De Wijers

De Wijers onderdeel van Valleien van de Laambeek, Zonderikbeek, Slangebeek en Roosterbeek met vijvergebieden en heiden (habitatrichtlijngebied)/ Vijvercomplex van Midden-Limburg (vogelrichtlijngebied)
	Natura 2000-gebied
Situering
Locatie	Limburg
Informatie
Geldende richtlijn(en)	Habitatrichtlijn en Vogelrichtlijn
Beheer	Agentschap voor Natuur en Bos, Natuurpunt, Limburgs Landschap vzw, particulieren
Site code (Europees)	BE2200031 (habitatrichtlijngebied) BE2219312 (vogelrichtlijngebied)
Foto's
	Uitkijktoren aan het onthaalpunt Heidestrand

De Wijers is een vijverrijke regio in het centrum van de Belgische provincie Limburg. Het wordt ook het land van 1001 vijvers genoemd.

Naam

De naam van het vijvergebied komt van wijer, het oude woord voor 'viskweekvijver'. Verschillende natuurgebieden die tot De Wijers worden gerekend hebben een naam met gelijkaardige afkomst: Caetsweyers, Dauteweyers en Platwijers.

Situering

De Wijers strekt zich uit over acht Limburgse gemeenten: Hasselt, Herk-de-Stad, Genk, Diepenbeek, Lummen, Heusden-Zolder, Houthalen-Helchteren en Zonhoven. Die laatste ligt centraal in de regio en is de enige waarvan het volledige grondgebied tot De Wijers wordt gerekend.

Beschrijving

De Wijers omvat 26.000 ha waterlandschap vol vijvers, plassen en beekvalleien. Het is een bijzonder waardevol natuurgebied, zelfs op Europese schaal: grote delen van het gebied zijn opgenomen in het Natura 2000-netwerk. Het waterlandschap biedt dan ook een thuis aan heel wat zeldzame dieren en planten, zoals de roerdomp – een mysterieuze reigerachtige – en de minuscule boomkikker. Zonder de vijvers, rietvelden en heide in De Wijers zouden soorten als de roerdomp, woudaap of boomkikker in Vlaanderen misschien al uitgestorven zijn.

Het bijzondere lappendeken van vijvers ontstond door het kweken van vis. Eerst door kloosterlingen, later door commerciële viskwekers. Ingenieuze systemen van dijken en grachten creëerden snoeren van aaneengeschakelde vijvers in en langs de beken. Ook vandaag nog worden heel wat vijvers gebruikt voor de viskweek. Naast vijvers vind je hier ook uitgestrekte glooiende heidelandschappen, beekvalleien en bossen.

Het unieke landschap van De Wijers weerspiegelt zijn bijzondere ligging op de overgang tussen het Kempens plateau en Haspengouw. Het Kempens plateau vormt met zijn waterdoorlatende zandbodem het infiltratie- en brongebied van De Wijers. Hier ontspringen de parallelle beekvalleien die zuidwestwaarts stromen en het gebied van De Wijers structureren. Het infiltratiewater komt via de ondergrond op veel plaatsen in De Wijers aan de oppervlakte als kwelwater. Meteen de ideale voedingsbodem voor het aanleggen van de kenmerkende vijvers in de streek.

Verschillende oorsprong

Niet alle vijvers zijn even oud en hebben dezelfde oorsprong. De oudste visvijvers dateren uit de 13de eeuw en liggen in De Maten in Genk. De visvijvers in natuurreservaat de Dauteweyers in Diepenbeek zijn pas in de 18e eeuw ontstaan en werden eerst gebruikt voor de ontginning van ijzererts. De vijvers in domein Terlaemen in Heusden-Zolder werden voor het eerst als visvijver gebruikt in 1880. Daarvoor werden deze gebruikt voor veenwinning. De grote explosie van het aantal vijvers vond plaats in de 19e en 20e eeuw, onder invloed van de Zonhovense viskwekers die het kweken tot een economische activiteit maakten.

Andere vijvers van De Wijers werden kunstmatig aangelegd. Tot en met het begin van de twintigste eeuw ontstonden ze door het bijwerken van vennen of door het afdammen van laagtes. Na WO II werd hooiland uitgegraven tot een cluster van vijvers. De vijvers werden vooral gebruikt voor het kweken van karpers – tot op de dag van vandaag een belangrijke onderdeel van de visteelt in Zonhoven.

De vijvers werden in de beekvalleien aangelegd volgens een ingenieus systeem met dijken. Instromend water werd opgehouden door een dijk, waardoor een diepere vijver ontstond die geschikt was voor viskweek. De waterstand werd gecontroleerd door op- en aflaten. Stroomafwaarts werd een volgend ven afgedamd, waardoor men een snoer van vijvers kreeg.

Later maakte men vijvers met aan alle vier de kanten een dijk, om meer vis te kunnen kweken. De ene wijer liep over in de andere en na verloop van tijd ontstond er een vijvercomplex van verschillende vijvers.

Abdij van Herkenrode

Een belangrijke periode voor De Wijers waren de late middeleeuwen (12de en 13de eeuw). In de 13de eeuw ontstonden de eerste vijvers door veen- en ijzerwinning. In de Kempense bodems was veel veen terug te vinden. Onder invloed van de toenmalige kloosters (vooral de abdij van Herkenrode) werden deze putten nadien gebruikt voor viskweek. De abdij van Herkenrode (cisterciënzerinnen) was tevens de beheerder van Bokrijk.

De promotie van de viskweek door deze kloosters had verschillende redenen:

In de middeleeuwen mochten kloosterlingen en andere gelovigen op vrijdag geen vlees eten van ‘dieren met vier poten’. Ook tijdens de vasten mocht geen vlees gegeten worden. Vis bood uitkomst en was een belangrijke voedselbron
Een andere reden waarom de kloosters massaal de viskweek aanmoedigden, was dat ze hoopten dat de bevolking meer tijd zou hebben om te bidden als ze veel proteïnerijke vis aten
Ten slotte waren de zoetwatervissen uit de viskweekvijvers een goedkoper en verser alternatief dan zeevis
Er viel met viskweek eenvoudigweg meer te verdienen dan met landbouw

De vijvers werden in de loop van de eeuwen uitgebreid tot een complex van honderden aaneengesloten vijvers. De Zonhovense viskwekerijen zijn hier nog steeds het beste bewijs van. Om de vijvers van water te voorzien werden er later diverse sluizen aangebracht. De vijvers lopen in elkaar over volgens het principe van de communicerende vaten. Ieder jaar in het najaar laat men een aantal vijvers leeglopen om de kweekvis gemakkelijker te kunnen vangen.

Toegangspoorten

Om het gebied toegankelijker te maken werden acht toeristische toegangspoorten aangewezen: de abdij van Herkenrode, het recreatiepark Heidestrand met uitkijktoren in Zonhoven, het domein Bovy, Kelchterhoef, domein Kiewit, de Slagmolen aan De Maten, het Demerstrand in Diepenbeek en het Schulensmeer.

Natuurgebieden

De Wijers omvat tientallen natuurgebieden, die verschillende beheerders hebben, waaronder het Agentschap voor Natuur en Bos van het Vlaams Gewest, natuurbehoudsvereniging Natuurpunt en de vzw Limburgs Landschap, maar ook gemeenten en particuliere eigenaars.

Natuurgebied	Oppervlakte (ha)	Gemeente(n)	Beheerder(s)	Natura 2000-bescherming
Abdijsite Herkenrode		Hasselt	Toerisme Vlaanderen
Ballewijer		Zonhoven	Limburgs Landschap vzw	BE2200031 (habitatrichtlijngebied)
Begijnenheide		Houthalen-Helchteren
Berkenbosbeek	32	Heusden-Zolder	Natuurpunt
Bokrijk		Genk	Provincie Limburg	BE2200031 (habitatrichtlijn) BE2200525 (vogelrichtlijngebied)
Bolderberg	70	Heusden-Zolder	Limburgs Landschap vzw	BE2200031 (habitatrichtlijngebied) BE2219312 (vogelrichtlijngebied)
Borggravevijvers		Hasselt		BE2200031 (habitatrichtlijn) BE2200525 (vogelrichtlijngebied)
Breelaarheide	19	Houthalen-Helchteren	Limburgs Landschap vzw	BE2200031 (habitatrichtlijngebied)
Caetsweyers	48	Diepenbeek	Limburgs Landschap vzw
Dauteweyers	11	Diepenbeek	Natuurpunt
De Maten	536	Diepenbeek, Genk	Natuurpunt	BE2200028 (habitatrichtlijngebied) BE2200626 (vogelrichtlijngebied)
Domein Bovy	34	Heusden-Zolder	Gemeente Heusden-Zolder
Domein Kiewit		Hasselt	Stad Hasselt
Dorpsbeekvallei	6	Genk	Stad Genk (Heempark Genk)
Dorpsbemden-Pomperik	60	Diepenbeek	Natuurpunt (38 ha)	BE2200041 (habitatrichtlijngebied)
Galgenberg		Heusden-Zolder	Agentschap voor Natuur en Bos
Geelberg		Zonhoven	Agentschap voor Natuur en Bos, Limburgs Landschap vzw	BE2200031 (habitatrichtlijngebied) BE2219312 (vogelrichtlijngebied)
Groene Delle		Lummen	Limburgs Landschap vzw en particulier
Hengelhoef		Houthalen-Helchteren	Limburgs Landschap vzw en particulier	BE2200031 (habitatrichtlijngebied)
Het Wik	110	Genk	Natuurpunt	BE2200031 (habitatrichtlijn) BE2200525 (vogelrichtlijngebied)
Kelchterhoef		Houthalen-Helchteren		BE2200031 (habitatrichtlijngebied) BE2200030 (habitatrichtlijngebied) BE2220313 (vogelrichtlijngebied)
Klotbroek		Genk	Natuurpunt (21 ha)	BE2200031 (habitatrichtlijn)
Kolberg		Hasselt		BE2200031 (habitatrichtlijngebied) BE2219312 (vogelrichtlijngebied)
Kolveren	30	Zonhoven	Limburgs Landschap vzw	BE2200031 (habitatrichtlijngebied)
Laambroeken	43	Heusden-Zolder	Limburgs Landschap vzw	BE2200031 (habitatrichtlijngebied)
Laambroekvijvers	15	Houthalen-Helchteren	Limburgs Landschap vzw	BE2200031 (habitatrichtlijngebied)
Lummens Broek		Lummen
Mangelbeekvallei		Houthalen-Helchteren	Agentschap voor Natuur en Bos	BE2200030 (habitatrichtlijngebied)
Meylandt-Obbeek		Heusden-Zolder
Molenheide		Houthalen-Helchteren		BE2200029 (habitatrichtlijngebied)
Op den Aenhof		Heusden-Zolder	Agentschap voor Natuur en Bos	BE2200030 (habitatrichtlijngebied)
Platwijers		Zonhoven	Agentschap voor Natuur en Bos, Natuurpunt en particulier	BE2200031 (habitatrichtlijngebied) BE2219312 (vogelrichtlijngebied)
Prinsbeemden	25	Hasselt	Stad Hasselt
Schemmersberg	40	Genk	Stad Genk (Heempark Genk)
Schulensbroek		Herk-de-Stad	Agentschap voor Natuur en Bos, Natuurpunt en particulier	BE2400014 (habitatrichtlijngebied) BE222316 (vogelrichtlijngebied)
Slangebeekbron	25,5	Zonhoven	Limburgs Landschap vzw	BE2200031 (habitatrichtlijngebied)
Sluisbeemden		Diepenbeek	Natuurpunt
Stiemerbeekvallei		Genk	Natuurpunt
Tenhaagdoornheide		Houthalen-Helchteren	Agentschap voor Natuur en Bos en particulier	BE2200031 (habitatrichtlijngebied)
Terril van Winterslag		Genk	particulier
Teut		Zonhoven	Agentschap voor Natuur en Bos, Natuurpunt en particulier	BE2200031 (habitatrichtlijngebied)
Thiewinkel	37	Lummen	Limburgs Landschap vzw
Vallei van de Mangelbeek		Heusden-Zolder	Limburgs Landschap vzw
Van Soest		Heusden-Zolder	Agentschap voor Natuur en Bos
Waterlozen	2	Heusden-Zolder	Limburgs Landschap vzw	BE2200031 (habitatrichtlijngebied) BE2219312 (vogelrichtlijngebied)
Welleke	4	Zonhoven		BE2200031 (habitatrichtlijngebied)
Wijvenheide		Zonhoven	Agentschap voor Natuur en Bos, Natuurpunt (47 ha) en particulier	BE2200031 (habitatrichtlijngebied) BE2219312 (vogelrichtlijngebied)