پارسی
پارسی زرتشت دے منن آلے نیں ۔ عرباں نے ایران فتح کیتا تے اینہاں چوں کجھ مسلمان ہو گۓ کجھ نے جزیہ دینا قبول کیتا تے کجھ 8ویں توں 10ویں صدی عیسوی چ اپنا دیس چھڈ کے ہندستان چ آگئے ۔ اینہاں دا دعوی اے کہ اینہاں دے مذہبی رہنما دے کول اوستا دا اوہ پرانا نسخہ موجود اے جہڑا اینہاں دے پیغمبر زرتشت تے نازل ہوئیا سی ۔
پارسی اپنے مرن آلےآں نوں جلان یاں دفنان دی بجائے اک کھلے تے اچے مینار تے رکھ چھڈ دے نیں تاکہ اسنوں گرجھاں وغیرہ کھا جان ۔ اس حاص عمارت نوں دخمہ یاں منار خاموشی آکھئیا جاندا اے ۔
پارسیاں دی وڈی گنتی ممبئی تے اسدے آلے دوالے وسدی اے تے پاکستان چ ایہہ کراچی وسدے نیں ۔ ایہہ لوک عام طور تے تجارت پیشہ ہندے نیں تے سماجی بہبود دے کماں چ ودھ چڑھ کے حصہ لیندے نیں ممبئی تے کراچی دے کئی سکول ۔ ہسپتال تے کتب خانے اینہاں دے سرمائے نال چلدے نیں ۔ ہندستان چ فولاد دا پہلا کارخانہ جمشید ٹاٹا نے جمشید پور چ لائیا ۔ ہندستان چ جدید سٹیج ، ڈرامے تے فلم سازی دے بانی وی ایہی لوک نیں ۔ سانچہ:زرتشتیت
پارسی زرتشت دے پیروکاراں نوں کہندے نيں۔ عرباں نے ایران فتح کيتا تاں انہاں وچوں کچھ مسلمان بن گئے، کچھ نے جزیہ دینا قبول کيتا تے باقی (اٹھويں،دسويں صدی عیسوی) ترک وطن کرکے ہندوستان آ گئے۔
انہاں دا دعوی اے کہ انہاں دے مذہبی رہنما دے پاس اوستا دا اوہ قدیم نسخہ موجود اے جو انہاں دے پیغمبر زردشت یا زرتشت اُتے نازل ہويا سی۔ پارسی اپنے مرداں نوں جلانے یا دفنانے دی بجائے اک کھلی عمارت وچ رکھ دیندے نيں تاکہ اسنوں گدھ وغیرہ کھا جاواں۔ اس خاص عمارت نوں دخمہ ’’منار خاموشی‘‘ کہیا جاندا اے۔ دخمہ ایداں دے شہراں وچ تعمیر کيتا جاندا اے جتھے پارسیاں دی معتدبہ تعداد آباد ہو، مثلا بمبئی، کراچی۔ جتھے دخمہ نئيں ہُندا اوتھے انہاں دے قبرستان ہُندے نيں جنہاں وچ مرداں نوں بہ امر مجبوری دفن کيتا جاندا اے، لاہور دا پارسی قبرستان۔
جسمانی طہارت تے کھلی فضا وچ رہائش پارسیاں دے مذہبی فرائض وچ داخل اے۔ پاکیزگی دی مقدس علامت دے طور پر، انہاں دے معابد تے مکانات وچ ، ہر وقت اگ روشن رہندی اے۔ خواہ اوہ چراغ ہی ہوئے۔ ہندو ’’سناتن دھرم‘‘ تے یہودیاں دی طرح، پارسی مذہب وی غیر تبلیغی اے۔ ایہ لوک نہ دوسرے مذاہب دے لوکاں نوں اپنے مذہب وچ داخل کردے نيں تے نہ انہاں دے ہاں شادی کردے نيں۔ انہاں کڑی پابندیاں دے باعث حالے تک دوسرے طاقتور مذاہب ’’اسلام، ہندو مت، مسیحیت‘‘ دے ثقافتی اثرات توں محفوظ نيں۔ حصول علم انہاں دا جزوایمان اے۔ ہر پارسی معبد وچ اک اسکول ہُندا اے۔ دنیا وچ پارسیاں دی کل تعداد لکھاں وچ اے تے اس وچ وی انہاں لوکاں وچ شادی دے رجحان دے کم ہونے توں ہور کمی واقع ہوئے رہی اے۔
آباد
[سودھو]قريبی اکثریت بمبئ اوراس دے گردو نواح وچ آباد اے۔ ایہ لوک عموما تجارت پیشہ نيں تے سماجی بہبود دے کماں وچ ودھ چڑھ کر حصہ لیندے نيں۔ بمبئی تے کراچی دے کئی سکول ہسپتال تے کتب خانے انہاں دے سرمائے توں چل رہے نيں۔ ہندوستان دا پہلا فولاد دا کارخانہ جمشید ٹاٹا نے جمشید پور وچ بنائی۔ ہندوستان وچ جدیدسٹیج ڈرامے تے فلم سازی دے بانی وی ایہی نيں۔
بھارت دی قدیم پارسی برادری دے بارے وچ مشہور فوٹوگرافر سونی تارا پورے والا دی تصاویر دی نمائش ممبئی وچ جاری اے۔ ’ممبئی دی شام‘ نامی ایہ تصویر 1982 وچ لی گئی تے زیرِ نمائش 108 تصاویر وچوں اک اے
پارسی زرتشت عقیدے اُتے یقین رکھدے نيں تے ایہ دنیا دے قدیم ترین مذاہب وچوں اک اے۔ مس تارپورے والا 36 برس توں پارسی برادری دی تصاویر اتار رہیاں نيں
روایات دا تحفظ معدوم ہُندی پارسی برادری دے لئی نہایت اہم اے۔ اج دنیا وچ اک اندازے دے مطابق صرف اک لکھ چالیس ہزار پارسی باقی رہ گئے نيں جنہاں وچوں بیشتر بھارت وچ آباد نيں۔
کم تعداد وچ ہونے دے باوجود پارسی بھارتی معیشت وچ اہم کردار ادا کر رہے نيں۔ ٹاٹا خاندان سمیت ملک دے اہم صنعت کار پارسی نيں۔
پہاڑی چاڑھیاں والے سندہ دے تیسرے وڈے شہر سکھر دی سینٹ سیویئر چرچ والی چاڑھی اتردے ہی اک قدیمی عمارت نمودار ہُندی اے جس کوشہر دی بلڈر مافیا دے علاوہ ہر اک شہری نے بھلا دتا اے۔
یہ قدیمی عمارت پارسیاں دی عبادتگاہ تے دھرم شالا ہويا کردی سی۔ مگر ہن سکھر تے اندرون سندہ وچ کوئی اک پارسی وی نئيں جو سکھر دے اس اداس مندر دی انگاری وچ اگ جلا سکے۔
شہر دی اس قدیم تے قریبا لاوارث عمارت دے باہر لگے ہوئے چائے دے کھوکھے اُتے چائے پیندے ہوئے عمارت دے موجودہ رہائشی پینتالیس سالہ خورشید احمد نے بی بی سی نوں دسیا انہاں دے والد محمد بشیر عمارت دے چوکیدار ہويا کردے سن مگر انہاں نے ہن پارسیاں توں تنخواہ لینی چھڈ دتی اے۔ خورشید احمد دے والد محمد بشیر دی اولاد دے ست خاندان ہن پارسیاں دی عبادتگاہ دی چودیواری دے اندر رہائش پزیر نيں۔ سکھر وچ پارسیاں دا ٹیمپل کئی سالاں توں ویران پيا اے۔ عمارت دے ماتھے اُتے ٹیمپل دی تعمیر دا سال انیس سو تئیس تے ماما پارسی لکھیا ہويا اے۔ کراچی دی پارسی کمیونٹی دے اہم رکن ادیشن مارکر نے بی بی سی نوں فون اُتے دسیا کہ ما ما پارسی دے ناں توں کراچی وچ پارسیاں دے سکول ہويا کردے سن ۔ انہاں دا کہنا سی کہ سکھر وچ اس دی کسی برانچ دا انہاں نوں علم نئيں۔ ساڈے والدعمارت دے چوکیدار ہويا کردے سن مگر اساں ہن پارسیاں توں تنخواہ لینی چھڈ دتی اے: خورشید ادیشن مارکر کے مطابق پارسی کمیونٹی دے تاجر زمانہ قدیم توں سکھر تے دوسرے شہراں وچ آباد سن مگر پنجاہ دی دہائی دے بعد اوہ نقل مکانی کرکے بیرون ملک چلے گئے۔ انہاں دا کہنا سی کہ سکھر دے سابق پارسیاں دی اولاد ہن کینیڈا، سوئٹزرلینڈ تے کئی ہور ملکاں وچ مقیم اے۔ سکھر دی ماما پارسی عمارت شہر دے قلب وچ واقع پرانی گوشت مارکیٹ دے نیڑے وسیع رقبے اُتے پھیلی ہوئی۔ اس دی چاردیواری دے اندر اک ٹیمپل اے، جسنوں مقامی لوک انگاری کہندے نيں۔ اس اُتے کئی سالاں توں تالا لگیا ہويا اے۔ عمارت دے موجودہ رہائشی خورشید دسدے نيں کہ انہاں نے کسی نوں ٹیمپل دے اندر اگ جلیا کے عبادت کردے ہوئے کدی نئيں دیکھیا۔ انہاں دا کہنا اے کہ پارسی سال وچ دو یا اک مرتبہ چند گھنٹےآں دے لئی آندے ضرور نيں مگر سانوں ٹیمپل دے اندر جانے دی اجازت نئيں۔ سکھر وچ اکثریتی مسلماناں دی مسیتاں دے نال نال اقليتی ہندو کمیونٹی دے چھوٹے وڈے دس دے نیڑے مندر نيں جدوں کہ مسیحی کمیونٹی دے وی دو وڈے قدیمی چرچ نيں جنہاں نوں شام ہُندے ہی روشن کيتا جاندا اے مگر پارسیاں دی شہر وچ واحد عبادتگاہ اے جو ہر شام اندھیرے وچ کٹتی اے۔ کوئٹہ توں منسلک پارسیاں دی اک انجمن دے زیر انتظام سکھر دی ایہ عبادگاہ ہن منہدم ہونے دے نیڑے پہنچی اے۔ مقامی رہائشی خورشید دا کہنا سی کہ حالیہ بارشاں دے دوران عمارت دی چودیواری گرگئی جسنوں انہاں لوکاں نے اپنے خرچے توں مرمت کروایا۔ خورشید دا کہنا سی کہ ’ہم ست دے نیڑے خاندان پشتاں توں رہائش پزیر نيں۔ ہن جے مرمت دے کم اُتے کوئی خرچہ لگدا اے تاں اسيں اس لئی خوشی توں کر دیندے نيں کیونجے پارسیاں نے کدی اسيں توں کرایہ وصول نئيں کيتا۔ ‘ خورشید نے واضع کيتا کہ عمارت اُتے انہاں دا کوئی قبضہ نئيں اے تے اوہ صرف نگہداشت دے لئی بیٹھے ہوئے نيں۔ پارسیاں دے مندر دی چاردیواری دے اندر اک ہور عمارت دھرم شالہ دی اے جس دی دیواراں اُتے خان بہادر مارکر پارسی دھرم شالہ لکھیا ہويا اے۔ عمارت دے حالیہ مکیناں دا کہنا اے انہاں دے وڈے بزرگاں نے انہاں نوں دسیا سی کہ خان بہادر مارکر پارسی دی بیوہ ایہ دھرم شالہ چلادیاں سن۔ کوئٹہ وچ مقیم سائرس پارسی توں جدوں رابطہ کيتا گیا تاں انہاں دسیا کہ اوہ کدی سکھر نئيں گئے البتہ انہاں دی کمیونٹی دے دوسرے افراد دا آنا جانا رہندا اے۔ سندہ دے مقبول شاعر تے سکھر دی قدیمی عمارتاں نوں فوٹوز وچ محفوظ رکھنے دے شائق ایاز گل نے بی بی سی نوں دسیا کہ پارسی سکھر دے ماضی نیڑے دا حصہ رہے نيں اوران دے یادگار تے قدیمی عمارتاں نوں محفوظ رکھنے دی ضرورت اے۔ انہاں دا کہنا سی کہ ’گو کہ پارسی کمیونٹی ہن سکھر وچ رہائش پزیر نئيں مگر انہاں دے ورثے نوں کسی اک دو افراد دے رحم و کرم اُتے چھڈنے توں بہتر اے کہ انہاں نوں محفوظ بنایا جائے توں کہ آنے والے کل وچ سکھر دا شاندار ماضی زندہ رہ سکے۔‘پاکستان وچ پارسی کمیونٹی دی آبادی بہت ہی کم تعداد وچ رہنے والی اقلیتاں وچ شمار ہُندی اے۔ کراچی دے ادیشن مارکر کے اندازے دے پاکستان وچ پارسیاں دی کل تعداد دو ہزار دے نیڑے ہوئے گی۔ انہاں دا کہنا سی کہ حالیہ دناں وچ پارسی پاکستان دے صرف تن وڈے شہراں کراچی،کوئٹہ تے لاہور وچ رہائش پزیر نيں۔ پاکستان دی تریخ وچ پارسی برادری دا اہم کردار رہیا اے پارسی کمیونٹی نے پاکستان دی تعمیر وترقی وچ ،باوجود بہت ہی کم ہونے کے، اہم ترین کردار ادا کيتا اے اک پارسی شخصیت ہی نے قائد اعظم نوں سیاست دے میدان وچ متعارف کرایا سی فیر قائد اعظم نے اک پارسی خاتون نوں مسلمان کرکے شادی کيتی پارسی مذہب دا بانی زرتشت موجودہ شمالی ایران وچ 628پہلے ازمسیح پیدا ہويا تے 551 پہلے ازمسیح دنیا توں رخصت ہويا اس دی کتاب اوستا کہلاندی اے کِسے زمانے وچ پارسی مذہب ایران دا سرکاری مذہب رہیا جدوں ستويں صدی عیسوی وچ عرباں نے ایران فتح کيتا تاں ایران دی اکثریت نے اسلام قبول کر ليا پارسیاں دی اکثریت تاں ایران وچ ہی رہی اُتے کئی پارسی خاندان ہندوستان آ گئے کوئٹہ ،بمبئی،مالا بار تے کراچی وچ کئی پارسی خاندان آکے آباد ہوئے گئے پارسیاں دا بنیادی وطن شمالی ایران اے تے اج وی تقریباً25000 پارسی اوتھے آباد نيں لیکن اس وقت دنیا وچ جے کسی اک جگہ سب توں زیادہ پارسی لوک آباد نيں تاں اوہ ممبئی اے اوداں دنیا وچ آتش پرستاں یعنی زرتشت نوں مننے والے پارسیاں دی تعداد چند لکھ اے پاکستان توں گذشتہ تِیہہ برساں وچ بوہت سارے پارسی خاندان برطانیہ ،امریکا تے کینیڈا منتقل ہوئے گئے نيں۔ پاکستان تے بھارت وچ ماضی نیڑے وچ یعنی پندرہ سال پہلے تک پارسیاں دی پارلیمنٹ وچ نمائندگی رہی اے لیکن پاکستان وچ ہن انہاں دی تعداد18سو تک رہ گئی اے اس لئی خدشہ ایہ اے کہ آئندہ الیکشن وچ شائد انہاں نوں ہندوواں بدھ مت سکھاں تے مسیحیاں دے مقابلے وچ اقلیت دی بنیاد اُتے کوئی نشست نہ ملے جتھے تک قومی صوبائی اسمبلیاں تے سینٹ وچ کِسے اقليتی نمائندے دی شرکت دا تعلق اے تاں اس حوالے توں وی پارسی برادری دا کردار ہمیشہ مثبت رہیا اے ساڈے ہاں خود اقلیت دے لوک یعنی مسیحی، سکھ، ہندو، بدھ مت دے مننے والے وی عموماً پارسی شخصیت اُتے اتفاق کرلیندے نيں تے اس دی بنیادی وجہ ایہ اے کہ پارسی مجموعی طور اُتے تعداد وچ کم نيں فیر انہاں دی اقتصادی تے تعلیمی حالت بہت معیاری اے مجموعی طور اُتے پارسی دیانت دار ،غیر جانبدار تے باکردار ثابت ہوئے رہے نيں دنیا وچ پارسیاں دی تعداد وچ کمی توں مستقبل نیڑے وچ انہاں دے دنیا توں ختم ہوجانے دے اندیشے ودھ رہے نيں جس دی چند بنیادی وجوہات نيں سب توں وڈا مسئلہ تاں انہاں وچ آبادی وچ اضافے دے مقابلے وچ کمی دا رحجان اے۔ اس وقت پارسیاں دی آبادی وچ پوری دنیا وچ 18سال توں کم عمر افراد دا تناسب کل آبادی دا 18فیصد اے جدوں کہ 18سے 60 برس تک عمراں تک پارسی افراد دا تناسب 31فیصد اے تے باقی آبادی 60برس دی عمر توں وی زیادہ عمررسیدہ اے اس طرح انہاں وچ شرح پیدائش شرح اموات دے مقابلے وچ بوہت گھٹ اے تے فیر امریکا اورکینیڈا وچ ہن ایہ لوک دوسرے مذاہب دے لوکاں توں شادیاں وی رچا رہے نيں حالانکہ ماضی وچ ایہ لوک نہ دوسرے مذہب دے فرد نوں شادی وچ اپنی لڑکی دیندے سن تے نہ باہر توں یعنی دوسری مذہب دے فرد نال شادی کردے سن پارسی کمیونٹی تیزی توں معدوم ہوئے رہی اے تے بعید نئيں کہ عنقریب ایہ صفحہ ہستی توں ہی مٹ جائے کراچی دی تاریح جدوں وی کوئی غیر جانبدار تے دیانتدار تریخ دان لکھے گا تاں اوہ اس شہر دی آبادی، اس دے رفاعی تے فلاحی ادارےآں دے قیام تے انہاں دے فروغ وچ پارسی اقلیت دے نمایاں کردار نوں اجاگرکریگا تجارت دے معاملات وچ پارسی کمیونٹی نے دیانت داری دے جواعلیٰ معیار قائم کیتے اوہ سنہرے حروف وچ لکھنے دے قابل نيں۔ نامور کالم نگار اردشیر کاؤس جی طویل علالت دے بعد ہفتہ نوں 86 سال دی عمر وچ کراچی وچ انتقال کر گئے۔ پارسی گھرانے نال تعلق رکھنے والے اردشیر کاؤس جی 13 اپریل 1926 وچ کراچی وچ پیدا ہوئے، انہاں نے 1988 توں 2011 تک مستقل ڈان اخبار دے لئی ہفتہ وار کالم لکھنے دے فرائض انجام دیے، آپ دا شمار پاکستان دے انتہائی مستند تے بے باک کالم نگاراں وچ کیہ جاندا سی۔ اوہ گزشتہ بارہ دن توں سینے وچ انفیکشن دے باعث کراچی دے اک اسپتال وچ انتہائی نگہداشت دے وارڈ(آئی سی یو) وچ زیر علاج سن ۔ وربائی جی سوپری والا پارسی ہائی اسکول تے ڈی جے سندھ گورنمنٹ کالج توں تعلیم کمل کرنے دے بعد اوہ اپنے خاندانی کاروبار شپنگ توں منسلک ہوئے گئے۔ کاؤس جی دے انہاں دی بیوی نینسی دنشا توں دو بچے نيں، انہاں دی بیندی کراچی وچ رہائش پزیر تے خاندانی کاروبار توں منسلک نيں جدوں کہ انہاں دے بیٹے جو اک آرکیٹیکٹ نيں اوہ امریکا وچ مقیم نيں۔ اوہ اک کالم نگار ہونے دے نال نال اک بزنس مین تے سماجی کارکن وی سن ۔
بھارت وچ پارسی اہم شخصیتاں
[سودھو]- دادابھائی نوروجی
- جمشیڈجی ٹاٹا
- رتن ٹاٹا
- نسلی واڈیا
- فیروز گاندھی (سابق وزیر اعظم اندرا گاندھی دے شوہر۔
- واڈیا خاندان
- ٹاٹا خاندان
پیناز مسانی (گلوکار)
حوالہ جاتت
[سودھو]- Kulke, Eckehard: The Parsees in India: a minority as agent of social change. München: Weltforum-Verlag (= Studien zur Entwicklung und Politik 3), ISBN 3-8039-0070-00
- Ervad Sheriarji Dadabhai Bharucha: A Brief sketch of the Zoroastrian Religion and Customs
- Dastur Khurshed S. Dabu: A Handbook on Information on Zoroastrianism
- Dastur Khurshed S. Dabu: Zarathustra an his Teachings A Manual for Young Students
- Jivanji Jamshedji Modi: The Religious System of the Parsis
- R. P. Masani: The religion of the good life Zoroastrianism
- P. P. Balsara: Highlights of Parsi History
- Maneckji Nusservanji Dhalla: History of Zoroastrianism; dritte Auflage 1994, 525 p, K. R. Cama, Oriental Institute, Bombay
- Dr. Ervad Dr. Ramiyar Parvez Karanjia: Zoroastrian Religion & Ancient Iranian Art
- Adil F. Rangoonwalla: Five Niyaeshes, 2004, 341 p.
- Aspandyar Sohrab Gotla: Guide to Zarthostrian Historical Places in Iran
- J. C. Tavadia: The Zoroastrian Religion in the Avesta, 1999
- S. J. Bulsara: The Laws of the Ancient Persians as found in the "Matikan E Hazar Datastan" or "The Digest of a Thousand Points of Law", 1999
- M. N. Dhalla: Zoroastrian Civilization 2000
- Marazban J. Giara: Global Directory of Zoroastrian Fire Temples, 2. Auflage, 2002, 240 p, 1
- D. F. Karaka: History of The Parsis including their manners, customs, religion and present position, 350 p, illus.
- Piloo Nanavatty: The Gathas of Zarathushtra, 1999, 73 p, (illus.)
- Roshan Rivetna: The Legacy of Zarathushtra, 96 p, (illus.)
- Dr. Sir Jivanji J. Modi: The Religious Ceremonies and Customs of The Parsees, 550 Seiten
- Mani Kamerkar, Soonu Dhunjisha: From the Iranian Plateau to the Shores of Gujarat, 2002, 220 p
- I.J.S. Taraporewala: The Religion of Zarathushtra, 357 p
- Jivanji Jamshedji Modi: A Few Events in The Early History of the Parsis and Their Dates, 2004, 114 p
- Dr. Irach J. S.Taraporewala: Zoroastrian Daily Prayers, 250 p
- Adil F.Rangoonwalla: Zoroastrian Etiquette, 2003, 56 p
- Rustom C Chothia: Zoroastrian Religion Most Frequently Asked Questions, 2002, 44 p
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||