Cultura de Otieri

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

Sèligas Mater Mediterrànea - su de IV millènnios a.C. - Museu archeològicu natzionale de Casteddu.

Sa cultura de Otieri (o de Santu Micheli) fiat una cultura prenuràgica chi si fiat isvilupada in totu sa Sardigna durante unu perìodu de tempus chi andat dae su 4000 a.C. a su 3300 a.C. Su nùmene suo derivat de sa localidade in ue ant nd'ant atzapadu pro sa prima borta testimonias de importu, una gruta mutida de Santu Micheli, in sa tzitade de Otieri in sa Sardigna setentrionale.

Sos iscavos archeològicos fatos in su 1914 e a pustis in su 1949 ant bogadu a campu ogetos cun finiduras mai bidas finas a tando in Sardigna. Custos acatamentos evidèntziant in manera crara su progressu sotziale e culturale de annotu otènnidu dae sas populatziones preistòricas sardas, progressu chi si fiat estèndidu fintzas prus indedda de s'istrintu de Bonifàtziu, finas a sa Còrsica.

In sa gruta de Santu Micheli ant atzapadu vasos traballados in manera fine e frunidos de trìpodes, cun motivos geomètricos intzizos in manera elegante subra de s'arghidda e colorados cun màngala ruja. Sos prus datados si presentant de forma tunda e pagu rifinidos, in càmbiu sos de època prus tarda sunt istilizados meda e cun una forma prus afinada. Subra de sa base de custos importantes acatamentos sos archeòlogos sunt de acordu a definire sa Cultura de Otieri che a sa prima grandu cultura sarda.

Frammentu de vasu cun figuras umanas, Museu natzionale archeològicu e etnogràficu G. A. Sanna

Orìgines orientales

Sos istudiosos cunsìderant custu tipu de vasos che a una novidade pro sa Sardigna neolìtica e finas a tando manufatos sìmiles si pensaiant tìpicos de sas ìsulas Tzìclades e de Creta. Intre sos istudiosos b'est chie presumit chi a pustis de iscàmbios de importu cun cuddas ìsulas larganas, tècnicas de manifatura noas, connoschimentos noos pro su chi pertocat a sa metallurgia e istiles de vida noos mudarent sas culturas chi giai esistiant dende un'impulsu de annotu a sos cummèrtzios e originende una sotziedade tzivile organizada in manera istàbile in comunidades medas. Pro more de custas testimonias pretziosas s'orìgine de sa Cultura de Otieri fiat istadu definida dae unos cantos istudiosos de providèntzia orientale, e mescamente custos acatamentos diant àere dimustradu sena duda su forte iscàmbiu culturale e cummertziale intercùrridu intre sos sardos prenuràgicos e populatziones neolìticas gregas.

Tzeràmica de sa cultura de Otieri

Istrutura sotzio-econòmica

A parre de unu de sos istudiosos prus nòdidos de sa preistòria sarda, s'archeòlogu Giuanni Lilliu, una peculiaridade de custa cultura fiat istada su de s'evòlvere in manera progressiva de una sotziedade originària de casta urbana e sedentària, a una sotziedade rurale e massaja ue sas populatziones biviant pro su prus agrupadas in bidditzolos minores.

Custa caraterìstica de importu mannu - semper a parre de s'istudiosu mannu - tenet unu significadu istòricu pretzisu ca indivìduat sas orìgines e ispiegat sos modellos imbenientes de isvilupu de sa Sardigna in su colare de sos sèculos, modellos isvilupados (in parte galu oe) subra de su tipu de sotziedade de su bidditzolu

Sos bidditzolos

In s'ìsula ant atzapadu in totue, siat in sas pranuras chi in sos montes, prus de 200 tzentros rurales minores, costituidos pro su prus de cabannas fraigadas in pedra, cun unu muru tzirculare (ma fintzas retangulare) subra de ue a pustis poniant un'istrutura in linna coberta posca de frascas.

A Puisteris, a curtzu a Mòguru, nd'ant agatadu unu formadu de 267 cabannas, si pensat pesadas fintzas subra de palos cravados in su terrinu. Sos pamentos fiant costituidos dae lastras de calcare, de impedradu de basaltu o arghidda pressada.

Sa mancàntzia totale de fortificatziones a defensa de sos bidditzolos e s'iscassia de armas atzapadas in sos interros lassant pensare chi custas gentes abitaiant in manera paghiosa su territòriu e peruna evidèntzia bogat a campu signos de cudda classe de gherrianos chi at a nàschere, prus a tardu, forte meda e dominante, durante sa tziviltade nuràgica, mancari, in sa facies gadduresa giai s'incumintzat a bìdere sa nàschida de un'aristocratzia particulare, in cuntrastu cun s'istrutura pro su prus democràtica de sa currente printzipale in sa cultura de Otieri.

Santu Giuanni Suèrgiu, Necròpoli de Is Loccis-Santus.

Su cultu de sos mortos

Istigas de importu mannu testimòniant, intre sas gentes chi abitaiant sa Sardigna de cussu perìodu, s'isvilupu graduale de un'universu ispirituale articuladu cun cultos diferentes e particulares chi bi fiant connètidos. Intre custos de seguru su prus de importu fiat su chi fiat ligadu a sos defuntos e a s'interru caraterìsticu issoro grutigheddas particulares fossadas cun abilidade meda in sa roca.

Sos chircadores cunsiderant custa costumàntzia tìpica de cuddas sotziedades massajas chi, isvilupende cuntzetos sagrados particulares, aiant identificadu in sa cunservatzione de sos corpos una manera pro nd'assegurare fintzas sa rigeneratzione de sa vida, rigeneratzione chi - a parre de custos creìngios - acontessiat pro mèdiu de sa rinàschida istajonale naturale de sos tziclos vegetativos. Fintzas sa tintura de sos mortos cun màngala ruja teniat unu significadu rigenerativu, ca su ruju fiat su colore de su sàmbene e pintende·los de ruju - sighende custos creìngios subra de sa fertilidade - si torraiat sa vida.

Necròpoli de Montessu (Sa Baronia), internu de una Domo de gianas

Sos interros diferentes

Gasi comente sas cabannas costituiant unu bidditzolu, fintzas sos interros fiant agrupados in 'comunidades de defuntos' minores: sas necròpolis, chi sos sardos posca aiant mutidu Domus de Janas. Medas de custas, sas prus monumentales, sunt cunsiderados interros de capos polìticos e fortzis fintzas religiosos, gasi comente acontessiat in Creta e in àteras alas de s'oriente mediterràneu. Sa finesa cun sa cale fiant decorados sos muros e s'acatamentu de manufatos elaborados cunfirmant sas ipòtesis de una sotziedade organizada bene a beru e cun una cultura avantzada. Medas sunt sos esèmpios de custos fàbbricos particulares e faghet a distìnghere printzipalmente duas castas de interros:

• Sas tumbas ipogèicas, mutidas Domus de Janas.
• Sos interros a tzìrculu, o tzìrculos megalìticos, tìpicos de sa facies gadduresa.

Sas tumbas ipogèicas

 

Ant agatadu - ispainadas in totu s'ìsula - prus de 1.000 càmeras funeràrias segadas in sa pedra e cunsideradas chene duda de Cultura Otieri. Ligadas a creìngios particulares, rapresentaiant sas domos impreadas dae sos defuntos durante sa vida terrena e fiant pro custu articuladas cun aposentos diferentes e cun orientamentos pretzisos, frunende·nche in custa manera una rapresentatzione bera de sas domos de tando, de chi non ch'est abarradu chi pagas istigas, dae chi las aiant fraigadas pro su prus in linna. Sos muros de sas tumbas fiant fatu-fatu decorados dae sìmbulos màgicos in rilievu: concas de boes belle istilizadas, corros taurinos, ispirales o àteros disinnos geomètricos. Sa riprodutzione de unas cantas domos de abitatzione particulares ammentant sas tumbas etruscas ma custas sunt datadas in èpocas prus reghentes de meda.

In Anghelu Ruju, in su tretu de S'Alighera, si notant ghennas fintas e pròtomes taurinas pintadas subra de sos architraves de sas tumbas.

Altzaghena, Tzìrculu megalìticu Li Muri

Sos interros a tzìrculu

 

A curtzu a sa fine de su de IV millènnios e a su cumintzu de su de III, in sas gadduras aiant fraigadu una casta particulare de tumbas, naradas a tzìrculu. Est oramai atzertadu chi sa cultura de Otieri a intro suo aiat tentu diferentziatziones medas. Una de custas est su chi benit naradu aspetu de sos tzìrculos megalìticos, mutidu finas a non pagu tempus a oe cultura de Altzaghena o fintzas aspetu culturale corsicanu-gadduresu, ca sos chircados cunsideraiant sas istruturas megalìticas gadduresas e corsicanas de importu che a espressione de una cultura diferente.

Sas iscobertas prus reghentes ant imbetzes dimustradu chi sos tzìrculos megalìticos gadduresos sunt istados fraigados dae gentes de cultura Otieri, a cunfirma de sa diversidade chi esistit a intro de sa matessi cultura printzipale. Custos interros particulares sunt costituidos dae pedras cravadas in terra in manera verticale sighende sa tzircunferèntzia de unu chircu e faghende de làcana a un'àrea a su tzentru de ue s'agataiat un'urna in pedra de forma cuadrangulare chi serbiat, a su chi si pensat, a cuntènnere sos corpos chene carre de sos defuntos, giai reduidos a ischèletros a pustis de una espositzione longa a sos agentes atmosfèricos.

Cuccuru s'Arriu, istatuedda feminina. Casteddu - Museu archeològicu Natzionale

Sa figura de sa Dea Mama

Sa religiosidade de custas populatziones fiat ligada in manera istrinta a sa natura e a totu sas manifestatziones suas (che a sas fontes de abba, s'abba dae chelu, sos padentes), ma dae sas testimonias de sos repertos archeològicos essit a a campu unu cultu de importu mannu ligadu a sa fecundidade e chi teniat che a figura tzentrale sa Dea Mama, gasi comente pro sos antepassados neolìticos issoro.

La rapresentaiant pro mèdiu de istatueddas de màrmaru e de arghidda, cun formas lineares e geomètricas, ma fatu-fatu fintzas curiosas meda, a testimonia de unu cuntzetu matriarcale de su divinu chi torrat a cramare dae curtzu sas istatueddas minores de s'ìsula de Malta, evidentziende torra sa curtzesa culturale intre s'Oriente e s'Otzidente de su Mediterràneu.

S'istudiosu Giuanni Lilliu, a propòsitu de custu creìngiu particulare de sas gentes sardas antigas, gasi s'espressat:

(IT) « La figura della madre terrena, doppio della vegetazione, viene nobilitata e transumanata nella figura della madre celeste, la Dea Madre, di cui si ripetono numerose le immagini, in pietra e di terracotta, o i disegni simbolici, che la riproducono ora seduta ora in piedi, in forme talvolta esuberanti e carnose proprie della natura gravida di frutti, ora in espressioni schematiche e trascendenti coerenti con il concetto astrattivo della divinità e con la concezione dualistica della vita, fatta di cose concrete e di simboli, caratteristica della civiltà e della società contadina attenta a terra e cielo, nel rapporto agrario continuo ed organico. »

(SC) « Sa figura de sa mama terrena, dòpiu de sa vegetatzione, benit nobilitada e transumanada in sa figura de sa mama tzeleste, sa Dea Mama, de chie si nde repitent numerosas sas immàgines, in pedra e de terralla, o sos disinnos simbòlicos, chi la riproduint como sètzida como a sa ritza, in formas a bortas bundantes e carnosas pròpias de sa natura prìngia de frutos, como in espressiones ischemàticas e trascendentes coerentes cun su cuntzetu astrativu de sa divinidade e cun su cuntzetu dualìsticu de sa vida, fata de cosas cuncretas e de sìmbulos, caraterìstica de sa tziviltade e de sa sotziedade massaja atenta a sa terra e a su chelu, in su raportu agràriu sighidu e orgànicu. »

((IT) G. Lilliu, La Società in Sardegna nei secoli. Prima dei nuraghi. Pàg. 16)

Corros taurinos isculpidos in una nitza funerària de una Domo de gianas

Sa figura de su Deus Toru

Àtera caraterìstica particulare de sa cultura de Otieri est sa figura astrata de su Deus Toru, est a nàrrere su cultu de su boe. Segundu custos creìngios antigos, custu animale incarnaiat sa fertilidade masculina ligada a su cuntzetu de sa fecundidade agrària, essentziale pro s'isvilupu de sas populatziones in sas tziviltades de su Ràmene e de su Brunzu. Custos creìngios lassant supònnere chi pro sos antigos sardos esistiat unu ligàmene forte intre su simbulismu maternu (e lunare) cun su simbulismu taurinu paternu (e solare).

In contu de custos cultos particulares, s'istudiosu Giuanni Lilliu at iscritu:

(IT) « Altra espressione di questa società rurale... è il culto del bue (o del toro), figura dell'agricoltura evoluta all'aratro, che diventa il partner della Terra madre, cioè della Dea Madre; e come questa, protegge vivi e morti. Il dio maschio e padre si riconosce per segni diversi. Talvolta è simboleggiato da grandi pietre verticali appuntite (i cosiddetti menhir), di evidente carattere fallico. Altre volte, nelle tombe sotterranee scavate nella roccia, la sua immagine aniconica è la colonna liscia o anche segnata da uno schema di corna bovine in rilievo. Il più delle volte, protomi taurine, scolpite o dipinte, isolate in coppia o con plurime iterazioni evocative, ornano porte e pareti delle domus de janas e rendono dappertutto presente e insistente la simbologia magicamente protettiva e restauratrice del bue come personificazione divina caratteristica e necessaria della società agricola. »

(SC) « Àtera espressione de custa sotziedade rurale... est su cultu de su boe (o de su toru), figura de sa laurera evòlvida a s'aradu, chi divenit su cumpàngiu de sa Terra mama, est a nàrrere de sa Dea Mama; e che a custa, amparat bios e mortos. Su deus òmine e babbu si reconnoschet pro sinnos diferentes. A bortas est simbulegiadu dae pedras verticales puntudas mannas (sos chi li narant menhir), de caràtere fàllicu ladinu. Àteras bortas, in sas tumbas suterràneas fossadas in sa roca, s'immàgine anicònica sua est sa colunna lisa o fintzas signada dae un'ischema de corros de boe in rilievu. Su prus de sas bortas, pròtomes taurinas, isculpidas o pintadas, aoradas in còpia o cun iteratziones evocativas plùrimas, decorant ghennas e muros de sas domus de janas e faghent in manera chi siat presente e insistente in totue sa simbologia amparadora e restauradora in manera màgica de su boe che a personificatzione divina caraterìstica e netzessària de sa sotziedade agrìcula. »

(G. Lilliu. La Società in Sardegna nei secoli. Prima dei nuraghi, pàginas 16-17)

S'intrada de sa gruta de Santu Micheli in Otieri

Bibliografia

• Lilliu, G. La civiltà dei Sardi dal neolitico all'età dei nuraghi. Torinu - Edizioni ERI - 1967.
• AA.VV. La civiltà in Sardegna nei secoli - Torinu - Edizioni ERI - 1967.
• Casula F.C. - La storia di Sardegna - Carlo Delfino Editore, Tàtari, 1994.
• Lilliu G. Sculture della Sardegna nuragica Verona 1962.

Bibliografia in PDF

• Roberto Caprara, La necropoli di S. Andrea Priu, Carlo Delfino Editore, Tàtari, 1986, [1].
• Maria Pina Derudas, Necropoli ipogeiche di S'Adde 'e Asile e Noeddale (Ossi); Carlo Delfino Editore, Tàtari, 2004, [2].
• Giovanni Demartis, La necropoli di Puttu Codinu, Carlo Delfino Editore, Tàtari, 1991, [3]

Artìculos ligados

• Sardigna prenuragica
• Istòria de sa Sardigna
• Cultura de Altzaghena

Ligàmenes esternos

• Unas àteras novas subra de sa cultura de Otieri in su situ Sardigna Cultura Archiviadu su 9 freàrgiu 2022 in s'Internet Archive.
• Sa necròpoli preistòrica de Montessu in Sa Baronia