Чулацаман тӀегӀо

ФИФА

Хьажоргаш нисйар
47°22′54″ къ. ш. 8°34′30″ м. д.HGЯO
Талларе хьожуш
ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Дехар «FIFA» хьажийна йу кхузе; хьажа. иштта кхин маьӀнаш.
ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа ФИФА.
Дуьненайукъара футболан федераци
FIFA конфедерацийн карта
Дакъалла 211 ассоциаци
Административан центр Цюрих
Адрес  Швейцари: Цюрих, FIFA-Strasse 20
Организацин тайпа Коммерцин боцу кхоллам
Официалан меттанаш ингалсан
французийн
немцойн
испанхойн
Куьйгалхой
Лакхара вице-президент Ӏийса Хьайату
Инарлин секретарь ФатӀима Самура
Кхоьллар
Кхоьллина терахь 1904 шеран 21 май
Схьаевлла организацеш КОНКАКАФ, УЕФА, КОНМЕБОЛ, Африкин футболан конфедераци, Азин футболан конфедераци, Океанин футболан конфедераци
СовгӀаташ
fifa.com
Викилармин логотип Викиларми чохь медиафайлаш

Дуьне́найукъара футбо́лан федера́ци[1] (фр. Fédération Internationale de Football Association, доцца FIFA, нохчийн транслитерацехь — ФИФА́) — футболехь, мини-футболехь, пляжан футболехь йаккхийчех дуьненайукъара урхаллин меже йолу коьрта футболан кхоллам. ФИФА штаб-квартира йу швейцарин гӀалахь Цюрихехь.

ФИФАн эгидица дӀахьо дуьненан масштабан йерриг футболан турнираш, царна йукъахь ФИФА дуьненан чемпионат, иштта турнир зударшна йукъахь а, кегийрхойн а, жимахойн а турнираш, Конфедерацийн кад, клубийн дуьненан чемпионат.

Истори

[бӀаьра нисйан | нисйан]
Коьрта йаззам: ФИФА истори
ФИФА Устав дуьххьара зорба туьйхира Федерацин официалан бюллетенехь 1905 шеран 1 сентябрехь

Дуьненан футболан урхалла дан цхьа кхоллам эшар гучуделира XX бӀешеран йуьххьехь дуьненайукъара футболан къийсамаш тӀекхетар а, футбол гӀарайалар а бахьнехь. Йоккха Британин йиъ футболан ассоциаци йаша а ца йешира иза эшарх, тӀаккха ФИФА кхоьллира континент тӀера европин мехкийн ворхӀ векало (Франци, Бельги, Дани, Испани, Нидерландаш, Швейцари, Швеци). ФИФА кхоьллира Парижехь 1904 шеран 21 майхь; кхолларан меттиг бахьнехь, массара тӀеэцна а, йацйина а цӀерашкахь лелабо французийн мотт. ФИФАн хьалхара президент хилира француз Робер Герен.

ФИФАн эгидера хьалхара къийсамаш дӀабаьхьна 1906 шарахь — бакъ дерг дийцича, къийсамаш беш башха аьттоне ФИФА ма-йеллара ца кхечира. Оцу факто, кхин экономикин цхьа могӀа факторшца цхьаьна, Герен хийцийтара президентан даржехь Ингалсера Дэниел Вулфоллца, ткъа Ингалс оцу хенахь ассоциацин декъахо йара. ФИФАн эгидера цул тӀаьхьара къийсамаш — 1908 шеран Лондонан Олимпийн ловзарийн футболан турнир — хилира мелла а аьтту болуш, делахь а цхьацца баланаш хилира, уьш боьзна бара Олимпийн ловзаршкахь профессионалан футболисташа дакъалацарца.

ФИФА йеккъа Европин чоьхьара кхоллам хилла ца Ӏара, цунна йукъа 1909 шарахь КъАР футболан ассоциаци, 1912 шарахь Аргентинин футболан ассоциаци, 1913 шарахь АЦШ футболан федераци дӀаэцча.

Дуьненан хьалхара тӀом болуш ФИФАн ладаме халонаш хьийгира, хӀунда аьлча дукхаха болу ловзархой фронтехь хиларна, ткъа дуьненайукъара турнираш йан дӀасалелар хала дара. тӀом чекхбаьлча, Вулфолл валарца, ФИФАн коьрте хӀоттийра голландхо Хиршман Карл (иза президент вацара, цуьнан дарж ФИФАн секретарь а, Сийлахь хӀазнахо а дара, фактехь куьйгалла дора кхочушдаран комитетан)[2]. ФИФА кӀелхьара йаьккхира йерриг хӀаллака хуьлачух, амма цуьнан мах хилира йерриг британин федерацеш йукъара йовлар, царна ца лаара хӀинцца хилла болчу мостагӀашца цхьана къийсамашкахь дакъа лаца. Дуьненан шолгӀа темал тӀаьхьа ФИФА шен кхиарехь керлачу тӀегӀане йелира. Массо а континенташна тӀехь кхоьллира футболан конфедерацеш, ФИФАн байракх кӀела йухайирзира Йоккха Британи, йукъакхета реза хилира ССРС. Футбол дуьнен тӀехь йаржаран аьтту бира телевизионехь футбол гайтаро. ХӀинца ФИФАх глобалан футболан йукъаралла хилла, цунна йукъара декъахой алсама бу ВКъКхчул. Кхолламан са хаъал тӀекхетта телевизионан футболан базаран либерализаци йинчул тӀаьхьа, жигара маркетинган политика лелайарна,тайп-тайпана футболан сурсаташ а, атрибутика а йохкарна.

ФИФА президенташ

[бӀаьра нисйан | нисйан]
ФИФАн карара президент Инфантино Джанни
ЦӀе Мохк Хан
1 Герен Робер  Франци 1904—1906
2 Вулфолл Дэниэл  Йоккха Британи 1906—1918
3 Риме Жюль  Франци 1921—1954
4 Селдрейерс Рудольф  Бельги 1954—1955
5 Дрюри Артур  Йоккха Британи 1955—1961
6 Роуз Стэнли  Йоккха Британи 1961—1974
7 Авеланж Жоао  Бразили 1974—1998
8 Блаттер Зепп  Швейцари 1998—2015
— Хаяту Ӏисса (д.кх.)  Камерун 2015—2016
9 Инфантино Джанни  Швейцари /  Итали 2016 дуьйна

Футболех ловзаран дуьненан чемпионат

[бӀаьра нисйан | нисйан]
Коьрта йаззам: Футболех ловзаран дуьненан чемпионат

1921 шарахь Риме Жюль хилира ФИФАн кхоалгӀа президент. Цуьнан куьйгаллица ФИФАс аьттонца дӀайаьхьира шиъ олимпийн турнир, иэшам бара, бакъ долуш, Ингалсан а, Шотландин а командаш ца хилар бара. Оцу къовсамийн кхиамо а, ловзаран кхуьу цӀаро а таро йира ФИФАн футболан дуьненан чемпионат йаран болх меттаха баккха. Дуьххьара и болх айинера 1928 шарахь, ткъа 1930 шарахь дӀайаьхьира хьалхара дуьненан чемпионат. Иза хилира Уругвайхь, тола а уьш туьйлира. Экономикин къоьлла хиларна а, гена некъ бан безарна а коьрта европин гулйина командаш дакъа ца лецира, хӀетте а турнир кхиаме хилира, сацам бира дуьненан чемпионат рожехь йан.

Дуьненан шолгӀа тӀом бахьнехь доцург, 1930 шарахь дуьйна Футболех ловзаран дуьненан чемпионат дӀахьо хӀора деа шарахь цкъа. ТӀаьххьара турнир хилира Россехь, толамхо хилира Франции гулйина команда. Хин йолу дуьненан чемпионат дӀахьур йу 2022 шарахь КъатӀарехь. 2022 шеран дуьненан чемпионат хир йу АЦШ, Канадехь, Мексикехь.

Кхин турнираш

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Дуьненан чемпионаташ а, Олимпийн ловзарийн футболан турнираш йоцург, ФИФАс дӀахьо 17 шо долчеран дуьненан чемпионаташ а, кегийрхойн дуьненан чемпионаташ. Цул сов, дукха хан йоцуш кхоьллина Конфедерацийн кад цӀе йолу керла турнир, цигахь хӀора деа шарахь къовсам дӀахьо регионийн чемпионатийн толамхоша а, дуьненан чемпионаша а, турниран хӀусамдайша а. 2009 а, 2013 а шерашкара Конфедерацийн кедийн финалашкахь туьйлира Бразилин гулйина команда. Дуьненан чемпионатал цхьа шо хьалха и турнир хуьлу ДЧ хин йолу аренаш тӀехь, иза инарлин репетици хуьлу футболан коьрта форуман.

Зударийн футбол кхиарца, ФИФА йолаелла зударийн дуьненан чемпионаташ йан. Дуьххьара иштта турнир дӀайаьхьира 1991 шарахь. Цул сов, 2002 шарахь дуьйна дӀахьо зудаберийн ДЧ. Жимахойн зудаберийн дуьненан чемпионато шен истори йолийра 2008 шарахь.

Цхьаъ бен йоцу боккха клубийн къовсам — Футболех ловзаран дуьненан клубийн чемпионат. Иза йукъайаьккхира йерриг континентийн клубийн чемпионаша дакъалоцуш Дуьненайукъара кад (тайп-тайпана шерашкахь, тайп-тайпана цӀераш хилла Европин а, Къилба Америкин а клубийн чемпионашна йукъара къийсамаш) шорбархьама. 2000 шарахь башха хаза а ца хетта турнир дӀайаьккхира, амма хийцина меттахӀоттийра Японехь 2005 шарахь.

ФИФАс кхин а куьйгалла до футболан бух тӀехь кхоьллина масех спортан тайпанна — масала, пляжан футболан (хьажа пляжан футболех ловзаран дуьненан чемпионат) а, мини-футболан (мини-футболех ловзаран дуьненан чемпионат) а.

Ловзаран бакъонаш

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Футболан бакъонаш еккъа ФИФАн карахь йац; уьш лелайо Футболан Ассоциацийн Дуьненайукъара Кхеташоно (инг. International Football Association Board, IFAB). Оцу кхеташонера 4 меттиг — 50 % — дӀалоцу ФИФАс, йисина йиъ дӀалоцу, футбол кхолларехь а, кхиорехь а британхоша мах ца хадалуш дакъа лацарна, Ингалсан, Шотландин, Уэльсан, Къилбаседа Ирландин футболан федерацийн векалша.

Структура

[бӀаьра нисйан | нисйан]
Цюрихера ФИФАн штаб-квартира
Конфедерацешка декъна дуьненан карта.      УЕФА      АФК      АфФК      ОФК      КОНКАКАФ      КОНМЕБОЛ      NF-Board

ФИФА — Швейцарин законашца кхоьллина дуьненайукъара футболан федераци. Кхолламан штаб-квартира йу Цюрихехь.

Кхолламан лакхара меже йу ФИФАн конгресс, цунна йукъайогӀу хӀора футболан федерацин ассоциаци. Кхоьллинчу хенера дуьйна, 1904 шарахь, йина йерриг 66 ФИФАн конгрессийн сесси, амма хӀинца уьш шарахь цкъа бен ца хуьлу, цул сов, 1998 шарахь дуьйна практика йолийна Конгрессан рогӀера йоцу сессеш йаран. Гуламийн сацам цахеддаш уьйр йолуш бу уставца, уьш лелорца, ФИФАн куьйгаллин даржашца. Конгрессан бен бакъо йац ФИФАн уставан хийцамаш бан, кхин а сессешкахь шеран чоташ чӀагӀйо, сацамаш хуьлу керла къоман ассоциацеш дӀаэцарехь, харжамаш бо. Конгрессехь ФИФАн президентан, цуьнан инарлин секретаран, кхолламан кхочушдаран комитетан кхечу векалийн харжамаш дӀахьо, тӀаьхьарчу масех шарна. Кхин а футболех ловзаран дуьненан чемпионат хинйолу меттигаш хоржу[3]. ХӀора къоман футболан ассоциацин цхьа аз бен дац, шен бараме йа футболан Ӏаткъаме а ца хьоьжуш.

Президент а, инарлин секретарь а ФИФАн кхолламан белхан хӀора шеран жоьпаллехь волу коьрта чинхо ву, и болх цхьаьна бо инарлин секретаро, шен 280 бертан декъахочуьнца. Коьртехь президент волу ФИФАн кхочушдаран комитет йу, шина конгрессан йукъахь сацам беш йолу коьрта меже. Дерриг дуьненахь ФИФА кхолламан структура хӀоттайо, кхочушдаран комитето йа Конгрессо кхоьллина гуттаренна комитетийн, бертан масех кхин межено. Оцу меженашна йукъахь йу финансийн комитет, низаман комитет, Суьдхойн комитет, кхин а.

Цул сов, дерриг дуьненахь кхоьллина президенташ, кхочушдаран комитет, конгрессаш йалхи ФИФАн конфедерацешкахь. Уьш лерина йу тайп-тайпана континенташкахь а, дуьненан регионашкахь аловзаран тӀаьхьа терго йан. Континентийн конфедерацеш хила еза ФИФАн уставаца а, ФИФАн конфедерацийн декъахо хила хӀоттийна биллам.

Регионийн цхьаьнакхетараллин исписка иштта кепара йу:

Европехь а, Азехь а мехкаш долу пачхьалкхаша шешша билгаладоккхура муьлхачу конфедерацин йукъайаха йеза. Цундела Росси, Туркойчоь, Кхазакхстан (2001 шарахь дуьйна АФК йукъахь лаьттина) УЕФА йукъайогӀу. Кхин а цунна йукъадогӀу Азин мехкаш: Кипр, Гуьржийчоь, Эрмалойчоь, Азербайджан. Исраил 1994 шарахь дуьйна УЕФА декъахо хилира дуккха а шерашкахь Гергара Малхбалера лулахоша бойкот латтийначул тӀаьхьа. ТӀаьххьара УЕФАх схьакхеттарш хилира Ӏаьржаламанчоь (2007), Гибралтар (2013), Косово (2016).

ФИФАн экономика

[бӀаьра нисйан | нисйан]
Коьрта йаззам: ФИФАн экономика

Хьалхара ткъе ворхӀ шарахь ФИФА лаьттара масех жигархочух, йацара шен долара штаб-квартира, цуьнан эгидин кӀелахь матчаш ца ловзайора. Къоман гулйина командаша токхура декъахойн ахча 50 французийн франкийн барамехь.

1966 шеран дуьненан чемпионатехь Ингалсехь ФИФАн дуьххьара са хилира 12 млн фунтан[5] барамехь. 1971 шарахь, ФИФАн президент Авеланж Жоао[5] волуш, йолайелира футболан коммерци, ткъа 90-гӀа шераш чекхдовлуш цунах хилира дукха миллиардан самукъадаккхаран индустри[6].

ФИФАс шарахь доккху ахчан йуккъера барам 30 миллион евро, иза кхолламан санах 10 % бен йац. Дисинарг доькъу шен йукъара федерацешна[5]. Федераци налог йоцу статус йу[7]. ФИФА санан йаззамах цхьаъ бу компьютеран Electronic Arts ловзар дечу компаница цхьаьнагӀуллакдар, цхьаьна FIFA ловзарийн сереш йеш.

1990-гӀа шерашкахь кхаа мундиалан Европин гайтаран бертан телевизионан бакъонаш йохкарх ФИФАс даьккхина 310 миллион АЦШ доллар[8].

ФИФАн чоьтийн жамӀашца 2007—2010 шерийн муьрехь кхолламо даьккхира 631 миллион АЦШ доллар. Харж хилира — 3,558 млрд доллар, са — 4,189 млрд доллар. Резерван фонд хилира 1,28 миллиарда доллар[9]. 2010 шарахь ФИФАн рекламех хилла са 2006 шеран дуьненан чемпионатехь хиллачул шозза совйаьлла, хилла 3,2 млрд доллар. И ахча дукха ду цхьацца мехкийн дерриг чоьхьара сурсател[10].

1982 шарахь дуьйна ФИФАн официалан спонсораш а, коммерцин накъостий а хилла 35 компани[11], царна йукъахь йалх топови а, бархӀ шолгӀа тӀегӀанан а спонсораш. Дуьненан чемпионатехь спонсорех 1,4 млрд АЦШ доллар са хилла[8]. 2015 – 2018 шерашкахь официалан партнёр хилла Газпром[12].

ТӀаьххьара пхи дуьненан чемпионатах ФИФАн хилла са[8]
Турнир ТВ са
(АЦШ долларшкахь) 		Спонсорех са
(АЦШ долларшкахь) 		Йерриг са
(АЦШ долларшкахь)
ЧМ 1998 120 млн. 245 млн. 365 млн.
ЧМ 2002 1,6 млрд. 810 млн. 2,5 млрд.
ЧМ 2006 1,7 млрд. 785 млн. 3,2 млрд.
ЧМ 2010 1,1 млрд. 1,1 млрд. 2.4 млрд.
ЧМ 2014 1,7 млрд. 1,4 млрд. 4 млрд.

СовгӀаташ

[бӀаьра нисйан | нисйан]

ФИФАс хӀора шарахь шеран ловзархо совгӀат ло. СовгӀат ло хӀора шарахь хуьлучу церемонехь, шен долара а, клубан а, гулйина командин а кхиамаш къобал бар ду иза.

2004 шарахь ФИФАс Францин а, Бразилин а йукъахь «БӀешеран матч» йира. Цул сов, ФИФАс векал вира йерриг хенан уггаре дика ловзархо Пеле уггаре дика ловзархойн исписка йан. Оцу испискин цӀе тиллира «FIFA 100», цунна йукъавахара левзина валанза 50 ловзархо (царна йукъахь йара цхьа зуда), 75 левзина ваьлла ловзархо (царна йукъахь ша Пеле вара, амма велларг цхьан а йукъа ца туьйхира; оцу ловзархошна йукъахь иштта йара цхьа зуда). Йуьхьанца план йара, исписки йукъа 100 ловзархо вахийта, амма Пелес хаийтира шега 100 ловзархо харжалур вац аьлла.

Коррупцин дов

[бӀаьра нисйан | нисйан]
Коьрта йаззам: ФИФАн коррупцин дов

2015 шарахь доккха коррупци дов[13] иккхира, цуьнан жамӀ хилира зуламан гӀуллакх долор кхочушдаран комитетан йалх декъахочун дуьхьала (турнир йаран мохк харжаран жоьпаллехь болу). 2015 шеран 28 майхь — йалханнах веаммо шайн бехк тӀелецира, дийцира, белхан 10 шарахь 10 млн евро кхаъ эцна шеш аьлла.

ФИФА керла президент харжар

[бӀаьра нисйан | нисйан]
Коьрта йаззам: ФИФА рогӀера йоцу конгресс (2016)

2015 шеран 2 июнехь ФИФАн президента Блаттер Йозефа дӀакхайкхийра ша дарж дитарх[14]. Кхолламан керла коьртан харжамаш хилира 2016 шеран 26 февралехь[15]. 26 июнехь Блаттера кхайкхийра, ша дӀавала гӀерташ вацара аьлла[16].

2015 шеран 12 ноябрехь зорба туьйхира кхолламан коьртан харжамашка витина пхеа кандидатан испискин:

Либерин футболан ассоциацин коьртан Муса Билитин кандидатура дӀайаьккхира кандидатийн «тешаме хилар» теллича.

Кхин а цхьамма УЕФАн президента Платини Мишела чуделла кехаташ ФИФАс тоцадира, хӀунда аьлча 2015 шеран октябран йуьххьехь ФИФАн этикин комитето Платини (ткъа иштта Блаттер Зепп) футболан гӀуллакхера 90 денна дӀаваьккхира швейцарин Ӏедало бен таллам бахьнехь. Платинис ша йукъараваккхаран апелляци елира, амма цуьнга ФИФАн апелляцин комитет ца хьаьжира. Инфантинос шен кандидатура йукъарайоккхур йу моьттура, нагахь Платини харжамашна йукъа витахь, амма декабрехь ФИФАн этикин комитето сацам бира француз бархӀ шарна футболан гӀуллакхан гена ваккха, Блаттер санна[19].

2016 шеран 26 февралехь Конгрессехь кхаж тесна, шинне а турехь туьйлира Инфантино, цунах хилира керла ФИФАн президент (2019 шеран 5 июнехь йуха хаьржина шолгӀачу хенан[3]).

Билгалдахарш

[бӀаьра нисйан | нисйан]
  1. ↑ Точный перевод: Международная федерация футбола Ассоциации. Футбол Ассоциации (инг. association football) — это историческое название собственно футбола, так как с первых лет после его появления существовало несколько видов спорта, содержащих в названии слово футбол (см. История футбола и en:Names for association football для подробного объяснения). Так же как историческое название тенниса — лаунтеннис (инг. lawn-tennis, «теннис на лужайке»), так как есть ещё и настольный теннис. По-французски de football association означает именно Футбол Ассоциации, а вовсе не «футбольных ассоциаций», вопреки распространённому заблуждению.
  2. ↑ FIFA General Secretaries over the years.
  3. ↑ "FIFA Congress". FIFA. 27 May 2011.
  4. ↑ 1 2 Цитатийн гӀалат: <ref> тег нийса йац; кху :0 тIетовжаран текст йазйина йац
  5. ↑ 1 2 3 ЧМ-2014: Бразилия платит, ФИФА зарабатывает? Архивйина 2016-08-10 — Wayback Machine / NEWSru.com
  6. ↑ По-другому уже не МОК Архивйина 2015-05-30 — Wayback Machine / Esquire
  7. ↑ ФИФА и УЕФА не будут платить налоги Архивйина 2015-05-30 — Wayback Machine / iSport.ua
  8. ↑ 1 2 3 Сколько ФИФА зарабатывает на чемпионатах мира Архивйина 2018-03-27 — Wayback Machine / Чемпионат.com
  9. ↑ ФИФА заработала 631 миллион долларов за 4 года / Lenta.ru
  10. ↑ Доходы ФИФА от рекламы удвоились по сравнению с ЧМ-2006 / И превзошли ВВП многих африканских стран Архивйина 2015-05-29 — Wayback Machine / Рамблер
  11. ↑ Спонсоры и партнёры чемпионата мира по футболу с 1982 года Архивйина 2020-10-24 — Wayback Machine / sportaso.info
  12. ↑ Газпром стал официальным партнёром FIFA на 2015—2018 годы Архивйина 2015-02-13 — Wayback Machine / РБК
  13. ↑ FIFA Indictments https://www.nytimes.com/interactive/2015/05/27/sports/soccer/document-fifa-indictments.html?_r=0
  14. ↑ Йозеф Блаттер подаст в отставку с поста президента ФИФА
  15. ↑ Конгресс, на котором выберут президента ФИФА, пройдёт в период с декабря по март
  16. ↑ Блаттер не уходит с поста президента FIFA.

Хьажоргаш

[бӀаьра нисйан | нисйан]
Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=ФИФА&oldid=10106083»