Byzantijnse Riek

't Byzantijnse Riek was 'n overhang van 't Romeinse Riek. 't Offisjele behun wor ehouwen op 330 n.Chr., toen a Byzantium den oôdstad wier in plekke van Rome, dat a steeds minder blangriek wier as hevolg van anvall'n van buutnof, burheroôrlohen en aore probleem'n. Byzantium wier, toen a 't den oôdstad van 't Oôst-Romeinse Riek wier, ofwè 't Byzantijnse Riek, omedopt toet Nova Roma, laeter wier de naem Constantinopel anehouwen.

't Byzantijnse Riek wor ok wè 't Oôst-Romeinse Riek enoemd, Eihlijk is deze benaemieng onjuust, wunnir a 'j der vanuut hi da der nae 395 hin spraeke mi is ewist van 'n West- en Oôst-Romeins Riek, mè van eên Romeins Riek verdield in twi 'elt'n.

Constantinopel

Constantinopel was 'n economisch hoed lihh'nde stad, omda 't an verschill'nde 'andelsroutes lag. Dirrum was 't vrie logisch da, nae 't verval van Rome, voe deze stad as nieuwen oôdstad wier ekozen. Ok militair eziene lag de stad op een stratehisch punt.

Constantijn de Hroôte

Den eêste keizer van 't Byzantijnse Riek was Constantijn de Hroôte. Deze voern hroôte hervormiengen deur op administratief, economisch en militair hebied. Zoe steln die onder aore de praefectus praetorio an, deze minsen stoengen 'n bie op 't hebied van burherlijke en militaire zaok'n (lees: minsen voe burherlijke en mensen voe militaire zaok'n). Ok 'andeln Constantijn tehen de voôrmaelihe Romeinse behripp'n deur ok christen'n oôhe functies te laetn bekleeën. Deur zen afwiekende 'andelswieze onstoeng der een splitsienge tussen 't West-Romeinse en 't Oôst-Romeinse Riek.

Splitsieng Oôst-West

Vanwehe de betere finansjele middels kon 't Oôst-Romeinse Riek zen eihen vee beter weern tehen vijan'n deur 'uursoldaot'n of ofkoôpienge. Zo wier in de vuven eêuwe 't West-Romeinse Riek overweldigd deur Germaonse stamm'n en bleef 't Oôst-Romeinse Riek espaerd. Deze Germaonse stamm'n erkenn'n in 476 de keizer van 't Byzantijnse Riek, mè ouwen der eihen voe de rest afziedig. De beweuners van 't Oôst-Romeinse Riek voeln der eihen echt Romeins en voeln der eihen dan ok de offisjele erfhenaemen van 't hroôte Romeinse keizerriek. Ze noem'n der eihen dan ok ρομαιοι (romaioi).

De taele

Omda 't Byzantijnse Riek een vervolg was van 't Romeinse Riek, was den offisjele taele van 't Byzantijnse Riek toet de zeven'n eêuwe 't Latiens, mè iernae wier dit 't Hrieks. Sommihe weetnschappers stelln da ier pas 't Byzantijnse Riek start en ier de scheidieng lig tussen 't Byzantijnse en Romeinse Riek.

Keizer Justiniaonus

Keizer Justiniaonus I

In 527 kwam keizer Justiniaonus I op de troôn van 't Byzantijnse Riek. Iermie behon en tied van uutbreidieng van 't aele Byzantijnse Riek dat a zen eihen tiedens 't oôgtepunt van zen reheêrienge uutstrekk'n van Zuud-Spanje toet Perzië en Noôrd-Afrika. 't Belangriekste front bevon zen eihen an de hrens mie 't Perzische riek, wir a toentertied de dynastie van de Sassanied'n eersen. Mie ulder konieng, Khusro I, sloot Justiniaonus in 532 een vredesverdrag, wirin a was vasteleid da Justiniaonus ieder jaer een bepaold bedrag an de Sassanied'n zou betaeln.

Corpus Iuris Civilis

In 529 volhen hroôte ontwikkeliengen op politiek hebied. 't Romeinse recht wier onder leidieng van de praefectus Jewannes de Cappadociër herziene en ieruut wier de Corpus Iuris Civilis saem'nesteld. In deze verzaemelienge van wett'n wazzen onder aore de Justiniaonse Codex en de Dihest'n anwezig. In de lessen ston'n rehels en andvessen voe Romeinse jurissen, die an tot voe kort zelf der eihen rehels kon'n bepaeln.

De Vandaolse en Hotische oôrlohen

In 533 behon Justiniaonus de Vandaolsen oôrlog, een veltocht ni Noôrd-Afrika tehen de Vandaoln. De Byzantijn'n verslohen de Vandaoln, mè 't duurn toet 548 voedan echt aolle stamm'n waorn onderworpn. Ok behon Justiniaonus de Hotischen oôrlog tehen de Ostrohoot'n in Itâlië, uut ni mier macht en hrondhebied. De Ostrohoot'n verzaemeln der eihen echter in 546 onder leidieng van konieng Totila en erovern op 17 december Rome. In 549 riep Justiniaonus zen heneraol trug uut Itâlië, mè in 551 versloog een Byzantijns leher, tell'nde 35.000 man, onder leidieng van heneraol Narses de Ostrohoot'n. De Ostrohoot'n wiern ondanks der verzet voehoed uut Itâlië verdreven, ondanks aore invall'n van Germaonse stamm'n tehen de Byzantijn'n.

De Perzen en de Balkan

't Byzantijnse Riek op zen hrost, rond 565.

'n Aor an de Byzantijn'n vieandig hezind volk waeren de ieder henoemde Sassanied'n. Tiedens de Romeins-Perzische oôrlohen verovern zie onder aore de Romeinse provincie Mesopotamia. Ok wier af en toe ofewisseld mie een periode van vrede. In 561 kwamm'n deze Perzische oôrlohen toet een ènde mie 't sluten van een vredesvedrag tussen Khusro I en Justiniaonus I. Bie deze vredesoverienkomst zat der nog slechs ien zwakke schaokel in 't Byzantijnse Riek, de Balkan. In 559 wier op dit punt 't riek anevalln deur de Slaoven en de Kutrihuurn. Nae een vredesakkoôrd raekn ok de toestan'n in dit hebied rustig. Uuteindelijk raekn 't Byzantijnse Riek in 565 op 't oôgtepunt van zen macht en a 't hroste hrondhebied wat a 't oeit ekend ai.

Verschill'nde keizers

In 565 vieln de Lanhobarn Itâlië binn'n en verovern twiderde van 't land; intussen weihern de opevolgde Justinus II schattieng an de Perzen te betaeln. Naeda Justinus krankzinnig was eworn, kwam Tiberios an de macht, die a te maeken kreeg mie Perzische en invall'n van de Avaorn. In 582 kwam voemaelig heneraol Maurikios an de macht, die a vrede sloot mie de Perzische sjah Khusro II en de Avaorn en Slaoven verjoog. Maurikios wier echter vermoôrd bie een staetshreep deur Phokas. Tiedens um zen reherieng wier de Romeinse provincie Mesopotamia wee veroverd; in 610 wier 't een ofezet.

Herakleios

De nieuwen 'eêrser was Herakleios. Onder zien reherieng verovern de Perzen 't Min'n Oôssen toet Damaskus (Syrië) en Jeruzalem (Israël). Ierbie wiern de relekwieën van 't 'eilihe kruus mee'evoerd ni Perzië. In de Slag bie Nineve wiern de Sassanied'n echter wee deur Herakleios verpletternd verslohen. De oôrlog a vee van beie volk'n eëist, wat a zou blieken bie de anvall'n van de Arabiern.

Oriëntaotie op Hriek'nland en 't verval

Tiedens de reherieng van Herakleios von een blangrieke verschuvieng plekke. Ie was naemelijk den eêste keizer die a de titel βασιλευς anieuw, de Hriekse benaemieng voe konieng of keizer. Ok wier bie offisjele helehenheed'n en document'n noe bieni aoltied hebruuk emikt van 't Hrieks in plekke van 't Latien. Neffen deze verschuvieng zien we onder de reherieng van Herakleios ok de teruggang van 't Byzantijnse Riek. De Arabiern aon ondertussen 't Min'n Oôssen veroverd en waern deuredrongen toet in een hroôt deêl van Turkije. Van 674 toet 678 belehern ze zelfs de Byzantijnsen oôdstad Constantinopel.

't Eêste Bulhaorse Riek en hebiedsafnaeme

De verplekkieng van 't oôdfront ni de Arabiern zurhen der voe dan de volkern op de Balkan langzaem mè zeker oprukk'n en de Bulhaorn wiern verslohen deur de Khazaorn. Constantijn IV teêken'n een akkoôrd mie de Bulhaorse khan Asparoech, wimie a 't Eêste Bulhaorse Riek behon.

Toen a Constans II an de macht ekomm'n was, hoeng dezen deur mie 't monotheïstische beleid van Herakleios, wirop a vee tehenstand was. Vanwehe de rissestensie op zen reherienge vetrok Constans ni Syracuse, vanwir uut a 't een noe zeteln. De steeds blangrieker eworn senaot a echter ok steeds meer kretiek op 't keizerlijke 'andeln. In de zeven'n eêuwe ressen van 't Riek deur de enorme hebiedsveroverienge van de omlihhende volk'n nie meêr dan Anatolië (in 't udihe Turkije), ienkele hebied'n in Itâlië, de zudelijke Balkan en de Chersonesos.

'Byzantijnse Renaissance'

Nae een periode wirin a 't iconoclasme, 't verbod op de icoon'nvereêrienge, een blangriek punt was, von een nieuwen oplevieng van 't Byzantijnse Riek plekke. Den 'andel leven op vanwehe een sterkern, compactern militaire lihhieng en 'n verbeterde veiligeid.

Deze zohenaemde 'Byzantijnse Renaissance' zurhen voe een verbeterienge op economisch, cultureel, administratief en wethevend hebied en 't themata-systeem wier eperfecsjoneerd. Dit ieuw in dan verschill'nde lehers op bepaelde vastestelde stikken land civiele autorriteit aon, mè wè onderheschikt waern an de keizer. Den opleving van 't Byzantijnse Riek was dus te dank'n an de perfecsjonerieng van dit systeem, de versoepelieng van 't Romeinse recht en 't toevoehen van Hriekse element'n ierin.

Politieke stabiliteit en de Slag bie Kleidion

In de nehen'n en tiende eêuwe was 't er wee een zekern stabiliteit in 't riek en onder de reherieng van Nikephoros II Phokas en Jewannes I Tzimiskes wier 't riek wee uutebreid toet in Syrië en Irak. De verhoudieng'n mie 't Vaticaon waern slecht, wideur a in 894 tsaor Simeon I van 't hekerst'nde Bulharije 't riek binn'nviel. Pas drie eêuwen laeter, in de Slag bie Kleidion, wier 't Bulhaorse leher verpletternd verslohen nae tientalle oôrlogscampanjes van Basileios II. In 1018 ieuw 't Bulhaorse Riek op te bestaene en wier 't onderdeêl van 't Byzantijnse Riek.

Relihieuze scheidieng tussen oôst en west

In 1054 was 't er, naeda de paus de bul van excommunicaotie a laetn stell'n op 't altaer van de Hagia Sophia, een dieptepunt van de scheidieng tussen oôst en west. Oewel a deze splitsieng vurral op relihieus hebied plekkevon, was dit ok 't heval op poletiek en bestierlijk hebied. De splitsieng tussen de Roms-kattelieke kerke in 't wessen en de Byzantijns Orthodoxe kerke in 't oôssen zou hroôte hevolhen èn.

't Hesplitste keizerriek

't Riek rond 1265

In den 11e eêuwe von een hroôte crisis plekke voe 't Byzantijnse Riek. De vanuut Centraol-Azië komm'nde Seltsjoek'n verslohen de Byzantijnse keizer Romanos IV verassend tiedens de Slag bie Manzikert en verovern bieni ael Anatolië toet an Armenië.

Iernae volhen de vuuf kruustochen. Iets voe de Derde Kruustocht, in 1186, behonn'n de Bulhaorn een twidde opstand, wiruut a 't Twidde Bulhaorse Riek onstoeng. Vanaf de 13e eêuwe behon de macht van 't Byzantijnse Riek of te neem'n. In 1204 wier Constantinopel deur Latiense kruusvaeders eplunderd en veroverd. 't Eênihe 't a nog ressen van 't riek waern 't Keizerriek Nicea, 't Keizerriek Trebizonde en 't Despotaot Epirus.

In 1261 slaehen 't Keizerriek Nicea derin Constantinopel te herovern. Michaël VIII Palaiologos, den an de macht ekomm'n keizer, koos der echter nie voe zen bezittiengen veilig te stelln, mè wiln zen hebied uut hen breien. Ierdeur viel in 1390 ok de leste Byzantijnse stad in Anatolië, Philadelphia.

Opkomst Ottomaonse Riek en den onderhang

In de veêrtien'n eêuwe vereênihen de Turken der eihen toet 't Ottomaonse Riek, en nae de burheroôrlog die a eheerst a, stortn bie een aerdbevieng in Gallipoli in 1354 een Byzantijns fort in, wideur an de Ottomaonse Turken onehinderd Europa kon'n binn'ntrokkn. In datzelfde jaer verovern de Turken nog Servië en trokk'n deur toet in Kosovo.

Op de veroveriengn van de Ottomaon'n vroog keizer Jewannes V om 'ulpe an de paus, mè omda 't een eêst de Oôsters-Orthodoxe kerke a escheien van de Roms-kattelieke kerke, hoeng de paus nie akkoôrd. Omda 't een vriewè hin aore keuze am hoeng Jewannes V over toet 't Roôms-katholicisme. De Ottomaon'n ston'n echter op 2 april 1453 voe de poôrt'n van Constantinopel. De verwaerloôsde stad, eplaegd deur conflictn', teln slechs nog 7.000 soldaot'n tehenover 't 80.000 man tellnde leher van sultan Mehmet II. De leste Byzantijnse keizer, Constantijn XI, wier zeêr warschijnlijk edoôd in de strijd.