Jump to content

Brunei

Igliwat an mga sumpay
Tikang ha Wikipedia

Mga koordinado: 4°30′N 114°40′E / 4.500°N 114.667°E / 4.500; 114.667

Nasod han Brunei, an Urukyan hin Kamurayaw

Negara Brunei Darussalam (Rumi)
نڬارا بروني دارالسلام‎ (Jawi)
Bandira han Brunei
Bandira
Crest han Brunei
Crest
Darahonon: 
  • الدائمون المحسنون بالهدى
  • Sentiasa membuat kebajikan dengan petunjuk Allah
  • "Dayuday ha pag-alágad ha pagdará han Diyos"
Awit: 

Kahamutang han  Brunei  (lunghaw) ha ASEAN  (masirom nga abuhon)  —  [Legend]
Kahamutang han  Brunei  (lunghaw)

ha ASEAN  (masirom nga abuhon)  —  [Legend]

Pamunuan
ngan gidako-i nga syudad
 Bandar Seri Begawan
4°53.417′N 114°56.533′E / 4.890283°N 114.942217°E / 4.890283; 114.942217
Opisyal nga mga pinulungan Minalayo[a]
Ginkilala
 Iningles[b]
Iba nga mga pinulongan ngan
mga lokal nga diyalekto[2][3]
Mga Opisyal nga pagsurat
Ethniko nga mga grupo
(2016[4])
Relihiyon
Sunni nga Islam
(Mga) Tawag hin tawo Bruneiano
Kagamhanan Unitaryo nga Islamico nga
absoluta nga monarkiya
Hassanal Bolkiah
Al-Muhtadee Billah
Abdul Aziz Juned
Magbabalaod Magbabalaod nga Konseho
Kahimo
c. 1368
ika-15 – ika-19 nga gatostuig
17 Septyembre 1888
1941–1945
• Paglugaring tikang han Reino Unido
1 Enero 1984
7 Enero 1984
Langyab
• Bug-os
 5,765 km2 (2,226 sq mi) (ika-164)
• Katubigan (%)
 8.6
Kamolupyohan
• 2018[5] estimate
 442,400[5] (ika-168)
• Densidad
 72.11/km2 (186.8/sq mi) (ika-134)
GDP (PPP) 2019 nga banabana
• Bug-os
 $36.854 ka bilyon[6] (ika-125)
• Per capita
 $83,777[6] (ika-4)
GDP (nominal) 2019 nga banabana
• Bug-os
 $13.325 ka bilyon[6] (ika-124)
• Per capita
 $30,290[6] (ika-29)
HDI (2017) ▼ 0.853[7]
hataas hin duro · ika-39
Salapi Brunei nga dollar (BND)
Zona hin oras UTC+8 (Brunei Darussalam nga Oras)
Dapit hin pagmanehar walá
Kodigo hin pagtawag +673[c]
ISO 3166 nga kodigo BN
Internet TLD .bn[8]
  1. ^ Ha ilarom han Artikulo 82: "Opisyal nga pinulungan" han Konstitusyon han Brunei, Minalayo an opisyal nga pinulungan.
  2. ^ Ha ilarom han Artikulo 82: "Opisyal nga pinulungan" han Konstitusyon han Brunei, gingagamit an Ininglis ha opisyal nga mga dokumento (bilinggwal it mga opisyal nga dokumento; Minalayo ngan Ininglis).[9]
  3. ^ Pati gihapon an 080 tikang ha Sinirangan nga Malaysia.
Ini nga article mayda Inarabo nga sinurat. Kun waray an sakto nga pagbulig hin pagpakita, bangin it imo makita mga tigaman panpaki-ana, mga kahon, o iba nga mga tigaman.

An Brunei, nga an opisyal nga pagtawag Nasod han Brunei, an Urukyan hin Kamurayaw[10] (Minalayo: Negara Brunei Darussalam, Jawi: نڬارا بروني دارالسلام‎), usá nga soberano nga estado nga nahamutang ha amihan nga labnasan han purô han Borneo ha Timugan nga Asya. Gawas han labnasan hini ngan han Dagat han Salatan nga Tsina, ginpalibotan an nasod han Malaysiano nga estado han Sarawak. Ginbahin iní hin duhá ka báhin han Sarawak nga distrito han Limbang. An Brunei amo la an soberano nga estado nga nahamutang hin bug-os ha purô han Borneo; an nahabilin han teritoryo han purô nabahinbahin han mga nasod han Malaysia ngan Indonesia. An kamolupyohan han Brunei 423,196 han 2016.[11]

Ha gihataasi nga pagkakusog han Imperyo Bruneihanon, hi Sultan Bolkiah (naghadì 1485–1528) ginsiríng nga amo an nagdumara han kadam-an nga mga rehiyon han Borneo, upod an yanâ-nga-adlaw nga Sarawak ngan Sabah, pati gihapon an Kapurupod'an Sulu nga naatubang han dumagsaan nga punto han Borneo, Seludong (an yanâ-nga-adlaw nga Manila), ngan an mga kapurupod'an nga naatubang tikang han kanawayan nga dapit han Borneo. An estado nga pandagat ginbisita han Expedisyon ni Magallanes han Espanya didâ han 1521 ngan nakig-away ini patok han Espanya didâ han 1578 nga Gera Katchila.

Didâ han ika-19 nga gatostuig, an Imperyo Bruneihanon nagtikang pagluya. Ginhatag han Sultanato an Sarawak (Kuching) kan James Brooke ngan ginhimò hiyá nga Busag nga Rajah, ngan ginhatag hiní an Sabah ngadto han Britániko nga North Borneo Chartered Company. Han 1888, an Brunei nagín usá nga Britániko nga protektorado ngan ginbutangan hin Britániko nga residente nga amo an kolonyal nga nagdudumara han 1906. Katapos han pag-okupar han mga Haponés han Ikaduha nga Gera han Kalibotan, han 1959 mayda bag-o nga konstitusyon nga ginsurat. Han 1962, usá nga armado nga rebelyon patok han monarkiya napirde pinaagi hin pagbulig han mga Britániko.[12]

Nakakuhà an Brunei han paglugaríng hiní tikang han Reino Unido didâ han 1 Enero 1984. An pagtubò ha ekonomiiya dida han mga dekada han mga 1990 ngan mga 2000, upod han pagtikahitaas han GDP hin 56% tikang 1999 tubtub 2008, nagbag-o han Brunei ngadto hin industrialisado nga nasod. Nagkaada ini hin karikohan tikang hin extensibo nga mga larangan hin petroleo ngan natural gas. An Brunei mayda han ikaduhá-nga-gihataasi nga Human Development Index ha mga nasod han Timugan nga Asya, sunod han Singgapura, ngan ginkaklasipika iní nga "napadukwag nga nasod".[13] Sumala han International Monetary Fund (IMF), ginranggo an Brunei nga ikalimá ha kalibutan ha gross domestic product per capita ha purchasing power parity. Ginbanabana han IMF han 2011 nga an Brunei usá hin duhá nga nasod (Libya an ikaduhá nga nasod) nga mayda utang-nga-públiko nga 0% han nasodnon nga GDP. Ginranggo gihapon han Forbes an Brunei nga ikalimá nga girikohi nga nasod tikang hin 182 ka nasod, nga nabatakán han mga larangan hin petroleo ngan natural gas hiní.[14]

Etimolohiya

[igliwat | Igliwat an wikitext]

Sumala ha leyenda, gintúkod an Brunei ni Awang Alak Betatar, nga ha urhe nagin Sultan Muhammad Shah. Nagbalhin hiyá tikang ha Garang ha Distrito han Temburong[15] ngadto han estero han Salog Brunei, nga diín nadiskubre an Brunei. Sumala ha leyenda, ha paglugsong niya, sinmiríng hiyá, Baru nah (kun ighubad "¡ada na!" o "didâ"), nga diin nagtikang an ngaran nga "Brunei".[16] Hiyá an syahan nga Muslim nga namunò han Brunei.[17] Ugsa han paghataas han Imperyo Bruneihanon ha ilarom han Muslim nga Dinastiya Bolkiah, gintutuohan nga an Brunei nailarom anay hin mga Buddhista nga mga namuno.[18]

Ginbag-ohan iní hin ngaran nga "Barunai" han ika-14 ng gatostuig, posible nga naimpluwensya han Sanskrit nga pulong "varuṇ" (वरुण), nga nangangahulongan "mandarágat".[19] An pulong nga "Borneo" amo gihapon an gintikangan. Didâ han bug-os nga ngaran han nasod nga Negara Brunei Darussalam, an darussalam (Inarabo: دار السلام‎) nangangahulogan nga "urukyan hin kamurayaw", samtang an negara nangangahulohgan nga "nasod" ha Minalayo.

An gisayohi nga nahabutang nga pagdokumenta han Katundan mahitungod han Brunei an ginsurat han Italyano nga hi Ludovico di Varthema, nga nagsiríng gihapon nga an "Bruneihanon nga katawhan mayda maburubusag nga panit kaysa han mga katawhan nga iya ginkatapo ha Kapurupod'an Maluku". Didâ han iya pagdokumento han 1550;

Inmulpot kami ha purô han Bornei (Brunei o Borneo), nga hirayo tikang han Maluch mga duhá ka gatos ka milyas, ngan nasabtan gihapon namon nga iní baga hin darudako kaysa han usá ngan haruhamubo. Mga pagano an katawhan ngan mga tawo hin maupay an kaburut-on. An ira kapanit maburubusag kaysa han iba....dinhi hini nga purô maupay an pagdumara han pagkamatadong...[20]

Politika ngan kagamhanan

[igliwat | Igliwat an wikitext]
Hi Hassanal Bolkiah, Sultan han Brunei.

An sistema hin politika han Brunei ginpapamunuan han konstitusyon ngan han nasodnon nga tradisyon han Malayo nga Islamiko nga Monarkiya (Melayu Islam Beraja; MIB). An tuló nga bahin han MIB naglalakip hin Malayo nga kultura, Islamiko nga relihiyon, ngan an batakan ha politika ha ilarom han monarkiya.[21] Mayda ini sistema hin balaod nga nahibase ha Inglis nga common law, bisan man kun an Islamiko nga balaod (shariah) labaw hini hin pirá nga mga kaso.[22] Mayda parlamento an Brunei kundi waray piniliay, an kataposan nga piniliay ginbuhat han 1962.[23]

Ha ilarom han 1959 nga konstitusyon han Brunai, An Iya Mahestad nga hi Paduka Seri Baginda Sultan Haji Hassanal Bolkiah Mu'izzaddin Waddaulah amo an mangulo hin estado nga mayda bug-os nga ehekutibo nga awtoridad. Tikang han 1962, ini nga kagamhanan naglakip hin mga kagamhanan hin emerhensya, nga ginbabag-o hin tagduha ka tuig. An Brunei teknikal nga nailarom hin balaod militar tikang han Brunei nga Rebelyon han 1962.[24] Hi Hassanal Bolkiah amo gihapon an Primer Ministro han estado, an Ministro hin Finansya ngan Ministro hin Depensa.[25]

Mga Distrito han Brunei

[igliwat | Igliwat an wikitext]
Map indicating the districts of Brunei
No. District Capital
1. Belait Kuala Belait
2. Brunei-Muara Bandar Seri Begawan
3. Temburong Bangar
4. Tutong Pekan Tutong

Mga tigaman

[igliwat | Igliwat an wikitext]

Mga kasarigan

[igliwat | Igliwat an wikitext]
  1. ↑ Writing contest promotes usage, history of Jawi script Ginhipos 12 Hunyo 2012 han Wayback Machine. The Brunei Times (22 Oktubre 2010)
  2. ↑ "Brunei". Ethnologue. 19 Pebrero 1999. Ginkuhà 30 Disyembre 2013.
  3. ↑ "Call to add ethnic languages as optional subject in schools". Ginhipos tikang han orihinal han 19 Nobyembre 2013. Ginkuhà 19 Nobyembre 2013. Cite uses deprecated parameter |deadurl= (help)
  4. ↑ "The World Factbook". CIA. Ginhipos tikang han orihinal han 12 Hunyo 2007. Ginkuhà 28 Enero 2018.
  5. ↑ 5.0 5.1 "National Statistics". depd.gov.bn. Ginhipos tikang han orihinal han 11 Nobyembre 2016. Ginkuhà 1 Hulyo 2015.
  6. ↑ 6.0 6.1 6.2 6.3 "World Economic Outlook Database, January 2019". IMF.org. International Monetary Fund. Ginkuhà 24 Pebrero 2019.
  7. ↑ "Human Development Indices and Indicators: 2018 Statistical update" (PDF). United Nations Development Programme. 15 Septyembre 2018. Ginkuhà 15 Septyembre 2018.
  8. ↑ "Delegation Record for .BN". IANA. Ginkuhà 6 Nobyembre 2015.
  9. ↑ "Constitution of Brunei Darussalam" (PDF). Attorney General's Chambers Brunei Darussalam. Ginkuhà 15 Oktubre 2013.[dead link]
  10. ↑ Peter Haggett (ed). Encyclopedia of World Geography, Volume 1, Marshall Cavendish, 2001, p. 2913.
  11. ↑ "World Population Prospects: The 2017 Revision". ESA.UN.org (custom data acquired via website). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Ginkuhà 10 Septyembre 2017.
  12. ↑ Pocock, Tom (1973). Fighting General – The Public &Private Campaigns of General Sir Walter Walker (First ed.). London: Collins. ISBN 0-00-211295-7. https://archive.org/details/fightinggeneralp0000poco. 
  13. ↑ "Human Development Reports". United Nations. Ginkuhà 5 Oktubre 2009.
  14. ↑ "Forbes ranks Brunei fifth richest nation". 25 Pebrero 2012. Ginhipos tikang han orihinal han 26 Pebrero 2012. Cite uses deprecated parameter |deadurl= (help)
  15. ↑ History for Brunei, p. 26
  16. ↑ Marie-Sybille de Vienne (9 Marso 2015). Brunei: From the Age of Commerce to the 21st Century. NUS Press. pp. 27–. ISBN 978-9971-69-818-8. https://books.google.com/books?id=IfpIBwAAQBAJ&pg=PA27. 
  17. ↑ "Treasuring Brunei's past". Southeast Asian Archaeology. 8 Marso 2007. Ginkuhà 19 Septyembre 2011.
  18. ↑ Robert Nicholl (1980). Notes on Some Controversial Issues in Brunei History. pp. 32–37. https://books.google.com/books?id=EN-hXwAACAAJ. 
  19. ↑ James B. Minahan (30 Agosto 2012). Ethnic Groups of South Asia and the Pacific: An Encyclopedia: An Encyclopedia. ABC-CLIO. p. 75. ISBN 978-1-59884-660-7. https://books.google.com/books?id=fOQkpcVcd9AC&pg=PT75. 
  20. ↑ Bilcher Bala (2005). Thalassocracy: a history of the medieval Sultanate of Brunei Darussalam. School of Social Sciences, Universiti Malaysia Sabah. ISBN 978-983-2643-74-6. https://books.google.com/books?id=-bQuAQAAIAAJ. 
  21. ↑ Ipakita an sayop: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named bruneipress.com.bn
  22. ↑ Ipakita an sayop: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named cia
  23. ↑ "Brunei Darussalam : Constitution and politics". thecommonwealth.org. Ginhipos tikang han orihinal han 11 Marso 2016. Ginkuhà 16 Nobyembre 2019.
  24. ↑ Ipakita an sayop: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named US DOS
  25. ↑ PMO Organisation Chart. "Organisation Chart at the Prime Minister's Office". Ginkuhà 14 Enero 2012.

Mga sumpay ha gawas

[igliwat | Igliwat an wikitext]
Dugang nga pamiling mahitungod han Brunei ha kanan Wikipedia mga bugto nga proyekto:
Mga kasirigngon tikang ha Wiktionary
Sarigan nga basahon tikang ha Wikibooks
Mga hulád tikang ha Wikiquote
Gintikangan nga mga kasuratan tikang ha Wikisource
Mga imahe ngan medya tikang ha Commons
Mga sumat notisya tikang ha Wikinews
Pagkukuhaan hin pagtuon tikang ha Wikiversity


Kagamhanan

Impormasyon ha kasahiran

Biyahe



Katig-uban han mga Nasod ha Salatan-Sinirangan Asya / Association of Southeast Asian Nations (ASEAN)
Birmania /Myanmar | Brunei | Cambodia/Camboya | Indonesia/Indonesya | Laos | Malaysia | Pilipinas | Singgapura | Taylandya/Thailand | Vietnam
Mga Nasod ha Timugan nga Asya
Birmania/Myanmar | Brunei | Cambodia/Camboya | Indonesia | Laos | Malaysia | Pilipinas | Singgapura/Singapur | Sinirangan nga Timor | Thailand/Tailandya | Vietnam
Mga Nasod ha Asya
Afganistan | Amihanan nga Korea | Arabya Saudi | *Armenya | *Aserbaiyan | Barein | Bangladesh | Birmania/Myanmar | Brunei | Butan | Cambodia/Camboya | *Ehipto | Emiratos Arabes Unidos | *Georgia | Hapon | Hordanya | India | Indonesia/Indonesya | Irak | Iran | Israel | *Kasahistan/Kazakhstan | Kirguistan | Kuwait | Laos | Libano | Malaysia | Maldivas | Mongolya | Nepal | Oman | Pakistan | Pilipinas | Qatar/Catar | *Rusia | Salatan nga Korea | Singgapura | Sinirangan nga Timor | Sirya | Sri Lanka | Taiwan (Republika han Tsina) | Tayikistan | Thailand/Tailandya | Tsina (Kanan Katawhan Republika han Tsina) | Turkmenistan | Turkeya | Usbekistan | Vietnam | Yemen
Ginkuha tikang ha "https://war.wikipedia.org/w/index.php?title=Brunei&oldid=7643122"