Atak na Hrubieszów

Atak na Hrubieszów

działania zbrojne podziemia antykomunistycznego w Polsce, partyzanckie walki polsko-ukraińskie
Czas	27/28 maja 1946
Miejsce	Hrubieszów
Terytorium	Polska Ludowa
Wynik	uwolnienie 20 więźniów politycznych (w tym 5 Ukraińców)
Strony konfliktu
MO, UB, PPR NKWD WiN Ukraińska Powstańcza Armia
Dowódcy
? Wacław Dąbrowski Jewhen Sztendera
Siły
? 450
Straty
poległych: NKWD – 10 WOP – 5 PPR, UB – 2 poległych: WiN – 0 UPA – 5
Położenie na mapie Polski w latach 1945–1951 miejsce bitwy
Położenie na mapie województwa lubelskiego miejsce bitwy
Położenie na mapie powiatu hrubieszowskiego miejsce bitwy
50°48′09″N 23°53′31″E

Spotkanie WiN i UHWR, OUN-B i UPA koło Rudy Różanieckiej 21 maja 1945. Od lewej stoi: kpr. Józef Borecki „Komar” – adiutant komendanta Obwodu AK–DSZ–WiN Tomaszów Lubelski, siedzą przodem od lewej: por. „Norbert”, kpt. Marian Gołębiewski „Irka” – inspektor Inspektoratu AK–DSZ–WiN Zamość, kpt. Stanisław Książek „Rota” oraz Mykoła Wynnyczuk „Kornijczuk”– prowidnyk II okręgu Organizacji Nacjonalistów Ukraińskich, od lewej siedzą tyłem: przedstawiciel Ukraińskiej Głównej Rady Wyzwoleńczej płk Jurij Łopatynski „Szejk”, Serhij Martyniuk „Hrab” oraz „Polakowski”

Atak na Hrubieszów (ukr. Грубешівська операція) – akcja zbrojna podziemia antykomunistycznego w powojennej Polsce przeprowadzona wspólnie przez Ukraińską Powstańczą Armię (UPA) i Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość (WiN) w nocy z 27 na 28 maja 1946. Celem ataku było zniszczenie posterunku Milicji Obywatelskiej (MO), siedziby Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) i budynku Komisji Przesiedleńczej w Hrubieszowie, a także uwolnienie więźniów politycznych z lokalnego więzienia.

Geneza

21 maja 1945 w Rudzie Różanieckiej przedstawiciele WiN i UPA przy pośrednictwie katolickich i prawosławnych księży podpisali lokalne porozumienie, które kończyło walki między tymi ugrupowaniami. Obie strony zobowiązały się do zaprzestania ataków na ludność cywilną i przystąpienia do wymieniania się informacjami wywiadowczymi. Zamojszczyznę podzielono na strefę wpływów WiN i UPA, miano także współpracować w walce z Urzędem Bezpieczeństwa (UB), NKWD i Korpusem Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW). We wrześniu 1945 porozumienie to zostało rozszerzone na Chełmszczyznę i Podlasie.

Pierwszą wspólną akcję bojową przeprowadzono 6 kwietnia 1946, zdobywając razem stację kolejową w Werbkowicach.

Najsłynniejszą i największą operacją był atak na Hrubieszów. Plan akcji, ówczesny dowódca UPA w Polsce, pułkownik Myrosław Onyszkewycz ps. „Orest” (dowódca oddziału, który odpowiedzialny był za mord na polskiej ludności w miejscowości Tarnoszyn) otrzymał od dowództwa WiN w kwietniu 1946. Zaakceptował go i zgodził się na współpracę. Ustalono, że w akcji weźmie udział około 300 strzelców z UPA i około 150 partyzantów z WiN, dowodzonych przez Wacława Dąbrowskiego ps. „Azja”, komendanta hrubieszowskiego obwodu WiN.

Atak

27 maja 1946 w lesie pomiędzy Trzeszczanami i Podhorcami doszło do koncentracji oddziałów. Ustalono, że WiN zdobędzie w Hrubieszowie między innymi budynki Powiatowego UB, MO i Komitetu Powiatowego Polskiej Partii Robotniczej (PPR), a oddziały UPA dowodzone przez Jewhena Sztenderę ps. „Prirwa” zaatakują siedzibę NKWD oraz Komisję Przesiedleńczą. W akcji uczestniczyły ze strony ukraińskiej cztery lubelskie sotnie: starszego sierżanta Eugeniusza Jaszczuka „Dudy”, Semena Prystupa „Dawyda”, Wasyla Jarmoła „Jara” i porucznika Wasyla Krala „Czausa”. Ze strony polskiej w akcji uczestniczyły hrubieszowskie oddziały partyzanckie Kazimierza Witrylaka „Hela”, „Druka”, Stefana Kwaśniewskiego „Wiktora”, Czesława Hajduka „Ślepego”, Mariana Horbowskiego „Kota”, NN „Kalifa” i chełmski oddział Henryka Lewczuka „Młota”.

O zmierzchu oddziały polsko-ukraińskie przegrupowały się do lasu w Dębince, kilka kilometrów od miasta, następnie partyzanci bez przeszkód dotarli do miasta i przed północą zajęli pozycję. Atak rozpoczął się o godzinie 1:30 zainicjowany przez UPA ostrzałem koszar NKWD. Partyzanci WiN opanowali budynek UB i Powiatowy Komitet PPR. Milicjanci odparli atak broniąc się w budynku posterunku. Upowcom nie udało się zdobyć również siedziby NKWD oraz Komisji Przesiedleńczej. W przeprowadzonej akcji zostało uwolnionych 20 więźniów (w tym 5 Ukraińców). Warto zaznaczyć, że posterunek milicji szturmowały połączone siły UPA i WiN, natomiast w pozostałych przypadkach Polacy i Ukraińcy atakowali oddzielnie co było spowodowane względami logistycznymi, ale przede wszystkim ogromną nieufnością.

W Hrubieszowie stacjonował wówczas 5 Pułk Piechoty ludowego Wojska Polskiego na północnym brzegu rzeki Huczwy. Jego dowódcy wysłali zwiad, aby sprawdzić, co dzieje się w mieście, ale nie podjęli walki – dowódcą zwiadu był porucznik Wojciech Jaruzelski.

Nad ranem 28 maja żołnierze WiN bez problemu wycofali się z miasta. Natomiast za żołnierzami UPA o godzinie 7:00 ruszyły grupy pościgowe NKWD w kierunku na Chełm, Zamość i Sławęcin (obecnie część Hrubieszowa). Sowieci koło Metelina rozpoczęli natarcie połączonymi siłami na upowców, którzy zaczęli się wycofywać, ale na skraju lasku terebińskiego zajęli pozycje obronne i przywitali ogniem nacierających. Pod huraganowym ogniem Ukraińców grupa pościgowa wycofała się.

Straty

Straty po obu stronach były stosunkowo niewielkie. W samym mieście poległo 2 Ukraińców, w trakcie odwrotu 3 kolejnych. Po stronie WiN nie było zabitych. Według oficjalnych danych NKWD straciło 10 ludzi, WOP 5, PPR i UB po dwóch.

Upamiętnienie

W 2019 roku kinematografia ukraińska nakręciła finansowany przez Państwową Agencję Kinematografii Ukrainy fabularyzowany film dokumentalny pt. "Granica. Operacja Hrubieszów".

Bibliografia

• Zarchiwizowana kopia, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, numer 8, wrzesień 2001, ISSN 1641-9561 [dostęp 2020-09-26] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-04] . Brak numerów stron w czasopiśmie
• Krzysztof Jóźwiak: AK i UPA razem na czerwonych, „Rzecz o Historii” 15 września 2017.