Dadaïsme

Hugo Ball tydens 'n optrede in Café Voltaire (1916)

Dadaïsme (of kortweg dada) was ’n Europese kuns- en literatuurbeweging in die vroeë 20ste eeu waardeur kunstenaars en skrywers mense probeer skok het deur doelbewus aanvaarde idees te verwerp en met vreemde, onverwagse beelde vorendag te kom. Dié kulturele beweging het tydens die Eerste Wêreldoorlog in Zürich in die neutrale Switserland begin. Dadaïsme was die vernaamste invloed op Surrealisme, wat in die 1920’s daaruit ontwikkel het. Die naam is van die Franse woord dada afgelei, wat speelgoedperd beteken.

Die beweging het min of meer tussen 1916 en 1920 sy hoogtepunt bereik. Die dada-kunstenaars het mengvorme van beeldende kuns, poësie, teater en grafiese ontwerp gebruik. Die beweging toon 'n geestelike verwantskap met nihilisme, deur die opsetlike irrasionele en ondergrawing van algemeen aanvaarde standaarde.

Ontwikkeling

Die Dadaïsme het ontwikkel uit die kontak wat daar omstreeks 1912 tussen Apollinaire (1880-1918), Marcel Duchamp (1887-1968) en Francis Picabia (1879-1953) ontstaan het. Die burgerlike kultuur van daardie tyd het die kunstenaars beklemd laat voel. Hulle was ontevrede oor heersende idees, soos byvoorbeeld die opvatting dat die kuns aan sekere etiese norme moes voldoen en altyd rasioneel benader moes word. Hulle wou eerder die absurditeit en die toevallighede van die lewe beklemtoon en wou 'n nuwe betekenis aan die woord kuns heg. Hulle wou die menslike aktiwiteit van alle leefreëls en etiese, godsdienstige, wysgerige en kunshistoriese norme vrymaak en die verband tussen bewus dink en kunsuiting tot 'n minimum beperk. Die keuse van die woord dada vind hierby aansluiting omdat dit benewens die gewone betekenis ("skommelperdjie") ook dui op die stamelklanke of onsinwoordjies in kindertaal.

Geskiedenis

Duchamp se eerste "ready made" - 'n fietswiel op 'n kombuisstoel- is in 1913 as 'n kunswerk aan die wêreld bekend gestel. In 1915 het hy saam met Picabia na New York gereis, waar hulle in samewerking met die Amerikaanse skilder-fotograaf Man Ray (1890-1976) die kern van die Dadaïsme in New York gevorm het.

Die woord dada, wat heel toevallig in 'n woordeboek gevind is, is vir die eerste keer gebruik deur 'n groepie kunstenaars wat tydens die Eerste Wêreldoorlog na Zürich in Switserland uitgewyk het. In hul geIedere was Hugo Bali (1886-1927) uit Duitsland, Tristan Tzara (1896-1963) uit Roemenië en Hans Arp (1887-1966) uit Elsas in Noordoos-Frankryk, wat toe nog Duitse gebied was. Op inisiatief van Bali het hulle in 1916 die Cabaret Voltaire gestig, waar hulle verskeie kunssoorte en aspekte van die daaglikse lewe tegelyk aangebied het. 'n Gewilde item was die aanbieding van bruïtistiese poësie (Frans bruit beteken "lawaai"), wat deur die Dadaïste ook "simultane digkuns" genoem is en uit klanke, losstaande sinne en onsamehangende woorde bestaan het. Op dié wyse het die Dadaïste, ontnugter deur die oorlog, 'n aanval gedoen op die Westerse kultuur, wat na hul mening leeg en skynheilig was. Hulle het vryheid van kuns met ruimte vir irrasionaliteit, intuïsie en eksperimentering geëis.

Dadaïsme het vanuit Zürich oor die hele Europa versprei en veral ingang gevind in Duitsland, wat heeltemal ontwrig was deur die oorlog. Die werk van beeldende kunstenaars soos Georg Grosz (1893−1959) en John Heartfield (1891−1968), die vernaamste verteenwoordigers van die Dadaïsme in Berlyn, was sterk op die politiek gerig. Hulle het aansluiting gesoek by die gees van die Sowjet-revolusionêres van daardie tyd. Ander sentra van Dadaïsme in Duitsland was Keulen (Arp, Ernst) en Hannover waar Kurt Schwitters (1887-1948) met afvalmateriaal soos stukkies papier, trein- en tremkaartjies, stukkies tou, hout en yster skilderye aanmekaargeplak en getimmer het. Sy skilderye het as Merzbilder bekend gestaan.

Hy het later ook ruimtelike konstruksies (Merzsäule) gemaak en uiteindelik in dieselfde styl 'n hele ruimte in sy huis gekonstrueer (Merzbáu). Schwitter was ook 'n digter en het tussen 1923 en 1927 opgetree as redakteur van die Dadaïstiese tydskrif Merz. Die Dadaïsme se laaste bloeityd was in Parys tussen 1919 en 1923, toe groot eksponente van die beweging - onder andere Arp, Tzara, Picabia, Duchamp en Man Ray - in dié stad gewoon het. Hul manifestasies het gereeld skandale veroorsaak. In 1924 het André Breton sy Surrealistiese Manifes gepubliseer. Ofskoon hy geen prominente Dadaïs was nie, was Breton 'n sentrale figuur in die kunswêreld van Parys. In sy Manifes is baie van die Dadaïsme se spontane vernuwings deurdink en gesistematiseer.

Surrealisme het geleidelik die plek van die Dadaïsme ingeneem. 'n Belangrike problematiek, wat ook by meer onlangse skrywers aandag geniet het, was die Dadaïsme se verset teen taal. Die Dadaïste het taal as 'n gebrekkige en onbruikbare kommunikasiemiddel beskou. Taal kan egter nie heeltemal verwerp word nie omdat alle literêre aktiwiteite dan sal moet ophou. Hoewel daar min literêre werke is wat as tipies Dadaïsties beskou kan word, is daar tog belangrike Dadaïstiese tydskrifte uitgegee.

In 1916 het Picabia met die tydskrif 391 in Barcelona begin. Sedert 1917 het die tydskrif Dada in Zürich gereeld verslag gelewer oor die groep se aktiwiteite, terwyl die eerste uitgawe van Tzara se tydskrif, Littérature, in 1919 in Parys verskyn het. Die Dadaïste het baie aandag geskenk aan tipografie; daarvan getuig veral die Nederlandse tydskrif Mecano, wat in 1922 deur Schwitters en Van Doesburg gestig is.

Die Dada-mentaliteit kom nog in verskeie gedaantes in die eietydse kultuur voor: relativering tot in die absurde, die neiging om kuns aan die alledaagse lewe te koppel, uitbuiting van toevalselemente en provokasie van die publiek. Die Dadaïsme het as inspirasie gedien vir vele aktuele strominge en uitingsvorme in die kuns, soos popkuns, nouveau, realisme, minimal art, Nul/Zero, Fluxus, arte povera, environs en happenings. Dit het ook 'n groot invloed op die moderne reklamewese uitgeoefen. Eksperimentele poësie en bepaalde vorme van laboratoriumteater toon ook verwantskap met Dadaïstiese uitinge.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, Volume 4, bl.198 - 200, ISBN 0908409451

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Dadaïsme.
• Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir dadaïsme.