Baskeland

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Breuker. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Baskeland (Baskisch: Euskal Herria) is 'n sjtrieëk in 't zuudweste van Europa, in 't Frans-Sjpaanse grensgebeed, dat bewoeënd waert doer e volk genaamd de Baske. De sjtrieëk ligkt aan de westelike oetlaopesj van de Pyreneje en aan de Golf va Biskaje en is mit 'n oppervlak va bekans 21.000 km² óngevaer twieë kier zoeë klaen es Nederland, meh haat mer 3 miljoeën inweunesj.

De Baske höbbe 'n aege sjpraok, 't Baskisch, dat allewiel nog mer doer juus get minder es aen driede van de gans bevolking gekald waert. Dees sjpraok is uniek i westelik Europa es aenige neet-Indo-Europese sjpraok.

Geografie

't Baskeland ligkt daels i Sjpanje (de Hegoalde, oftewaal "zuudziej") en daels i Frankriek (de Iparralde, oftewaal "noordziej").

Baskische nationaliste daele 't gebeed op i ziëve provinse, woeëva de Sjpaanse aoch officieel zint. Vanwaeëge de sjeijing van de ziëve provinse is d'r 'n nationalistisch Baskische leus, "Zazpiak bat", wat in 't Baskisch zoeëget betaekent es "4 en 3 make 1",

Sjpaans-Baskeland

Sjpaans-Baskeland besjtaet oet de volgende provinse:

Araba, officieel gehaete Araba in 't Baskisch en Álava in 't Sjpaans, mit es hoofsjtad Vitoria-Gasteiz
Biskaje, officieel gehaete Bizkaia (vreuger Vizcaya), mit es hoofsjtad Bilbao
Gipuzkoa, officieel gehaete Gipuzkoa (vreuger Guipúzcoa), mit es hoofsjtad Donostia-San Sebastián
Nafarroa, officieel gehaete Navarra, mit es hoofsjtad Iruña

Araba, Biskaje en Gipuzkoa vorme same de autonoom gemaensjap Baskeland (Euskadi). Nafarroa is zelfsjtandig, wiewaal in de Sjpaanse gróndwèt va 1978 is vasgelag dat de luuj i Nafarroa zelf maoge besjlisse of en wienieë 't 'n provins van de autonoom gemaensjap Baskeland waert.

Frans-Baskeland

Frans-Baskeland besjtaet oet de volgende provinse:

Lapurdi, mit es hoofsjtad Baiona (Bayonne)
Neder-Navarra (Behe Nafarroa), mit es hoofsjtad Donibane Garazi (Saint-Jean-Pied-de-Port)
Zuberoa, mit es hoofsjtad Maule-Lextarre (Mauléon-Licharre)

De Franse provinse besjtónt formeel neet mieë saer de Franse Revolutie. Frans-Baskeland is huuj same mit de vreugere neet-Baskische provins Béarn e dael van 't departement Pyrénées-Atlantiques in de regio Aquitanië.

Historie

't Is neet bekind wienieë de Baske nao Europa kaome, volges sómmige waoëre ze d'r al in 't Neolithicum en volges angere al vuur dae tied. De oudste aawiezinge die huuj bekind zint sjtamme oet d'r Romeinse tied. In de ieësjte ieëw vuur Christus waor 't noorde van 't hujige Sjpanje in heng van de Romeine, meh zie houwe wiënig interesse in 't Baskeland woeëdoer de Baskische cultuur en de sjpraok good behaote bleef en zich aoch wiejer kós óntwikkele.

Nao d'r Romeinse tied kreeg 't Baskeland väöl te make mit krege tösje de Franke en de Visigote, ómdat 't juus tösje dees volker laog. Nao de middelieëwe woert de sjtrieëk i twieje gesjplitst: e Frankisch dael en e Kastiliaans dael, meh 't kreeg waal väöl zelfbesjtuur. Dit zelfbestuur hool in 't noordelike dael tiedes de Franse Revolutie (ing 18e ieëw) alweer op en in 't zujelike dael nao de Carlistekrege. Saer doe besjtónt d'r Baskische bewaeëginge die sjtraeëve nao aene ónaafhankelike natiesjtaat.

Aan 't ing van de 19e ieëw kaom de iezerindustrie op in 't Baskeland. Bis doe woerte de gróndsjtóffe die gevónge woerte in 't Baskeland direk nao Groeët-Brittannië gesjikt, meh de Baske bewirkte 't iezer later aoch zelf. Oet de gans gaeëgend kaome luuj nao 't Baskeland óm te wirke.

Politiek

Saer de 19e ieëw sjtraeëft 't Baskisch nationalisme nao zelfsjtandighaed, wiewaal nog gae 5% van de Baskische bevolking hie achter sjtaet. Deze wunsj besjtaet vuural ónger linkse nationaliste.

ETA

'n Groep van nationalistische Baske begós 'n separatistische bewaeëging, bekind es d'r ETA (Euskadi Ta Askatasuna, Baskisch Vaderland en Vriehaid). I 1939 aendigde d'r Sjpaanse Börgerkreeg, meh 't Baskeland bleef aafhankelik va Spanje, dus d'r ETA bleef besjtaoë. Bis huuj zint d'r mieë es 800 sjlachoffesj gevalle doer terroristische acties van d'r ETA.

'n Aantal beruchte aansjlaeëg zint:

1973: D'r maoërd op Luis Carrero Blanco, de beaogd opvolger va Franco
1987: 'ne Aansjlaag op 'ne supermert i Barcelona: 21 doeje
1995: Moordpoging op kuëning Juan Carlos van Spanje

Op 24 mieërt 2006 houw d'r ETA 'n sjtaakt-'t-vure aagekóndigd, meh 'tzelfde jaor nog woert d'r opnuuj 'ne aansjlaag gepleegd.