Berta Smit

Berta Smit
Geboorte	17 September 1926 Hopefield, Suid-Afrika
Sterfte	17 Februarie 1997 (op 70) Stellenbosch, Suid-Afrika
Nasionaliteit	Suid-Afrikaans
Beroep	Uitgewer, skrywer
Genre	Godsdienstige literatuur, romans
Eerbewyse	Andrew Murray-prys

Huiberta Johanna Maria Smit (Hopefield, Suid-Afrika, 17 September 1926 – Stellenbosch, Suid-Afrika, 17 Februarie 1997) was ’n uitgewer en Afrikaanse skrywer van godsdienstige literatuur en romans, wat die Andrew Murray-prys vir haar skryfwerk verower het.

Lewe en werk

Berta Smit se moeder, die kinderverhaalskrywer Jeanne du Plessis.

Herkoms en vroeë lewe

Huiberta Johanna Maria Smit was die jongste van drie kinders. Sy het ’n ouer broer, Arnold, en ’n ouer suster, Regina. Haar pa, Arnold Willem van der Westhuizen Smit (11 Augustus 1889 – 3 November 1970), was die eerste skoolhoof van die Hoërskool Hopefield en haar ma, die verpleegster Johanna Aletta du Plessis ( 30 Augustus 1895 – 17 Desember 1967), skryf onder die naam Jeanne du Plessis (haar nooiensvan) verskeie kinderverhale en ook verhale vir tydskrifte. Berta matrikuleer aan die Hoërskool Hopefield.

Opleiding en loopbaan

Hierna sit sy haar studie voort aan die Universiteit van Stellenbosch, waar sy die B.A.-graad, B.A. Honneurs-graad en in 1960 die M.A.-graad (met ’n verhandeling oor Die roman as metode van kommunikasie) in Afrikaans en Nederlands verwerf. Sy verwerf aan dieselfde universiteit ook die Sekondêre Onderwysdiploma. Na haar voltydse studie hou sy as onderwyseres skool aan die Hoër Meisieskool Bloemhof in Stellenbosch en los daarna af by die Anglikaanse Grahamstad Opleidingskollege. Sy hou ook in Port Elizabeth skool, maar siekte dwing haar om vir ’n ruk by haar predikant-broer Arnold in die pastorie te gaan bly. In 1954 word sy redakteur van die Christelike tydskrif Naweekpos. Hierna is sy vanaf 1965 as uitgewer verbonde aan Tafelberg Uitgewers, waar sy later hoof word van die fiksie-afdeling. Tydens ’n leierskursus wat die Afrikaanse Studentevereniging in 1969 op Stellenbosch aanbied, lewer sy ’n belangrike referaat oor die eietydse tendense in die Afrikaanse roman. Om hierdie tendense, eie aan die werk van die Sestigers, as volksvreemd af te maak, is volgens haar om nie die universaliteit van ’n tydsgees te begryp nie. Sy word vanaf 1975 vir sowat nege jaar hoofuitgewer by NG Kerk-Uitgewers. Sy lewer op 25 Maart 1976 die referaat Die drie wêrelde van die letterkunde by die sesde vyfjaarlikse kongres van die Afrikaanse Skrywerskring in Pretoria.

Latere jare en sterfte

’n Paar maande na haar aftrede in 1986 word sy ernstig siek en bring drie maande in die hospitaal deur, waarna sy in 1987 terugkeer na Tafelberg Uitgewers. As uitgewer versorg sy baie van die boeke van onder meer Hennie Aucamp, M.E.R., Elsa Joubert, F.A. Venter, Audrey Blignault en Anna M. Louw. In 1989 tree sy af en word vryskut boekeredakteur. Haar gesondheid gaan vanaf 1993 agteruit wanneer sy ’n paar beroertes kry. Sy is nooit getroud nie en woon van die middel tagtigerjare langs haar suster Regina in ’n woonstel op Stellenbosch. Sy is op Donderdag 19 Februarie 1997 in Stellenbosch oorlede nadat sy bloeding op die brein opgedoen het.

Skryfwerk

Reeds as jong kind word sy gestimuleer om stories op te maak wanneer haar ouer broer en suster aan tafel vertel van die verhale wat hulle gelees het. Sy kon nog nie goed genoeg lees nie en vertel dan sommer stories wat sy self opmaak. Na die voorbeeld van haar ma se skryfwerk is sy dan ook reeds vroeg van plan om ook te skryf, wat sy dan van kleintyd af doen. Op sewe jaar skryf sy dan haar eerste storie, Eendag toe die son helder is, wat sy sommer self illustreer. Van haar bydraes verskyn op laerskool in die skool se jaarblad en van haar gedigte en kortverhale verskyn in haar studentejare in Die Stellenbosse Student. ’n Keur uit haar dagstukke wat as gereelde rubriek in Naweekpos verskyn, word later gepubliseer as Uit my Sondag-dagboek. Dit is rustige oordenkinge oor die lewe en sy kwale, in die lig van die Bybel. By Naweekpos moet sy dikwels ook self sorg vir die kortverhale en vervolgverhale.

Romans

Haar vier romans is almal godsdienstig van aard. In die eerste drie, Die vrou en die bees, Een plus een en Die man met die kitaar, word die gegewe gelaai met simboliek en slaag sy daarin om die Christelike tema te verbind met ’n sterk eksperimentele struktuur in die gees van die Sestigers.

Die vrou en die bees is ’n moralistiese allegorie. Die verhaal sentreer rondom die Man (’n beeld van Christus) wat mense roep om sy take uit te voer. Onder hulle tel Maria, enigste kind van welgestelde ouers, wie se taak rondom Julia wentel. Maria is ’n onderwyseres in Wiskunde, wat simbool is van die mens wat deur sy eie denke ’n oplossing vir die probleme van die lewe probeer soek. Julia is haar wêreldse vriendin, wat weier om van die wêreld en haarself gered te word. Daar is ook die Tikster, wat vir die Man werk, maar dan terugkeer na die wêreld en poog om Maria om te praat om saam te gaan. Die Dominee gelas ’n soektog na die Tikster, maar die Man gee Maria opdrag om na ’n ander plek te gaan waar sy vir Julia moet wag. Deur Julia vind sy die verlore Tikster, wat sy dan red. ’n Hoogtepunt in die boek is die beskrywing van Maria se besoek aan ’n verleidelike klub, waar sy in die persoon van die eienaar regstreeks met die Bose in sy sjarmante kleed te doen kry. Besoekers word hier voor spieëls geplaas waarin elkeen net homself kan sien, simbool van die selfsug en ook tekenend van die eensame stryd wat mense stry wanneer hulle in die bose verstrengel raak. Die titel van die boek verwys na ’n jeugherinnering van Maria. Die familie het ’n mak bees (simbool van die bose) gehad wat op ’n dag skielik wild geword het en op ’n vrou afgestorm het en haar teen ’n muur vasgedruk het dat die bloed spat. Hierdie herinnering het ook betrekking op die jeug van beide Julia en die Tikster.

Een plus een beeld weereens die verhaal in beide die realistiese en simboliese vlakke uit. Die jong plattelandse predikant Karel de Witt ly aan ’n chroniese veluitslag wat sy openbare optredes en menslike omgang belemmer. Daar dreig boonop ’n krisis in die gemeente deurdat die gewese gemeentelid ou-Koot Gouws se optrede dreig om die gemeente te laat skeur. Wanneer die gemeentelede Bella en Frans Coetzee se seun Thomas in ’n motorongeluk sterf, voel Karel nie opgewasse daarvoor om die begrafnis te hanteer nie en Bella dring daarop aan dat ou-Koot die begrafnis moet waarneem. Die ouderling Servaas oortuig eindelik vir Karel oor wat sy plig as dienskneg is. Net voor die begrafnis besoek Karel ’n velspesialis wat bevind dat sy velaandoening geneties en dus ongeneeslik is. Karel besef dat hy met die merke aan sy gesig sal moet saamleef en dat dit nie ’n struikelblok behoort te wees in sy diens aan die gemeenskap nie. Hierdie is dan ’n teruggryp na die titel van die roman, wat die eenheid van gees en vlees veronderstel, wat ten alle tye saam moet funksioneer ten spyte van die uiteenlopende aard daarvan. Die mens sal egter altyd in ’n stryd met homself gewikkel wees as gevolg daarvan, met die veluitskag wat simbolies is van die sonde wat elke mens altyd met hom saamdra. Karel se bediening en die hede word telkens onderbreek met terugflitse na sy tweede jaar Admissie, wat belangrik was vir sy verhouding met Lila en met sy kamermaat Eli. Sy verhouding met Lila ly onder sy innerlike onsekerheid, terwyl Eli ’n student in die sielkunde is wat hom intellektueel stimuleer, maar nie geestelik onderskraag nie. Hierdie roman besin oor die universele religieuse probleme waarvoor die mens in sy lewe te staan kom.

Die man met die kitaar beskryf die inwerking van ’n aardbewing op die vier lede van die Prins-gesin. Soos die bars in die muur na die skok raak die gesin bewus van die subtiele barste wat deur hul lewens beweeg. Die roman word in vier afdelings aangebied, met die eerste en die derde wat gebruik maak van die seun Carl-Hendrik as verteller en die ander afdelings wat in die derde persoon vertel word, maar duidelik uit die gesigspunt van Nan, die moeder. Hierdie twee karakters word dan ook baie sterker uitgebou as die pa Carl (wie se stilte ook aanduidend is van sy afstand van sy gesin) en die klein dogtertjie Heidi. Carl-Hendrik is ’n adolessent en die man met die kitaar van die titel, wat sy vrees deur musiek wil besweer en as hakkelende outsider-figuur meer waarneem as deelneem. Deur sy stories vir Heidi word sy Christelike aanslag en verbeelding uitgebeeld, terwyl hy as opponent staan teenoor sy pa, die wetenskaplike professor.

Juffrou Sophia vlug vorentoe, haar laaste boek wat verskyn na ’n stilswye van meer as twintig jaar, is ligter van aard en fokus op die herstel van ’n ouer dame na ’n ernstige operasie. Dit is ’n verwerking van haar ongepubliseerde roman Die kruisiging van Issa Jordaan. Juffrou Sophia het ’n groot operasie ondergaan en sterk nou aan in haar woonstel. Tydens haar afwesigheid is Nelson Mandela vrygelaat en het die werklikheid van haar groter wêreld dus onherkenbaar verander. Uit die klein gebeurtenisse van haar lewe probeer sy waarde kry en word die brokkies van haar lewe saamgevoeg tot ’n geheel wat tog onderling verband hou met ewige waardes. Veral belangrik is haar ontwikkeling in die eng denke wat apartheid veroorsaak het, waaruit sy nou moet probeer ontvlug. Haar verhouding met haar bediende Mavis verbeter omdat sy nie meer neerkyk op Mavis nie en Mavis dan positief hierop reageer, wat op klein skaal die oplossing vir die land se probleme in beter verhoudings illustreer. Sentraal staan die Paasfees-motief van sterwe en opstanding, van die aflegging van skuld van die verlede en die begin van ’n nuwe lewe, die oorwinning van versoening en van liefde. Dit is die vlug weg van ’n ontstellende werklikheid, maar dan tog vorentoe na ’n toekoms waar die hoop nie meer op die self is nie en waar daar ’n duidelike beeld is van wat eintlik moet wees. “Juffrou Sophia vlug vorentoe” word in 1994 met die Andrew Murray-prys vir Geestelike Literatuur bekroon.

Kortverhale

Sy skryf ook kortverhale en die verhaal Die nuwe jas, wat in Augustus 1966 in Tydskrif vir Letterkunde verskyn, is ’n ontroerende weergawe van die oujongnooi Magdaleen se soeke na ’n selfbeeld. Sy word gedomineer deur haar invalide-ma, by wie sy bly, wat ook fisies meer imposant is as sy. Sy begeer ’n nuwe jas waarvan sy hou maar wat sy nie regtig nodig het nie en koop dit nietemin, ten spyte van teenkanting van haar moeder. In die nuwe jas kry sy dan selfvertroue, maar ook hier breek haar ma haar af, sodat die verhaal die insig verkondig dat diegene wat nie ’n vaste identiteit het of wil hê nie, slegs in die oë van ander bestaan. Hierdie verhaal word deur Hennie Aucamp in Bolder, deur Merwe Scholtz in Vertellers 2 en deur Johann de Lange in Soort soek soort opgeneem.

Haar skets Die tweede kraai word opgeneem in Son op die land.

Samesteller

As samesteller stel sy die bundels ’n Boek van bevryding en ’n Boek van dankbaarheid saam, wat die Bybel as bron het.

Uit die werk van Audrey Blignault stel sy Oulap se rooi saam, ’n versameling van 32 essays oor lof en blydskap. Sy vertaal ook etlike godsdienstige boeke in Afrikaans. Deur die jare verskyn daar verskeie artikels van haar in letterkundige tydskrifte en ook in Die Burger.

Hoorspele

Die hoorspel ’n Man soos ek word in 1970 deur die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie uitgesaai en deur Leendert Dekker opgeneem in Drie Bybelhoorspele. Met Moses as hoofkarakter is hierdie geen konvensionele drama nie, met ’n vervlegting van die temas oor wie Moses was en oor wie God is. Die Bybelse verwysings word gekoppel aan terugkerende motiewe om so die betekenislae van die drama te ontwikkel. Die vernaamste motiewe is granate, druiwe en vye (simbool van die seëninge van die beloofde land), water (simbool van die lewe), dors (geestelike betekenis), die sluier en doek (simbool van die bedekking van God se glorie) en die offer buite die laer (simbool van die dood van iemand sodat ander kan lewe)

Eerbewyse

In 1996 ken die Hoërskool Hopefield die Quin Laubscher trofee vir ’n besondere prestasie deur ’n leerling of oud-leerling aan haar toe.

Publikasies

Werke uit haar pen sluit in:

Jaar	Publikasies
1964	Uit my Sondag-dagboek
	Die vrou en die bees
1967	Een plus een
1971	Die man met die kitaar
1993	Juffrou Sophia vlug vorentoe
	Samesteller
1970	’n Boek van dankbaarheid
1971	’n Boek van bevryding
1988	Oulap se rooi – Audrey Blignault
	Vertalings
1948	Liefde en verlowing – Catherine Booth
1955	Ons oë na die berge: gebede vir die praktiese lewe – John Baillie
1957	Die wêreld is sy preekstoel: die verhaal van dr. Billy Graham – George Burnham
1966	En waar is die groen papegaai? – Thomas en Wanda Zacharias
	Ou man in die boom – Gareth Adamson
1967	Kindertyd is ’n tyd van drome – Joan Walsh Anglund
1976	Haas en Mol se tien-meter-wedloop: ’n prenteboek – Hans Baumann
1978	Die verskil is Christus – Eugenia Price
1980	Die vyf stellings van Calvinisme – W.J. Seaton
1983	Ons huwelike: gebede en beloftes vir pasgetroudes – John M. Robertson
	Ter wille van ons kinders – Ron Klug
1987	By hartseer verby – Mari Hanes
	Om my bejaarde ouers beter te begryp – Andrew Lester

Bronnelys

Boeke

• Antonissen, Rob. Spitsberaad. Nasou Beperk. Elsiesrivier. Eerste uitgawe. Eerste druk, 1966.
• Aucamp, Hennie. Kort voor lank. Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad. Eerste uitgawe. Tweede druk, 1980.
• Beukes, W.D. (red.) Boekewêreld: Die Nasionale Pers in die uitgewersbedryf tot 1990. Nasionale Boekhandel Bpk. Kaapstad. Eerste uitgawe. Eerste druk, 1992.
• Botha, Danie. Die helder dae. Tafelberg-Uitgewers Beperk. Kaapstad. Eerste uitgawe, 2014.
• Cloete, T.T. (red.) Die Afrikaanse literatuur sedert sestig. Nasou Beperk. Eerste uitgawe, 1980.
• Dekker, Leendert. 3 Bybelhoorspele. Tafelberg Uitgewers Bpk. Kaapstad en Johannesburg. Eerste druk, 1972.
• Grobler, Hilda. Bolder. Blokboeke 57. Academica. Pretoria en Kaapstad. Eerste uitgawe, 1988.
• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk. Vyfde uitgawe. Eerste druk, 1988.
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2. Academica. Pretoria, Kaapstad en Johannesburg. Eerste uitgawe. Eerste druk, 1983.
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria.  Eerste uitgawe, 2005.
• Lindenberg, E. (red.) Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde. Academica. Pretoria en Kaapstad. Vierde uitgawe. Eerste druk, 1973.
• Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg. Derde hersiene uitgawe, 1969.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 1998.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 2. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 1999.
• Van der Walt, P.D. Mené Tekél. Nasionale Boekhandel. Kaapstad. Eerste uitgawe, 1969.

Tydskrifte en koerante

• Danie Botha. Berta Smit: Skrywer en uitgewer kyk terug. Die Burger, 21 Maart 1990.
• Danie Botha. Sestiger met ’n wuiwende sigaret had haar hekel aan vroomheid. Die Burger, 21 September 1996.
• Danie Botha. Afskeid van Juffrou Berta. Insig, Maart 1997.
• Elize Botha. Die ou vrou en die dood: Vier romans met verwante tematiek 1991–1993. Tydskrif vir  Geesteswetenskappe. Jaargang 35 no. 3, September 1995.
• Izak de Villiers. Afrikaans is armer sonder Berta Smit. Beeld, 23 Februarie 1997.
• Lulu Harley. ’Een plus een’ van Berta Smit. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 22 no. 2, Mei 1984.
• Albert Kloppers. Perspektiewe op verhale uit ‘Bolder’. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 27 no. 1, Februarie 1989.
• André Le Roux. Juffrou Berta vlug Mount Nelson toe. Boekewêreld, 18 Mei 1994.
• Nina Smit. Juffrou Berta vind haar toevlug in God se genade. Die Voorligter, Julie 1994.
• D.H. Steenberg Teoretiese neerslag van sestig II: Berta Smit. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 12  no. 1, Februarie 1974.

Internet

• "Berta Smit verbreek lang stilte". Beeld (bl. 1). 9 Februarie 1993. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Mei 2011. Besoek op 2 November 2016.
• "Skrywer Berta Smit sterf op 70 ná breinbloeding". Beeld (bl. 3). 21 Februarie 1997. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Mei 2011. Besoek op 2 November 2016.
• Botha, Amanda Versindaba: http://versindaba.co.za/2010/04/28/berta-smit-miskende-sestiger-miskende-digter/ Geargiveer 12 Julie 2017 op Wayback Machine
• Botha, Danie Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1990/03/31/4/1.html
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1996/12/31/10/3.html
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1997/02/20/4/2.html^{[dooie skakel]}
• Fryer, Charles. Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1997/02/28/2/24.html
• Le Roux, André. Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1994/05/18/7/22.html^{[dooie skakel]}
• LitNet ATKV-Skrywersalbum 4 Mei 2011: www.litnet.co.za
• Nieuwoudt, Una. Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1994/05/12/5/3.html

Ongepubliseerde dokumente

• Smit, Berta. Biografie. Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN)  Bloemfontein
• Van der Merwe, Chris. Hulde aan Berta Smit. Radiosondergrense: Skrywers en boeke. 23 Maart 1997.