Қырымшақтар
| Қырымшақтар | |
.png?lang=kk) | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
1500 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Израиль |
600-700 |
 Украина |
406 (2001) |
 Өзбекстан |
173 (1989) |
 АҚШ |
130 |
 Ресей |
90 (2010) |
 Қазақстан |
35 (2009) |
| Тілдері | |
| Діні | |
Қырымшақтар — түркі және еврей элементтерінің кейінірек қосылуымен ертедегі жергілікті халықтың негізінде Қырымда қалыптасқан шағын халық. Олардың біріктіруші күші ортодоксалдық мағынадағы еврей діні болды. Түбектің ең ежелгі тұрғындарының, Хазар қағанатының тайпаларының және басқа да түркі және түркі емес халықтардың, соның ішінде Шығыс және Еуропа елдерінен келген еврейлердің ерекшеліктерінің болуы антропологиялық зерттеулермен де расталды.[1] [2] Жалпы саны шамамен 1,5 мың адам, оның ішінде Израильде 600-700 адам, Украинада 406 адам (2001 ж.) (оның ішінде Қырымда 204 адам) Ресейде 90 адам (2010 ж.), Өзбекстанда 173 адам тұрады (1989).[3]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қырымшақ тілі түркі тілдерінің қыпшақ-половец тобына жатады. Ол сондай-ақ қырым-татар тілінің этнолектісі болып саналады. Қазан төңкерісіне дейін қырымшақтар бір-бірімен осы тілде сөйлесіп, хат алысып, иврит тілінде діни қызмет атқарған.[4] Қырымшақ тілінің фонетикасында османдық ықпалды байқауға болады, ол оны қарашай-балқар тіліне жақындататын архаикалық белгілерді де сақтаған.
Морфология саласында қырымшақ тілі қырым татар тілінің ортаңғы диалектісімен сәйкес келеді. Тілі түркі тілдеріне жатқанымен, олар орыс тілінде сөйлейді, қырымшақ тілін білетіндері аз (Қырым Республикасында – 6 адам; 2014, халық санағы).[5]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қырымшақтар иудаизмге сенеді.[6]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Олардың шамамен пайда болған уақыты VII-IX ғасырлар. Олар жеңіліске ұшыраған Хазар қағанатының бір бөлігі ретінде Қырым мен Таманда қалды (хазарлар бір кездері пұтқа табынушылықтан кейбір христиандарға, мұсылмандарға және еврейлерге жүгінді).
Кейінірек оларға Византиядан қудаланған еврейлер, түрік және итальяндық еврейлер қосылды. Сөйлеу тілі қарайым, қырым татар, түрік тілдеріне жақын. Ұлттық киім де татар киіміне өте ұқсас, бұның себебі: ғасырлар бойы печенегтердің, половецтердің Қырым аумағына енуінің нәтижесінде түркі тілдері, олардың мәдениеті, салт-дәстүрлері халықтың санасына әсер етті. 16 ғасырға дейін Қырымшақтар негізінен Шығыс Қырым қалаларында, кейінірек – Мангупта, Чуфут-Каледе, Қарасубазарда (Белогорск) өмір сүрді.
Қырымшақтардың басым көпшілігін шамамен 3/4 бөлігін 1941–42 жылдары фашистер жойды. Ал қалған 2000 адам да сенімінен айырылды – олардың ғибадат үйлері мен мектептерін жауып тастады, төлқұжаттарында «еврей» деп көрсете бастады. 1989 жылы қырымшақтар «Қырым-чахлар» ұлттық мәдени қоғамын құрды, ол арқылы өздерінің ұлттық мәдениетін және жоғалып кете жаздаған ана тілін жаңғыртуға тырысуда.[7]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қырымшақтардың көпшілігі қолөнермен, бір бөлігі – егіншілікпен, бау-бақша және жүзім шаруашылығымен, біразы – саудамен айналысты.[8]
Қырымшақтар түбекте аяқ киім, бас киім, жасайтын жақсы шеберлер ретінде танымал болған. Израиль мен Қырымдағы қырымшақтар шарап өндірумен айналысады. Кейбір отбасылар мал шаруашылығымен айналысады.[9]
Өмір салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ертеде қырымшақтар арасында көп әйел алу кең тараған, олардың туыстарымен некелесу де әдетке айналған. Бірақ 19 ғасырдың аяғында Иерусалимнен келген Хаим Хезекия Медини Қарасу-Базардың бас раввині болған кезде көп әйел алу тоқтатылды. Қырымшақтар жесірлер мен жетімдерге қамқорлық жасап, үнемі қайырымдылық істерін көп жасайды. Сондықтан олардың ортасында қайыршы болған жоқ, кедей-кепшіктер қауымнан отын, ұн, шырақтарды тегін алып отырды.
Қырымшақтар еңбекқорлық пен табандылық таныта отырып, өмірде мүмкіндігінше көп нәрсеге қол жеткізуге ұмтылған. Қырымшақтардың аңыз-әңгімелер, жырлар, жұмбақтар, мақал-мәтелдер жинақтары сақталған, олар иврит әріптерімен қолжазбамен жазылып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді.
Қырымшақтар дәстүр бойынша қабырғалары балшықпен сыланған, әкпен әктелген қиыршық тастан жасалған үйде тұрды. Мұндай үйдің терезелері әдетте тек аулаға қараған, өйткені қырымшақтар бөтен адамдарға өз өмірін көрсетпеуге тырысты. Олар үйлердегі жер едендерді киізбен жауып, қабырғалардың айналасына матрастар төседі. Жастықтар негізгі сәндік элементтер болды, үй шаруасындағы әйелдер оларды қолмен кестеледі. Бөлмеде тамақ ішуге арналған үстел (софра) болды. Төсек жабындары бөлек қуысқа салынып, ақ төсек жапқыштармен жабылды.
Қырымшақтың дәстүрлі ер киімі шалбардан және кең халат болып табылатын көк түсті архалуктан тұрады. Оны бай қырымшақтар арасында күміспен әшекейленген белбеумен бірге тақты. Белдікке қанжар мен мыс сия сауыт ілінген. Халаттың үстіне күртеше киген. Бас киімдер қой терілерінен жасалған. Қырымшақтардың қос аяқ киімдері бар: жұмсақ етіктің үстіне былғарыдан жасалған галош киеді.
Әйелдердің киімдері жарқын және әдемі ою-өрнектермен безендірілген. Әйелдер асып байланған шаровар киген. Кафтанның үстіне жібектен тоқылған алжапқыш байланған. Жас келіншектер кестелі орамалды қиғаштап байлады.
Олардың дәстүрлі тағамы - көгершін кубетасы, ұсақталған көгершін қосылған бәліш. Сонымен қатар, қырымшақтар сорпада қайнатылған жүгеріні жақсы көреді. Олар оған тұзды сеуіп, оны сары маймен жағып, ыстықтай жейді.
Ұлттық сусын – «буза». Тарыдан жасалған, дәмі квас сияқты.[4]
Белгілі тұлғалары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Андрей Багинский - рубаист ақын.
- Александр Бакши - композитор.
- Ральф Бакши - американдық аниматор.
- Натан Варшавский - КТК-49 телебағдарламасының әзірлеушісі.
- Владимир Колпакчи - Кеңес әскерінің қолбасшысы, Кеңес Одағының Батыры.
- Анатолий Кокуш - техника және технология саласындағы Академия сыйлығының екі мәрте иегері.
- Илья Сельвинский - ақын.
- Валерий Слуцкий - композитор.
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Республика Крым История Этнография Крыма https://crimea.ru/krymchaki.htm
- ↑ Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3
- ↑ Крымчаки https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/17673
- ↑ a b КРЫМЧАКИ Самый малочисленный народ Крыма https://nazaccent.ru/nations/krimchaki/#%D0%AF%D0%B7%D1%8B%D0%BA%20%D0%BA%D1%80%D1%8B%D0%BC%D1%87%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%B2
- ↑ Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/5731552 Мұрағатталған 5 қарашаның 2022 жылы.
- ↑ Большая Советская энциклопедия КРЫМЧАКИ https://rus-bse.slovaronline.com/39750-%D0%9A%D1%80%D1%8B%D0%BC%D1%87%D0%B0%D0%BA%D0%B8
- ↑ Крымчаки — факты из истории народа https://www.perekop.info/krymchaks/
- ↑ народы мира / Крымчаки http://www.etnolog.ru/people.php?id=KRYM
- ↑ Крымчаки (крымские евреи) — таинственные мудрецы https://travelask.ru/articles/krymchaki-krymskie-evrei-tainstvennye-mudretsy