Jump to content

Alfabeti shqip

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë

Alfabeti shqip është një variant i alfabetit latin i përdorur për të shkruar gjuhën shqipe. Përbëhet nga 36 shkronja, nga të cilat 7 janë zanore dhe 29 janë bashkëtingëllore.[1]

Alfabeti shqip
Shkronjat e mëdha: A B C Ç D Dh E Ë F G Gj H I J K L Ll M N Nj O P Q R Rr S Sh T Th U V X Xh Y Z Zh
Shkronjat e vogla: a b c ç d dh e ë f g gj h i j k l ll m n nj o p q r rr s sh t th u v x xh y z zh
Shenjat e AFN (Alfabetit Fonetik Ndërkombëtar):
Shqiptimi standard →
[2][3][4][5][6] 		[[Open front unrounded vowel|[a]]] [[Voiced bilabial plosive|[b]]] [[Voiceless alveolar affricate|[t͡s]]] [[Voiceless postalveolar affricate|[t͡ʃ]]] [[Voiced alveolar plosive|[d]]] [[Voiced dental fricative|[ð]]] [[Close-mid front unrounded vowel|[e]]], [[Open-mid front unrounded vowel|[ɛ]]] [[Schwa|[ə]]], [[Open-mid back unrounded vowel|[ʌ]]], [[Open-mid central unrounded vowel|[ɜ]]] [[Voiceless labiodental fricative|[f]]] [[Voiced velar plosive|[ɡ]]] [[Voiced palatal affricate|[ɟ]]][7] [[Voiceless glottal fricative|[h]]] [[Close front unrounded vowel|[i]]] [[Palatal approximant|[j]]] [[Voiceless velar plosive|[k]]] [[Alveolar lateral approximant|[l]]] [[Velarized alveolar lateral approximant|[ɫ]]] [[Bilabial nasal|[m]]] [[Alveolar nasal|[n]]] [[Palatal nasal|[ɲ]]] [[Close-mid back rounded vowel|[o]]], [[Open-mid back rounded vowel|[ɔ]]] [[Voiceless bilabial plosive|[p]]] [[Voiceless palatal affricate|[c]]][8] [[Alveolar tap|[ɾ]]] [[Alveolar trill|[r]]] [[Voiceless alveolar fricative|[s]]] [[Voiceless postalveolar fricative|[ʃ]]] [[Voiceless alveolar plosive|[t]]] [[Voiceless dental fricative|[θ]]] [[Close back rounded vowel|[u]]] [[Voiced labiodental fricative|[v]]] [[Voiced alveolar affricate|[d͡z]]] [[Voiced postalveolar affricate|[d͡ʒ]]] [[Close front rounded vowel|[y]]] [[Voiced alveolar fricative|[z]]] [[Voiced postalveolar fricative|[ʒ]]]
Toskërishte (veriore)[9][10] [a] [b] [t͡s], [t̪s̪] [t̠ʃ] [d], [d̪] [ð] [e̞] [ə] [f] [ɡ] [ɟ͡ʝ] [h] [i] [j] [k] [l] [lˠ] [m] [n], [n̠] [ɲ̟] [o̞] [p] [c͡ç] [ɾ] [r], [r̪] [s], [s̪] [ʃ] [t], [t̪] [θ] [u] [v] [d͡z], [d̪z̪] [d̠ʒ] [y] [z], [z̪] [ʒ]
Toskërishte (Korçë)[11]
 [ä] [b] [t͡s] [t̠ʃ] [d] [ð͇ˠ] [e] [ə] [f] [ɡ] [ɟ] [h] [i], [i̯] [j] [k] [l] [ɫ] [m] [n] [ɲ] [o] [p] [c] [ɾ] [r] [s] [ʃ] [t] [θ] [u], [u̯] [v] [d͡z] [d̠ʒ] [y] [z] [ʒ]
Arbërishte (Arbëreshë, Kundisa)[12] [a] [b] [t͡s] [t̠ʃ] [d] [ð] [ɛ] [ə] [f] [ɡ] [ɡʲ] (Hj/hj)[ç] [i] [j] [k] [ʎ] [ɣ]~[ɫ] [m] [n] [ɲ] [ɔ] [p] [kʲ] [ɾ] [r] [s] [ʃ] [t] [θ] [u] [v] [d͡z] [d̠ʒ] [œ] [z] [ʒ]
Arbërishte
(Hora e Arbëreshëvet)[13] 		[a] [b] [t͡s] [t̠ʃ] [d] [ð] [ɛ] [ə] [f] [ɡ] [ɟ] (H/h)[x]
(Hj/hj) [ç]		 [i] [j] [k] (L/l)[l]
(Lj/lj)[ʎ]		 [ɣ] [m] [n] [ɲ] [ɔ] [p] [c] [ɾ] [r] [s] [ʃ] [t] [θ] [u] [v] [d͡z] [d̠ʒ] [œ] [z] [ʒ]
Gegërishte (verilindore)[14] [ä], [ã̈] [b] [t͡s] [t̠ʃ] [d̪] [ð] [e], [ẽ] [ã̈], [ẽ] [f] [ɡ] [h] [i]], [ĩ] [j] [k] [l], [ʎ] [ɫ̪] [m] [n] ([ŋ]) [ɲ] [o] [p] [ɾ]~[ɹ] [r] [s] [ʃ] [t̪] [θ] [u], [ũ] [v] [d͡z] [d̠ʒ] [y], [ỹ] [z] [ʒ]

Historia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Hera e parë ku përmendet shkrimi shqip vjen nga dokumenti kishtar katolik i vitit 1332, shkruar ose nga arqipeshkvi Guillaume Adam, ose nga murgu Brokard ku pasqyrohet Licet Albanenses aliam omnino linguam a latina habeant et diversam, tamen litteram latinam habent in uso et in omnibus suis libris ("Arbërit vërtetë kanë një gjuhë tjetër prej latinëve. Megjithatë, ata përdorin shkronja latine në të gjithë librat e tyre").[15][16] Ka studiues që e interpretojnë alfabetin sikur arbërit e kohës shkruanin edhe latinisht, jo medoemos gjuhën arbërore me shkronja latine.[17]

Historia e alfabeteve të mëpasme të shqipes lidhet ngushtë me ndikimin fetar tek shqiptarët. Shkrimtarët nga viset veriore përdornin alfabetin latin nën ndikimin e Kishës Katolike, ndërsa ata nga viset jugore në alfabetin grek nga ndikimi i Kishës Ortodokse, të tjerë me alfabetin arab (Elifbaja shqipe) nga ndikimi i Islamit. Përgjatë viteve 1750-1850 pati përpjekje për thurjen e një alfabeti origjinal shqiptar. Alfabeti i tanishëm është njëri nga dy variantet që u aprovuan në Kongresin e Manastirit, mbajtur nga intelektualët shqiptarë. Një historik i shkurtër i paraqitur grafikisht është dhe alfabeti shqip sipas këtij burimi.

Alfabete të përdorura në letërsinë e hershme

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Shiko gjithashtu: Alfabetet e hershme shqipe

E para referencë ndaj shkronjave latine ka qenë në një dorëshkrim mesjetar në latinisht më 1332[18]. Ndërsa pretendimi për zbulimin e parë të gjuhës arbërore është një dorëshkrim i Teodor Shkodranit më 1210, me gjasë i shkruar me alfabet latin.

Dokumenti i parë i gjuhës shqipe i gjetur me siguri është Formula e Pagëzimit, e shkruar më 1462 nga Pal Engjëlli me alfabet latin.[18] Përbën një fjali të shkurtër që mund të përdorej nga të afërmit në pragun e vdekjes që e kishin të pamundur të shkonin tek kisha.

Pesë shkrimtarët shqiptarë të shekujve XVI-XVII (Buzuku, Matrënga, Budi, Bardhi e Bogdani) që përbëjnë bërthamën e letrave shqipe, të gjithë shkruajtën me alfabet latin. Ky alfabet u mbajt nga shkrimtarët në viset veriore shqiptare deri në fillim të shek. XX dhe është i njohur përgjithësisht me emrin Alfabeti i Shkodranishtes së vjetër nga Doktrina e Bogdanit e deri me botimet e shtypshkronjës "Zoja e Paperlyeme" që nisën më 1870 në Shkodër.[19]

Intelektuali grek Anastas Milo, në një fjalim të tij në Akademinë e Berlinit (afërsisht 1702) përmend një alfabet shqiptar të thurur "rishtazi" nga Kozma Qiprioti, peshkop i Durrësit. Pandehet se ky alfabet shërbeu më pas për Ungjillin e Elbasanit. Anastasi e quante Kozmain "Kadmi i Shqipërisë".[20]

Bashkëtingëlloret

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Bashkëtingëlloret e gjuhës shqipe
B C Ç D Dh F G Gj H J K L Ll M N
Nj P Q R Rr S Sh T Th V X Xh Z Zh
Bashtingëlloret klasifikohen
  • a) Sipas vendit të formimit:
– buzore: p, b, m, f, v
– dhëmbore: t, d, th, dh, ll
– alveolare: c, x, n, s, z, l, rr, r
– paraqiellzore: ç, xh, sh, zh
– qiellzore: q, gj, nj, j
– prapaqiellzore: k, g, h
  • b) Sipas pjesëmarrjes ose jo të zërit dhe zhurmave, ndahen në:
– të zëshme: d, z, zh, x, xh, g, gj, dh, v, b, m, n, nj, j, l, ll, r, rr
– të pazëshme: t, s, sh, c, ç, q, k, th, f, p, h

Zanoret

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Zanoret
A E Ë I O U Y
Zanoret klasifikohen,
  • a) Sipas vendit të ngritjes së gjuhës drejt qiellzës, ndahen në:
– të përparme: i, y, e
– qendrore: ë, a
– të prapme: u, o
  • b) Sipas shkallës së ngritjes së gjuhës drejt qiellzës, ndahen në:
– të hapura: a
– gjysmë të mbyllura: ë, e, o
– të mbyllura: i, y, u
  • c) Sipas pjesëmarrjes ose jo të buzëve në formimin e tyre, ndahen në:
– të buzërzuara: y, u, o
– jo të buzërzuara: i, ë, a, e

Shih dhe

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ Newmark, Hubbard & Prifti 1982, pp. 9–11
  2. ^ Martin Camaj (1984). Albanian Grammar with Excercises Chrestomathy and Glossaries (në anglisht). Otto Harrassowitz, Wiesbaden. fq. 2. ISBN 3-447-02467-4., Shiko: „1. Phonology“ („Fonologji“).
  3. ^ Philip L. Hubbard (2016). The Syntax of the Albanian Verb Complex (Routledge Library Editions: Syntax) (në anglisht). Routledge. fq. 10-11. ISBN 1315462796., Shiko: „A Note on Pronunciation“ („Një shënim në shqiptim“).
  4. ^ Langenscheidts Handwörterbuch Albanisch (në gjermanisht). Langenscheidt-Redaktion, Langenscheidt, Berlin, München, Wien, Zürich, New York. 2000. fq. 9, 14, 15. ISBN 978-3-468-05395-5., Shiko: f.14-15 „Alphabet und Aussprache“ („Alfabeti dhe Shqiptimi“).
  5. ^ Ilo Stefanllari (1996). Albanian-English, English-Albanian (në anglisht). Hippocrene Books. fq. 11. ISBN 0781804191., Shiko: „Transliteration Guide“ („Udhëzues për Transliterimin“).
  6. ^ Vladimir Orel (1998). Albanian Etymological Dictionary („Fjalori Etimologjik Shqiptar“) (në anglisht). Brill; Leiden, Boston, Köln. fq. XVI..
  7. ^ Martin Camaj (1984). Albanian Grammar with Excercises Chrestomathy and Glossaries („Gramatika Shqiptare me Ushtrime Krestomati dhe Fjalor“) (në anglisht). Otto Harrassowitz, Wiesbaden. fq. 1. ISBN 3-447-02467-4., Shiko: „1. Phonology“ („Fonologji“) gj = /ɟ/
  8. ^ Martin Camaj (1984). Albanian Grammar with Excercises Chrestomathy and Glossaries („Gramatika Shqiptare me Ushtrime Krestomati dhe Fjalor“) (në anglisht). Otto Harrassowitz, Wiesbaden. fq. 1. ISBN 3-447-02467-4., Shiko: „1. Phonology“ („Fonologji“) q = /c/
  9. ^ phoible.org "Northern Tosk Albanian" Toskërishte (veriore) (I)
  10. ^ phoible.org "Northern Tosk Albanian" Toskërishte (veriore) (II)
  11. ^ phoible.org "Tosk Albanian, Korçë" - Toskërishte, Korçë
  12. ^ phoilble.org "Arbëreshë Kundisa" - Arbërishte (Kundisa, IT)
  13. ^ phoible.org "Arbëreshë (Hora e Arbëreshëvet)" - Arbërishte (Hora e Arbëreshëvet, IT)
  14. ^ phoible.org "Gheg Albanian (North-Eastern)" - Gegërishtja (verilindore).
  15. ^ Skendi, Stavro (1967). The Albanian national awakening (në anglisht). Princeton: Princeton University Press. fq. 111. ISBN 9781400847761.
  16. ^ Elsie, Robert (2003). Early Albania: a reader of historical texts, 11th-17th centuries (në anglisht). Harrassowitz. fq. 28–30. ISBN 978-3-447-04783-8.
  17. ^ Brian Joseph; Angelo Costanzo; Jonathan Slocum. "Introduction to Albanian" (në anglisht). University of Texas at Austin. Marrë më 6 qershor 2017. [1] Arkivuar 22 dhjetor 2017 tek Wayback Machine
  18. ^ a b Newmark, Leonard; Philip Hubbard; Peter R. Prifti (1982). Standard Albanian: a reference grammar for students (në anglisht). Andrew Mellon Foundation. Marrë më 2010-05-28.
  19. ^ Rrota, Justin (2006). Gjuha e shkrueme ase vërejtje gramatikore. Shkodër: Botime Françeskane. fq. 113. ISBN 99943-696-9-5.
  20. ^ Minaoglou Charalampos, "Anastasios Michael and the Speech about Hellenism", Athens, 2013, p. 37 and note 90 në gjuhën greke.

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Alfabeti_shqip&oldid=2600680"