1920 сыл

1920 сыл.

Түбэлтэлэр

• Атыылаhар кыах паритета айыллыбыт

Тохсунньу

• Тохсунньу 1 — Верхоянскайга Дьокуускайтан Сибииргэ барытыгар уонна Саха сиригэр Сэбиэскэй былаас олохтонорун туһунан бирикээс кэлбит. Олохтоох дьон уопсай мунньахтарыгар Үөһээ Дьааҥытааҕы саха уонна хаһаах депутаттарын сэбиэтэ тэриллибит. Сотору бу Сэбиэт былааһы бэйэтигэр ылбытын туһунан илдьиттэри Булуҥҥа, Усуйаанаҕа, Абыйга уонна Орто Халымаҕа ыыппыт.
• Тохсунньу 4 — Иркутскайга адмирал Александр Колчак тутуллубут уонна олунньу 7 күнүгэр премьер-миниистир Виктор Пепеляевы кытта ытыллыбыт. Сибииргэ уонна Уһук Илиҥҥэ Сэбиэскэй былаас олохтоммут.
• Тохсунньу 10 — 1919 сыл бэс ыйын 28 күнүгэр баттаммыт Версааллааҕы сөбүлэҥ олоххо киирбит — Наассыйалар Лиигалара баар буолбут. Саҥа тэрилтэ тохсунньу 16 күнүгэр Парижка бастакы мунньаҕын ыыппыт.
• Тохсунньу 16 — Парижка Наассыйалар Лиигаларын сэбиэтин бастакы мунньаҕа буолбут.
• Тохсунньу 17 — АХШ Көнүстүүссүйэтигэр 18-с уларытыы күүһүгэр киирбит, дойдуга арыгы атыыта, оҥоруута уонна тиэйиитэ бобуллубут. 1933 сыл ахсынньы 5 күнүгэр бу бобуу көтүрүллүбүтэ.

Олунньу

• Олунньу 2 — Орто Азияҕа Кыһыл Аармыйа Арассыыйа импиэрийэтин вассала буола сылдьыбыт Хива ханлыгын суох оҥорбут.
• Олунньу 2 — РСФСР уонна Эстония сэриитэ Тартутааҕы эйэ дуогабарынан түмүктэммит. Эстония тутулуга суох буолбут.

• Олунньу 19 — Дьокуускайга Байыаннай-революционнай трубинал тэриллибит. Сотору кэминэн кыһыллар өттүлэриттэн репрессиялар саҕаламмыттар.

Кулун тутар

• Кулун тутар 13 — Мурманскайы кыһыллар ылбыттар.
• Кулун тутар 14 — амньыыстыйаламмыт Өксөкүлээҕи Саха күбүөрүнэтин чинчийэр подотделын уус-уран литэрэтиирэҕэ сиэксийэтин сэбиэдиссэйинэн анаабыттар.
• Кулун тутар 15 — Саха сиринээҕи байыаннай-революционнай штаб былааһы Быстах кэмнээх Саха сиринээҕи губревкомҥа туттарбыт. Губревком бэрэссэдээтэлэ — Х.А. Гладунов, чилиэннэрэ — Т.З. Винокуров, М. Соловьев.
• Кулун тутар 15 — кэлин үрүҥнэр салайааччыларыттан биирдэстэрэ буолбут Михаил Артемьев ревком бэрэстээтэлинэн анаммыт.
• Кулун тутар 27 — Деникин сэриилэрэ Кырыымҥа чугуйбуттар.

Муус устар

• Муус устар 6 — Японияны кытта сэриилэспэт туһуттан РКП(б) быһаччы сорудаҕынан Уһук Илин Өрөспүүбүлүкэтэ (нууч. Дальне-Восточная республика) төрүттэммит. Киинэ бастаан Верхнеудинскай (Улан-Удэ) куоракка буолбут. Атын дойдулартан Сэбиэскэй Арассыыйа эрэ билиммитэ. Дойду иһинэн бүрээттэр автономиялаах этилэр. 1922 сыл сэтинньи 15 күнүгэр Уһук Илин уобалаһа диэн ааттанан РСФСР-га холбоспута.

• Муус устар 15 — Дьокуускайга уездтааҕы (киин улуустар) сири оҥорооччулар сийиэстэрэ саҕаламмыт, муус устар 22 күнүгэр түмүктэммит. Сийиэскэ көрүллүбүт боппуруостар: 1) Олохтоох сирдэртэн дакылааттар. 2) Уездкэ сири туһаныы туруга. 3) Сэбиэскэй былаас декреттэрин билсии, кинилэри олоххо киллэрии.
• Муус устар 18 — Дьокуускай куоратынааҕы комсомол (Российский Коммунистический Союз Молодежи) организациятын бастакы тэрийэр мунньаҕа буолбут. РКСМ куораттааҕы кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн А.Е. Кугаевскай талыллыбыт. Бу кэннэ куораттарга, нэһилиэктэргэ, уездтарга комсомол ячейкалара үөскээн барбыттар. Ол курдук 1921 сыл олунньутугар Саха сирин комсомолун кэккэтигэр 625 киһи баара.
• Муус устар 18 — Дьокуускай куоратынааҕы хомсомуол (РКСМ) бастакы тэрийэр мунньаҕа буолбут. РКСМ куораттааҕы кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн Александр Кугаевскай талыллыбыт. Бу кэннэ куораттарга, нэһилиэктэргэ, уездтарга хомсомуол ячейкалара үөскээн барбыттар. Ол курдук 1921 сыл олунньутугар Саха сирин хомсомуолун кэккэтигэр 625 киһи баара.
• Муус устар 20 — Сибревком уурааҕынан Саха уобалаһа ыһыллыбыт, ол оннугар Иркутскай губерния оройуона тэриллибит. Бу уурааҕы Максим Аммосов утаран Сибревкомҥа уонна билэр киһитигэр Емельян Ярославскайга суруктары, телеграммалары ыыталаабыт, Саха сирэ туспа уобалас буолуохтааҕын эппит, тоҕо диэтэр "эрэбиллээх сибээс суоҕар уобалаһы Иркутскайтан салайар букатын сатаммат... Дойду олоҕо тохтуо, 300 биэрэстэ ыраахтан 3 мөлүйүөн квадратнай биэрэстэ иэннээх сири туспа усулуобуйатын билбэккэ эрэ салайар кыаллыбат. Уобалас 95% саха нэһилиэнньэлээх, кинилэр олохторо-дьаһахтара олус элбэх уратылардаах. Бу курдук уруккуттан баар быраап быһыллыытын саха дьоно ыараханык ылыныахтара, омук быһыытынан дьоһуннарын Сэбиэскэй былаас атаҕастыырын курдук саныахтара. Олохтоох дьон абааһы көрбүт, кинилэр интэриэстэрин ахсарбат ыраахтааҕы кэминээҕи киин сиртэн салайыы туһунан өйдөбүл саҥатынан сылдьар." Саха сирэ уонна Иркутскай губерния сыһыаннарын дьүүллэһэр хамыыһыйа тэриллэр, сэкиритээринэн кэлин саҥа былааһы утаран ВЯОНУ бэрэстээтэлэ буолбут Георгий Ефимов үлэлиир. Сотору кэминэн атырдьах ыйын 21 күнүгэр Сибревком уурааҕынан Саха уобалаһа сөргүтүллүбүт.
• Муус устар 23 — Анкарааҕа Туурсуйа Улуу Түмэнэ (Türkiye Büyük Millet Meclisi) олохтоммут. Түмэн Мехмед VI султаан бырабыыталыстыбатын буруйдаабыт уонна быстах кэм конституциятын ылынар туһунан быһаарбыт.
• Муус устар 27 — Максим Аммосов Хочо улууһуттан төрүттээх Семен Иванову Иркутскайтан Саха сиригэр төннөрөр туһунан сурук суруйар. Кэлин бу киһи САССР салайаачыларыттан биирдэстэрэ буолбута, конфедералистар өрө турууларын кэнниттэн салалтаттан туоратыллыбыта, сахалартан бастакынан инженер-гидролог идэтин ылан Өлүөнэ пароходствотын начаалынньыгын солбуйааччытынан үлэлээбитэ.
• Муус устар 28 — Азербайджан Сэбиэскэй Социалистыы Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибит.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 3 — Саха сирин губревкома "Кушнарев нэстилиэнньиктэрэ" диэн ааттаах атыы-эргиэн тэрилтэтин баайын-дуолун бүүс-бүтүннүү былдьаан ылбыта. Онтон абаккаран, баайын-дуолун төннөрөр соруктаах Хапсыын уола үрүҥ генерала Пепеляев дуруһуунатын, есаул Бочкарев этэрээтин сэрии сэбинэн, таҥаһынан хааччыйбыта.

• Ыам ыйын 9 — Сиинэ оскуолата таҥара дьиэтиттэн араарыллыбыта, таҥара үөрэҕин үөрэтии бобуллубута.
• Ыам ыйын 9 — Польша сэриилэрэ Киевы ыланнар Крещатик уулусса устун байыаннай параад оҥорбуттар.
• Ыам ыйын 14 — РСФСР бырабыыталыстыбата Уһук Илин өрөспүүбүлүкэтин билиммит. Бу өрөспүүбүлүкэ киинэ Верхнеудинскай куорат этэ (билигин Улан-Удэ).
• Ыам ыйын 27 — Татаар Социалистическай Советскай Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 3 — бу күн Саха сиригэр Советскай былааһы олохтуурга Сибревком боломуочунайынан анаммыт Максим Аммосов Саха сириттэн көскө ыытыллыбыт дьону түмэн, Исидор Ивановы (Бараховы), Степан Васильевы, о.д.а. кытта Дьокуускайга кэлбитэ. Бу үөрэхтээх уонна эрчимнээх дьон этилэр. Холобур, Ньурбаттан төрүттээх Степан Васильев Иркутскайга хомсомуолу тэрийсибит дьонтон биирдэстэрэ, Саха сиригэр хомсомуол бастакы тэрийэр мунньаҕын эмиэ кини оҥорбута.

• Бэс ыйын 4 — Парижка Трианон сөбүлэҥэр илии баттаан Венгрия сирин 71% уонна олохтоохторун 63% сүтэрбит. Ол оннугар атын дойдулар Венгрия 1918 сыллаахха биллэрбит суверенитетын билиммиттэр, экономика блокадатын устубуттар.

• Бэс ыйын 6 — Арассыыйатааҕы коммунистическэй баартыйа (большевиктар) (РКП(б)) Саха сиринээҕи организациятын бастакы тэрийэр мунньаҕа буолбут. Оргбюро тэриллибит: бэрэссэдээтэл — Максим Аммосов, бэрэссэдээтэл солбуйааччыта — Исидор Барахов (Иванов), сэкирэтээр — Дора Жиркова, чилиэннэр — Степан Аржаков, А.Ф. Попов.

• Бэс ыйын 8 — Карел үлэһит коммуната үөскээбит — РСФСР иһинэн уобалас бырааптаах тэриллии. 1923 сыллаахха Автономиялаах Карел Социалистыы Сэбиэскэй Өрөспүүбүлүкэтэ буолбута. Бу күн Карелия Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибит күнүнэн ааҕыллар.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйын 14 — Роман Оросин салайааччылаах контрреволюционнай саагыбары губчека аспытын туһунан телеграмманы Максим Аммосов Сибревкомҥа уонна Сиббюроҕа ыыппыт. Манан сибээстээн культурнай-сырдатар "Саха аймах" уопсастыба салайар дьоно "Оросин саагыбарыгар" кыттыбыттарын иһин ыһыллыбыт. Сиббюро бу быһыыны өйөөбөтөх, репрессиялары эрэ туһанар сыыһатын, культурнай-сырдатар уопсастыба Сэбиэскэй былааска да үлэлиэн сөбүн ыйбыт. Ол туһугар большевиктар бары бу уопсастыбаҕа киирэн салайааччы оруолун ылыахтаахтар эбит. "Саха аймах" уопсастыба уокуруктарынан уонна улуустарынан филиаллардааҕа, үөрэҕэ суохтары ааҕарга-суруйарга үөрэтиинэн, литературнай уонна драматическэй куруһуоктары тэрийиинэн дьарыктанара, сырдатыы темалаах дакылааттары ааҕар биэчэрдэри оҥороро. 1918 сыллаахха бу уопсастыба Сэбиэскэй былааһы билиммэтэҕэ.
• Атырдьах ыйын 15 — Польша Варшаватааҕы кыргыһыыга кыайбыт (Сэбиэскэй Арассыыйа уонна Польша 1919—1921 сс. сэриитэ).
• Атырдьах ыйын 21 — Сибревком уурааҕынан Саха уобалаһа сөргүтүллүбүт. Бу иннинэ муус устар 20 күнүгэр Саха сирэ Иркутскай губерния оройуона буолбута.

Балаҕан ыйа

• Балаҕан ыйын 8 — Сибревком Саха сиринээҕи боломуочунайа М. Аммосов РКП(б) Саха сиринээҕи оргбюротун мунньаҕар Саха уобалаһыгар күбүөрүнэ бырааба бэриллибитинэн оргбюрону уларытар туһунан эппит.
• Балаҕан ыйын 11 — Контреволюцияны уонна саботаһы утары охсуһар күбүөрүнэтээҕи чрезвычайнай хамыыһыйа (ЧК) кэллиэгийэтэ тэриллэрин туһунан РКП(б) Саха сиринээҕи тэрилтэтин оргбюротун уурааҕа тахсыбыт. Бастакы бэрэстээтэлинэн Дьокуускайтан төрүттээх Иосиф Альперович анаммыт.

Алтынньы

• Алтынньы 7 — Британияҕа бастакы сүүс дьахтар Оксфорд университетыгар ылыллыбыттар.

Сэтинньи

• Сэтинньи 4 — РСФСР иһигэр Удмурт, Марий уонна Калмык автономнай уобаластарын тэрийэр туһунан дэкириэт тахсыбыт. Ленин илии баттаабыт.
• Сэтинньи 7 — "Саха омук" культурнай-сырдатар уопсастыба тэриллибит, бу иннинэ "Оросин саагыбарынан" сибээстээн сабыллыбыт "Саха аймах" уопсастыбаны солбуйбут. "Саха омук" сыала-соруга: Саха сирин культурнай күүһүн түмэн саха норуотун культурнай таһымын, омук быһыытынан бэйэни өйдөөһүнүн өрө көтөҕүү; өй-санаа уонна эт-хаан өтүнэн сайдыытыгар көмө; саха устуоруйатын, олоҕун-дьаһаҕын, майгытын уонна үгэстэрин үөрэтии; сөптөөх, туһалаах көр-нар тэрийии; былыргы кэм пааматынньыктарын харыстааһын; саха тылын сайыннарыы; учебниктары таһаарыы; сахалыы оскуолалары арыйыы уо.д.а.
• Сэтинньи 14 — Кыһыл аармыйа Кырыымҥа Севастополь куораты ылбыт.
• Сэтинньи 15 — Швейцария Женеватыгар Нациялар Лигаларын бастакы ассамблеята буолбут. Бу Аан дойду бастакы сэриитин кэнниттэн үөскүү сылдьыбыт дойдулар ардыларынааҕы тэрилтэ. Аан дойду иккис сэриитин кэнниттэн кыайыылаах тахсыбыт кыттыгастыы дойдулар Нациялар Лигаларын оннугар Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрин төрүттээбиттэрэ.

• Сэтинньи 18 — "Дьахтар доруобуйатын харыстабылын туһунан" диэн РСФСР Доруобуйа харыстабылын уонна Үстүүссүйэ наркоматтарын холбоһуктаах уураахтарынан Арассыыйаҕа аан дойдуга бастакынан аборт көҥүллэммит. 1936-1955 сылларга Сэбиэскэй Сойууска аборт бобулла сылдьыбыта.

• Сэтинньи 14 — "Хара барон" Петр Врангель сэриилэрэ Кырыымтан эвакуацияламмыттар. Кыһыл аармыйа Кырыымҥа Севастополь куораты ылбыт. Кырыымҥа хаалбыт Врангели өйөөччүлэри тутуу, ытыалааһын саҕаламмыт, устуоруктар сыанабылларынан 60-тан 120 тыһыыынчаҕа диэри киһини ытан өлөрбүттэр.

Ахсынньы

• Ахсынньы 1 — Уус-Маайа улууһун Петропавловскайыгар ааҕар балаҕан аһыллыбыт.
• Ахсынньы 6 — Хотугу Ингрия Өрөспүүбүлүкэтэ суох буолбут, өрөспүүбүлүкэ киинэ буола сылдьыбыт Кирьясало сэлиэнньэ олохтоохторо Финляндияҕа көһөн хаалбыттар. Бу иннинэ Финляндия уонна Арассыыйа ыккардыларыгар түһэрсиллибит Тартутааҕы эйэ сөбүлэҥинэн (1920 сыл, алтынньы 14) өрөспүүбүлүкэ сирдэрэ Арассыыйаҕа бэриллибиттэрэ. Билигин өрөспүүбүлүкэ сирдэрэ Ленинград уобалаһын Всеволожскай оройуонугар киирэллэр.
• Ахсынньы 16 — Кытайга Ганьсу провинциятыгар 8,5 магнитудалаах улахан сир хамсааһына буолбут, түмүгэр 200,000 кэриҥэ киһи өлбүт.

• Ахсынньы 22 — РСФСР Сэбиэттэрин VIII сийиэһигэр ГОЭЛРО диэн дойду электрификациятын былаана ылыллыбыт.

Төрөөбүттэр

• Тохсунньу 1 — Алексей Айкаров — Саха АССР үлэһит кылааһын уонна бырамыысыланнаһын устуоруйатын чинчийбит устуоруйа билимин хандьыдаата.
• Тохсунньу 2 — Айзек Азимов — Америка фантаст суруйааччыта, билим популяризатора.
• Тохсунньу 20 — Федерико Феллини — Италия киинэ оҥорооччута, режиссера, «Оскар» бириэмийэ 5 төгүллээх лауреата. Феллини киинэлэрэ фантазияны уонна түүлү холбуур киинэлэр буолаллар.

• Олунньу 24 — Ефимов Гавриил Дмитриевич (24.02.1920—19.02.2000) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, Саха АССР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, тылбаасчыт, поэт.
• Космачёв Михаил Михайлович (1920—1944), Сэбиэскэй Сойуус Геройа (1945).
• Муус устар 26 — Трофимов Василий Григорьевич (1920—1988), Социалистическай Үлэ Геройа.
• От ыйын 12 — Кондаков Николай Алексеевич, Сэбиэскэй Сойуус Геройа.
• Сэтинньи 7 — Екатерина Местникова — дииктэр, ССРС бочуоттаах радииһа, Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ.
• Сэтинньи 10 — Лев Габышев — драматуур, кэпсээнньит, тылбаасчыт, Саха сирин бастакы киинэ сценарииһа. «Абаҕа сулустара» диэн драмата Саха театрын сценатыгар туруоруллубута. Ону кытары Лев Габышев сценарийынан «Таджикфильм» киностудия «Көмүстээх үрүйэ» диэн Николай Якутскай сэһэнинэн «Тайна предков» диэн ааттаах уус-уран киинэни устубута.
• Сэтинньи 13 — Степанов Платон Афанасьевич — Ламутскай (1920—1986), эбээн поэта уонна суруйааччыта.
• Сэтинньи 21 — Федоров Михаил Михайлович, юридическай билимнэр доктордара, профессор.
• Ахсынньы 25 — Красильников Дмитрий Данилович (1920—1985), физик-учуонай.

Өлбүттэр

• Олунньу 7 — Александр Колчак — Арассыыйа бэлиитикэтин XX-с үйэ саҕаланыытын аатырбыт диэйэтэлэ, Кырасдааныскай сэрии кэмигэр үрүҥнэр басханнара, нуучча байыаннай флотун адьымыраала, гидрограф-учуонай.
• Олунньу 25 — Вадим Подбельскай — Саха сиригэр көскө ыытыллыбыт революционердар дьиэ кэргэттэригэр төрөөбүт, 1918-1920 сылларга РСФСР почталарын уонна телеграфтарын наркома.

Литература

• Калашников А. А. Якутия. Хроника, факты, события: 1917-1953 г. ч.2. — Дьокуускай: Бичик, 2004.