟноуп иахьаныԥшуа ажәлар рдырратә, реилкааратә ԥышәа, иара аморал-етикатә, асоциал-естетикатә, асахьаркыра-ааӡаратә идеалқәа. Жәаҳәарада, абызшәа иара ахала, даҽа факторк иахьыԥшымкәа изыҟалом, иара ауаа рыбжьара (аполитикатәи, аекономикатәи, аҵакырадгьылтәи, аԥсихологиатәи еимадара) амилаҭтә еимадара аԥнаҵоит.
Алингвисттә аспект атәы уҳәозар, амилаҭ аҿиара хнаркәшоит, амилаҭбжьаратә аларҵәара зауз, аҭыԥантәи адиалектқәа ихадоу аԥсҭазаара аҟынтәи алцара зылшаз, алитературатә бызшәа анаԥҵаха аамҭазы. Абызшәеи аетноси реимадареи реихьыԥшызаареи убоит, аетнос аҭагылазаашьа ҿыц аҟны иахәҭоу абызшәатә форма аҭахханы ианыҟало аамҭазы. Ажәларра иалкаау аҭоурыхтә етникатә дҳәалазаараны изыҟалом, изышьақәгылом, аимшьҭратә бызшәа, мамзаргьы адиалекттә форма ахархәара иаҟәымҵзар. Убри аан, ажәларра ирышьашәалаз абызшәатә форма амилаҭ ианкарыжьуа, амилаҭ азы зда ԥсыхәа амам акәны иҟоуп абызшәа аҩыратә форма, даҽакала иуҳәозар, алитературатә бызшәа. Ишдыру еиԥш, иарбанызаалак ажәлар досу дара рхатәы бызшәала ицәажәоит (абызшәа аҩныҵҟа адиалекттә еиԥшымзаара убри аҟара идузар ауеит, еиуеиԥшым ажәлар ргәыԥқәа, зегьы ирымоу еицырзеиԥшу алитературатә бызшәа ала ацәажәара рзалыршомызт). Убри аан, даара аларҵәара аиуеит аҩбызшәара (билингвизм), уи ажәлар ахәҭак, мамзаргьы ажәлар зегьы есҽнытәи рыԥсҭазаара аҟны аҩбызшәакгьы ахархәара анарҭо ауп. Аҩбызшәара – ари амилаҭрацәа ахьынхо аҳәынҭқаррақәа рҟны даара аларҵәара амоуп, уи амилаҭ маҷқәа, дара рхатәы базшәа анаҩс, иахьынхо амилаҭрацәа рхаҭарнакцәа рбызшәа рхы ианадырхәо, ианалацәажәо ыҟоуп. Имаҷым аҭагылазаашьақәа, ажәларқәак бызшәак ала ианцәажәо. Убас англыз бызшәала, мамзаргьы уи аҭыԥантәи авариантқәа рыла ицәажәоит англичанеццәа, англо-австриеццәа, англо-зеландиаҿыцаа, англо-канадеццәа, англо-африканеццәа, Еиду Америкатәи Аштатқәа рҟны инхо американеццәа, иара убасгьы Карибтәи абассеин атәылақәа рҟны инхо ажәларқәеи егьырҭ аетносқәеи ари абызшәала ицәажәоит. Абызшәа ацәажәаратә (разговорный) формеи аҩыратә формеи (алитературатә) рыла иалыркаауеит. Аҩыратәи алитературатәи абызшәақәа змоу амилаҭқәа роуп. Ацәажәаратә бызшәа аетносқәа роуп иныҟәызго, урҭ адиалектқәа рыла ишоит (наречия). Абызшәақәа акыр рыҩныҵҟа, убри аҟара адиалекттә еиԥшымзаарақәа ыҟоуп, етноск иатәу рыбжьара аилибамкаара аҟынӡа ианнанаго (иаҳҳәозар: ҵаҟанемецтәи хыхьтәинемецтәи адиалектқәа, акитаи бызшәа адиалектқәа уҳәа егь.). Уи инадҳәаланы, еиуеиԥшым абызшәақәеи адиалектқәеи бызшәак иатәны азгәаҭара – ари инықәырԥшшәа иҟаҵоу еилкаароуп. Убри аҟынтә алингвистцәа рзы иуадаҩуп абызшәеи адиалекти рыбжьара аиԥшымзаара ашьақәыргылара. Аетнологцәа урҭ реиҟәыҭхагас ирыԥхьаӡоит зхатәыхьӡи зхатәыхдырреи шьақәгылаз аетносқәа рыҟазаара афакт ала. Аха, ас еиԥш азнеишьа, еснагь еиԥш иалнаршом лкаак аҟаҵара, избанзар абызшәеи аетноси рыбжьара аизыҟазаашьақәа аныуадаҩугьы ҟалалоит, убри аҟынтә урҭ реиқәшәарагьы хымԥадатәиим. Убри азоуп ҳаамҭазы адунеи аҟны иҟоу абызшәақәеи ажәларқәа рхыԥхьаӡареи зеиқәымшәогьы.
Аетноси акультуреи
[аредакциазура | акод аредакциазура]Аетнос акультура инарҭбаау аилыркаараҿы – ари аетнос еидызкыло ҷыдаҟазшьоуп, ԥсҭазаароуп. Иара ада ԥсыхәа ыҟам аетнос аҿиареи аиқәырхареи рзы. Иааизакны иуҳәозар, аетностә культура – ари аетнос аматериалтәи адоуҳатә культуреи еидызкыло, ихадароу етнодифференциатә ҷыдароуп.
Аетникатә культура – ауаатәыҩса реиԥшҵәҟьа ижәытәӡатәиуп. Акультура змам ажәларқәа ыҟаӡам иахьатәи аамҭазгьы, иҟамызт ахааназгьы. Иарбан жәларызаалак ркультура шьақәгылоуп иара ажәлар рзы мацара иалкаау аҷыдарақәа рыла, аха убри аан урҭ аҷыдарақәа егьырҭ аетносқәа рыбжьарагьы иҟоуп, уи ҳаамҭазтәи аҭоурыхтә аамҭазы ауаатәыҩса зегьы ирҷыдаразаргьы ауеит. Аетникатә культура ршоит аматериалтәи адоуҳатәи ҳәа. Аматериалтә иаҵанакуеит идыру аамҭахәҭак азы иҟаз - аџьа амыругақәа, амцаагага амаҭәарқәа, абџьар, анеиааига маҭәарқәа, аидарамҩангагақәа, анхарҭа уҳәа реиԥш иҟаз иаҵанакуаз аргыларақәа, афатә, ажәтә, ачысмаҭәа, абзазаратә маҭәарқәа, амаҭәа, аимаа, ахылԥахкқәа, аҽырԥшӡага маҭәарқәа уҳәа ирацәаны. Адоуҳатә культура акәзар, ари информациоуп, иара ыҟоуп аколлективтә, мамзаргьы зыԥсы ҭоу иарбан уаҩратә популиациазалаакгьы ахшыҩ рхы иархәаны, ажәлар еимырдоит ажәабжьҳәарала, мамзаргьы арбарала, еиуеиԥшым ахымҩаԥгашьатә формақәа рыла. Адоуҳатә культурахь иаҵанакуеит убас еиԥш акомпонентқәа, атрадициара, аҭышәынтәалара уҳәа реиԥш иҟоу аҟазшьарбагақәа змоу: аџьатә ԥышәа, аҵасқәа, ақьабзқәа, алеишәа, анхамҩа иадҳәалоу, ауаажәларратәи аҭаацәаратәи ԥсҭазаара, еиуеиԥшым аҟазара хкқәа, жәлар рнапҟазара, адинхаҵареи акульти. Убриаан, аетникатә ҷыдарақәа ныҟәызго ракәны иҟалоит (еиҳаракгьы ҳаамҭазтәи аҭагылазаашьа аҟны) апрофессионалтә доуҳатә культура, зегь раԥхьа иргыланы, асахьаркыратә. Етносцыԥхьаӡа акультура иадҳәалоуп иара абзазарагьы. Абзазара иаҵанакуеит ауаа ҷыдала есҽнытәи рхымҩаԥгашьа, иара убасгьы ауаа рыбжьара ишьақәгыло аизыҟазаашьақәа, рматериалтәи рдоуҳатәи ҭахрақәа рынагӡаразы амаҭәарқәа рыхрархәашьа. Ажәларқәа бызшәак ала ицәажәо, ҵакырадгьылк аҟны инхо, нхамҩала еидҳәалоу ршара акритери хадақәа иреиуоуп иҷыдоу ркультуратә хаҿра. Иҟалоит убас еиԥш ажәларқәа, ҵакырадгьылк аҟны инхо, иаку аекономикатә база змоу, бызшәак ала ицәажәо, аха иҟалом ҩ-жәларык, еиԥшу культурак змоу. Ажәлар рхатәы культуратә ҷыдара анырцәыӡ, уи хаз игоу, зхала иҟоу етносны изыҟалом.
Аетноси амилаҭи
[аредакциазура | акод аредакциазура]Амилаҭ – адоуҳатә, акультура-политикатә, асоциал-економикатә акзаароуп аиндустриалтә аамҭазы. Амилаҭ ари аетнос иреиҳау аформа ауп, ажәларра ахаҭыԥан ицәырҵыз. Аетносқәа рыҟазаара адунеи аҭоурых аҟны еснагь иазгәарҭозҭгьы, амилаҭ ашьақәгылара аамҭаны иԥхьаӡоуп Иҿыцу, мамзаргьы Иҿыцӡоу аамҭа. Амилаҭ иаҵанкуеит акымкәа-ҩбамкәа аетносқәа, ҭоурыхтә лахьынҵала еидҳәалахаз, еизааигәахаз. Аетнос – ари ауаа ргәыԥ ауп, аобиективтәи асубиективтәи ҷыдарақәа змоу. Аетнос – аҵакдура иҭышәынтәалоу гәыԥк аҵанакра ауп, амилаҭ акәзар, хықәкыс иамоуп иҿыцу, еиҳау аҿиара ашьҭазаара. Аӡәырҩы аҭҵааҩцәа ргәаанагарала, аилкаарақәа «амилаҭи» «аетноси» еиԥшым. Аетнос азы аҭышәынтәалареи акультуратә ҿырԥштәқәеи реиҭаҟалара аҟазшьазар, амилаҭ рзы даара акраҵанакуеит иҿыцу итрадициатәу аелементқәа реилалара апроцесс ахдырраҿы аагара. Абри алагьы еилкаауп аетнос азы иҭышәынтәалоу агәыԥ аҵанакра еиҳа ишхадароу, амилаҭ рзы аҿиара анхадароу аамҭазы.
Алитература
[аредакциазура | акод аредакциазура]- Садохин А.П., Грушевицкая Т.Г. Этнология: Учебник для студ. высш. учеб. заведений. - 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Издательский центр "Академия", 2003.
- Лурье С.В. Историческая этнология — М.: Аспект Пресс, 1997.
- Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. 3-е изд., исправленное — М.: Книжный дом "Либроком", 2009.