Эканамічная тэорыя

Эканамічная тэорыя, таксама эканамічная навука ці эканомікс (англ.: Economics) — грамадская навука, якая вывучае праблему выбару ва ўмовах абмежаванасці рэсурсаў для максімальнага задавальнення патрэб людзей. Складаецца з мноства школ і кірункаў. Эканамічная тэорыя развіваецца і папаўняецца новымі данымі з часам, таму яе развіццём у гістарычнай перспектыве займаецца такі напрамак, як гісторыя эканамічных вучэнняў. Асноўная задача эканамічнай тэорыі — даць тлумачэнне падзеям, якія адбываюцца ў эканамічным жыцці з дапамогай мадэлей рэчаіснасці, адлюстраваць у сабе рэальную эканоміку.

Эканамічная тэорыя складаецца з шэрагу раздзелаў: метадалогіі эканамічнае навукі, мікраэканомікі, макраэканомікі, міжнароднай эканомікі, эканаметрыкі . У сучаснай эканамічнай тэорыі можна вылучыць шэраг навуковых школ і кірункаў: кейнсіянства, манетарызм, новую інстытуцыйную эканоміку, марксісцкую палітэканомію, паводніцкую эканоміку, нейраэканоміку, аўстрыйскую школу, новую палітычную эканомію, права і эканоміку, экалагічную эканоміку, будыйскую эканоміку.

Прадмет эканамічнай тэорыі

Прадметам вывучэння эканамічнай тэорыі з'яўляюцца паводзіны або дзейнасць чалавека, прадпрыемствы, групы людзей або грамадства ў цэлым, ва ўмовах пэўнай эканамічнай сістэмы.

Эканамічныя навукі

У сістэме эканамічных навук вылучаюць фундаментальныя (агульныя) і прыкладныя (прыватныя). Агульныя: эканамічная тэорыя, гісторыя эканамічных вучэнняў, эканамічная статыстыка, бухгалтарскі ўлік. Прыватныя: міжгаліновыя (фінансы, крэдыт, упраўленне працы); галіновыя (эканоміка прамысловасці, эканоміка сельскай гаспадаркі, эканоміка гандлю, эканоміка транспарту); рэгіянальныя (сусветная эканоміка, эканоміка рэгіёнаў, эканоміка асобных краін). Задача агульных навук — пазнанне эканамічных законаў і абгрунтаванне шляхоў іх эфектыўнага выкарыстання. Прыкладныя навукі выкарыстоўваюць вынікі фундаментальных распрацовак для вырашэння прыватных і канкрэтных практычных задач.

Функцыі і метады

Метады эканамічнай тэорыі:

1. Метад аналізу і сінтэзу — аналіз прадугледжвае падзел разгляданага аб'екта або з'явы на асобныя часткі і вызначэнне якасцей асобнага элемента. З дапамогай сінтэзу атрымліваюць поўную карціну з'явы ў цэлым.
2. Метад індукцыі і дэдукцыі — пры метадзе індукцыі адбываецца даследаванне асобных фактаў, прынцыпаў і фарміраванне агульных тэарэтычных канцэпцый на аснове атрымання вынікаў (ад прыватнага да агульнага). Метад дэдукцыі прадугледжвае даследаванне ад агульных прынцыпаў, законаў, калі палажэнні тэорыі размяркоўваюцца на асобныя з'явы.
3. Метад сістэмнага падыходу — разглядае асобную з'яву ці працэс як сістэму, якая складаецца з вызначанай колькасці узаемазвязаных паміж сабой элементаў, якія ўзаемадзейнічаюць і аказваюць уплыў на эфектыўнасць усёй сістэмы ў цэлым.
4. Метад матэматычнага мадэлявання — прадугледжвае пабудову графічных, фармалізаваных мадэляў, якія ў спрошчаным выглядзе характарызуюць асобныя эканамічныя з'явы або працэсы.
5. Метад навуковай абстракцыі — дазваляе выключаць з разгляду асобныя неістотныя ўзаемаадносіны паміж суб'ектамі эканомікі і канцэнтраваць увагу на разглядзе некалькіх суб'ектаў.

Функцыі эканамічнай тэорыі:

1. Тэарэтычная — вывучае і тлумачыць працэсы і з'явы эканамічнага жыцця грамадства.
2. Светапоглядная — фарміраванне сістэмнага, навуковага светапогляду.
3. Крытычная — на аснове пазнання законаў, якія кіруюць эканамічнымі працэсамі і з'явамі, выпрацоўваецца механізм гаспадарання, яго структура і элементы, актыўна ўздзейнічаюць на суб'екты рынкавай эканомікі і вызначаюць іх мэтазгодныя паводзіны.
4. Метадалагічная — выступае ў якасці тэарэтычнага падмурка галіновых навук, функцыянальных навук і шэрагу эканамічных навук, якія знаходзяцца на стыку розных галін ведаў.
5. Прагнастычныя — навуковыя прагнозы развіцця эканомікі, выяўленне перспектыў грамадскага развіцця.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя эканамічных вучэнняў

Эканамічная тэорыя зарадзілася і сфарміравалася ў нетрах філасофіі, а затым аддзялілася ад яе ў рамках агульнага працэсу дыферэнцыяцыі навук і спецыялізацыі навукоўцаў, выкліканага няспынным назапашваннем ведаў і немагчымасцю ахопу ўсяго іх масіва асобнымі даследчыкамі. У [[XIX стагоддзі]] эканамічную тэорыю пачынаюць выкладаць у форме асобных курсаў на юрыдычных факультэтах універсітэтаў; у [[XX стагоддзі]] з'яўляюцца асобныя эканамічныя факультэты, спецыялізаваныя эканамічныя вышэйшыя і сярэднія спецыяльныя навучальныя ўстановы, эканоміку пачынаюць вывучаць у сярэдніх школах, ліцэях, гімназіях, каледжах, фарміруецца кола прафесійных эканамістаў.

Адпаведнікі эканамічнай тэорыі

У сусветнай літаратуры шырока распаўсюджаны некалькі сінанімічных назваў эканамічнай тэорыі, якія маюць розную ступень дакладнасці і граматычнай карэктнасці: «палітычная эканомія», «эканоміка», «эканомікс», «каталлактыка».

Тэрмін «палітычная эканомія» упершыню зʼявіўся ў 1615 годзе ў назве кнігі французскага навукоўца А. дэ Манкрэтʼена «Трактат палітычнай эканоміі». Гэтая назва стала настолькі ўдалай, што з'яўлялася агульнапрызнаным пазначэннем эканамічнай навукі аж да пачатку XX стагоддзя. Даны тэрмін у той час досыць дакладна адлюстроўваў характар эканамічных даследаванняў, паколькі эканоміка ў краінах Еўропы, дзяржаўным ладам якіх з'яўлялася абсалютная манархія, была вельмі цесна звязана з палітыкай. Да гэтага часу ў назвах асобных навуковых выданняў можна сустрэць даны тэрмін (напрыклад, часопіс Чыкагскага ўніверсітэта называецца «Journal of Political Economy», гэта значыць «Часопіс палітычнай эканоміі»). Аднак, у рэшце рэшт, большасць эканамістаў адмовілася ад падобнага абазначэння эканамічнай навукі.

Навуковыя даследаванні, згодна з Альфрэдам Маршалам, павінны будавацца не ў разліку на практычныя мэты, дасягненню якіх яны спрыяюць, а ў адпаведнасці са зместам самога прадмета, якому яны прысвечаны. Эканамічная навука павінна сцерагчыся дакранацца многіх палітычных пытанняў, якія практык не можа ігнараваць. Таму, лічыць Маршал, яе лепш пазначаць шырокім тэрмінам «эканамічная навука» (англ.: economics), чым больш вузкім тэрмінам «палітычная эканомія». Пасля тэрмін Маршала стаў найбольш ужывальным у англамоўнай літаратуры. Перакладаць гэты тэрмін словам «эканоміка» не зусім карэктна ў якасці абазначэння навукі, перш за ўсё з-за яго шматзначнасці. «Эканоміка» азначае не толькі навуку аб гаспадарцы, але і саму гаспадарку: вытворчасць, гандаль, фабрыкі і т. п. Хоць і ў англійскай мове слова «economics» можа пазначаць як саму гаспадарку, так і навуку пра яе.

Асноўныя элементы

Асноўнымі элементамі эканамічнай тэорыі, на якіх заснавана любая эканамічная тэорыя, з'яўляюцца тры тыпу сцвярджэнняў: сцвярджэнні аб мэтах, сцверджанні аб абмежаваннях, якія накладаюцца на магчымасці, і сцвярджэнні аб варыянтах выбару.

Сцвярджэнні аб мэтах

Мэта ёсць нешта такое, чаго людзі жадаюць дасягнуць. Менеджар фірмы можа мець на мэце атрыманне найбольш магчымага прыбытку. Спажывец можа імкнуцца да атрымання найбольш магчымага матэрыяльнага задавальнення на свой даход. Людзі ў любой сітуацыі могуць змешваць тое, што яны пераследуюць вузка-«эканамічныя» мэты з прыхільнасцю да каштоўнасцей сям'і, сацыяльнай адказнасці і гэтак далей. Такія паняцці як «мэта», «намер» і «перавага» па сутнасці ўзаемазаменныя.

Сцвярджэнні аб абмежаваннях

З прычыны феномена рэдкасці рэсурсаў, магчымасці людзей не бязмежныя. Людзі заўсёды сутыкаюцца з абмежаваннямі: рэчы, якія ім патрэбныя, спалучаныя з альтэрнатыўным коштам, а многія з іх могуць быць проста недасяжныя. Сцвярджэнне аб абмежаваннях, якія накладаюцца на мноства існуючых магчымасцей, — ключавая частка любой эканамічнай тэорыі. Некаторыя абмежаванні адносяцца да таго, што з'яўляецца фізічна магчымым пры даных рэсурсах і ўзроўню ведаў. Іншыя абмежаванні прымаюць форму не фізічных межаў, а альтэрнатыўнага кошту, які часта вызначаецца ў тэрмінах цэн.

Сцвярджэнне аб варыянтах выбару

Заключным кампанентам эканамічнай тэорыі з'яўляецца сцвярджэнне аб найбольш верагодным выбары, які будзе зроблены зыходзячы з пэўных мэт і абмежаванняў, якія накладаюцца на магчымасці. Напрыклад, варыянты выбару, якія ляжаць у аснове закона попыту разглядаюць спажыўцоў як людзей, якія маюць на мэце атрыманне найбольш магчымага задавальнення пры наяўнасці абмежаванняў, што накладаюцца на іх магчымасці велічынёй іх бюджэту, асартыментам прапанаваных тавараў і цэнамі гэтых тавараў. Зыходзячы з гэтых мэт і абмежаванняў, закон попыту канстатуе, што, па ўсёй верагоднасці, людзі аддадуць перавагу павялічыць свае пакупкі данага тавара, калі цана на яго знізіцца пры наяўнасці таго, што ўсе астатнія ўмовы засталіся ранейшымі (пры іншых роўных умовах).

Эканамічная тэорыя і рацыянальнасць

Хоць усе эканамічныя тэорыі ўтрымліваюць тры тыпу сцвярджэнняў, тым не менш удалая тэорыя ўяўляе сабой нешта большае, чым просты пералік сцвярджэнняў. Яе элементы павінны ўтвараць нейкае узгодненае цэлае. Разуменне структуры эканамічнай тэорыі было б няпоўным без абмеркавання ключавога дапушчэння, якое служыць для таго, каб звязаць усе тры элементы тэорыі ў адзінае цэлае. Сутнасць гэтага дапушчэння складаецца ў тым, што людзі выбіраюць найлепшы шлях да дасягнення сваіх мэт, зыходзячы з абмежаванняў, з якімі яны сутыкаюцца, то бок людзі паводзяць сябе рацыянальна.

Рацыянальнасць азначае мэтазгодную дзейнасць, накіраваную на дасягненне мэты, зыходзячы з зададзеных абмежаванняў і наяўных магчымасцей. Паняцце рацыянальнасці цесна звязана з вызначэннем эканамічнай тэорыі, у фармаце праблемы выбару найлепшага спосабу выкарыстання абмежаваных рэсурсаў для задавальнення чалавечых патрэбаў. Сцвярджэнне аб тым, што адны спосабы выкарыстання абмежаваных рэсурсаў лепш за іншыя, і што менавіта гэтыя лепшыя спосабы людзі, як правіла, і маюць тэндэнцыю выбіраць, дакладна адлюстроўвае сутнасць рацыянальнасці.

Дапушчэнне аб рацыянальнасці ўяўляе сабой прыладу для афармлення структуры тэорый, якія адносяцца да таго, як людзі робяць выбар. Затым эканамісты ўносяць дапаўненні ў спецыфіку структуры гэтых тэорый, удакладняючы, як паводзяць сябе людзі ў розных сітуацыях. Тэорыя рацыянальнага выбару з'яўляецца адным з механізмаў развіцця эканамічнай тэорыі.

Літаратура

• Джон Бэрдшоў. Эканоміка. Дапаможнік для студэнтаў. Частка 1: Уводзіны ў эканоміку. Мікраэканоміка = Economics. A Student's Guide. Third edition, London. Pitman, Publishing, 1992 / Пад рэд. У. Кулажанкі. — Мінск: Тэхналогія; Беларускі Фонд Сораса, 1996. — 560 с. — (Адкрытае грамадства). — 1 800 экз. — ISBN 985-6022-14-2.
• Джон Бэрдшоў. Эканоміка. Дапаможнік для студэнтаў. Частка 2: Макраэканоміка = Economics. A Student's Guide. Third edition, London. Pitman, Publishing, 1992 / Пад рэд. А. Церашкова. — Мінск: Тэхналогія, 1999. — 527 с. — 1 800 экз. — ISBN 985-6234-77-8.

Спасылкі

• Пол Хейн. «Эканамічны лад мыслення»
• В. М. Палцяровіч. «Крызіс эканамічнай тэорыі»
• Людвіг фон Мізес. Чалавечая дзейнасць: Трактат па эканамічнай тэорыі Архівавана 18 мая 2008.