Jump to content

Declinatio tertia

E Vicipaedia

Declinatio tertia Latina est declinatio vocabulorum quae litteris -is genetivo casu singulari finiuntur. Themata horum nominum sive in consonantem sive in -i (sonantem) desinunt. Nomina trium generum in hanc declinationem colliguntur. Participia praesentia verborum et adiectiva secundae classis hanc declinationem sequuntur.

Declinatio classica

[recensere | fontem recensere]

Numerus singularis

[recensere | fontem recensere]
Casus civis mare legio consul corpus pater urbs animal febris imperatrix
Nominativus civis mare legio consul corpus pater urbs animal febris imperatrix
Vocativus civis mare legio consul corpus pater urbs animal febris imperatrix
Accusativus civem mare legionem consulem corpus patrem urbem animal febrim imperatricem
Genitivus civis maris legionis consulis corporis patris urbis animalis febris imperatricis
Dativus civi mari legioni consuli corpori patri urbi animali febri imperatrici
Ablativus cive mari legione consule corpore patre urbe animali febri imperatrice

Numerus pluralis

[recensere | fontem recensere]
Casus civis mare legio consul corpus pater urbs animal febris imperatrix
Nominativus cives maria legiones consules corpora patres urbes animalia febres imperatrices
Vocativus cives maria legiones consules corpora patres urbes animalia febres imperatrices
Accusativus cives maria legiones consules corpora patres urbes animalia febres imperatrices
Genitivus civium marium legionum consulum corporum patrum urbium animalium febrium imperatricum
Dativus civibus maribus legionibus consulibus corporibus patribus urbibus animalibus febribus imperatricibus
Ablativus civibus maribus legionibus consulibus corporibus patribus urbibus animalibus febribus imperatricibus

Declinatio consonantica

[recensere | fontem recensere]

Genetivus pluralis -um, ablativus singularis -eː imparisyllabica dicta sunt quia una syllaba genetivo casu longiores sunt (praeter nonnulla nomina ad familiam pertinentiaː pater, mater, frater)ː

  • consul (m., gen. consulis), corpus (n., gen. corporis)
  • pater (m., gen. patris) Vocalis finalis thematis cum absentia vocalis alternans ut Graece.

Nonnulla verba neutralia in declinatione tertia nominativo secundae declinationis similiora videntur, longe aliter tamen declinantur. Exempli gratia:

  • corpus n (-oris)
  • litus n (oris)
  • opus n (-eris)
  • pectus n (-oris)
  • pecus n (-oris)
  • tempus n (-oris)

Declinatio in -i-

[recensere | fontem recensere]

Genetivus pluralis -ium, ablativus singularis -i aut -e. Parisyllabica dicta sunt quia numerus syllabarum genetivo casu cum nominativo par est vel pseudoimparisyllabica cum "i" post consonantem nominativo singulari evanuitː urb(i)s > urbs, prudent(i)s > prudens, amant(i)s > amans. Genetivo plurali faciuntː prudentium, urbium, amantium unde apparet themata in -i desisse. Tunc enim imparisyllabica esse videntur, ob nullam rem aliam quam apoptosim litterae "i".

  • civis (m./f., gen. civis), mare (n., gen. maris)
  • urbs (f.), animal (n.) ex *animali > animal(e)
  • febris (f.)[1]


Morphologia historica

[recensere | fontem recensere]

Themata consonantica

[recensere | fontem recensere]
  • Nominativus singularisː masculino et feminino nota casus sive s erat, sive aberat (thema nudum quod tamen tempore indoeuropaeorum mutationibus in tono et quantitate vocalium obnoxium erat), neutro thema nudum erat (ex. caput). S post consonantem gutturalem (*reg-s > rex, *duc-s > dux, *nigwh-s > nix[2]), post consonantem labialem (*pleb-s > plebs, pleps, cf princeps), post consonantem dentalem (*lapid-s > lapiss > lapis, cf pes/pedis, miles/militis) phonetice cum themate varie coalescebat. Econtra post consonantem nasalem n[3] et sibilantem s et liquidas l et r nota casus indoeuropaea non s erat sed productio vocalis finalisː honōs, honŏris ; sōl, sŏlis. N finalis post vocalem longam obmutuit leō(n)/leonis, praedō(n), praedonis. Postea saepe analogia e casibus obliquis vocalem brevem et in nominativum transtulit eo magis quod vocalis finalis ante consonantem aliam quam s phonetice corripiebaturː honōs sed honŏr, oratŏr non ut Graece ρήτωρ (cf. Osce ex o longa kwaistur = quaestor). Rursus in thematibus nasalibus o longa e nominativo in casus obliquos translata estː leō, leōnem, leōnis; oratio, oratiōnis etc. quamquam etiam fit ut quantitas alternans indoeuropea addita apophonia Latina servareturː homo/hominis, cupido/cupidinis, virgo/virginis etc. Ita vocalis longa nominativi cum brevi casuum obliquorum alternans ex Indoeuropaea lingua communi (ut Graece δαίμων/δαίμονος, ρήτωρ/ρήτορος) phonetica et analogia turbata in Latinam non servata est.

Neutra econtra nec vocalem finalem producebant nec notam -s accipiebant (numen/numinis, marmor/marmoris, caput/capitis, corpus/corporis cum rhotacismo intervocali) nisi quod in adiectivis et participiis -s e masculino/feminino in neutrum translatum estː audax inceptum, anceps periculum, triplex caput, animal dominum amans... Post aliam consonantem dentalis cadere potestː lac(t)/lactis, cor(d)/cordis.

  • Accusativus singularisː nota casus erat -m. Unde ped-°m > pedem (Graece πόδα) Illud m imbecillum erat et in vetustioribus inscriptionibus saepe omittebatur, nec hiatui nec elisioni vocalis finalis in carminibus obstabat.
  • Genetivus singularisː nota casus erat -es cum -os alternans (Graece ποδός). Latine -es > -is; in inscriptionibus adhuc leguntur Apolones[4], Salutes[5], Veneres[6]. Nonnulla vestigia notae -os > -us in inscriptionibus Campaniae et Latii meridionalis exstant (Salutus[7], Diovos[8]) aut in Senatus consulto de Bacchanalibus ("nominus Latini").
  • Dativus singularisː nota casus ī e diphthongo -ei nata. Ei adhuc in inscriptionibus veteribus legitur (cf Osce paterei)ː recei = regī[9], virtutei[10]. Antequam ī fieret diphthongus in -ē coaluisse videtur, unde locutiones multo usu consecrataeː duumvir iurē dicundo, lex operē faciundo. Certe tres formae in una inscriptione appositae inveniunturː Iunone Seispitei Matri[11] vel alibi Iove et Iovei[12].
  • Ablativus singularisː nota casus -ĕ, quae in lingua indoeuropea nota instrumentalis fuerat[13]. Nihilominus in veteribus inscriptionibus -īd et -ī a thematibus sonanticis mutuata inveniunturː bovid[14], opid[15], conventionid in Senatus consulto de Bacchanalibus, airīd =aere[16].
  • Locativusː in paucis verbis tantum usitatus, ut Carthaginī, rurī, lucī, temperī, Tiburī. Nota ī e secunda declinatione sumpta videtur[17].
  • Nominativus pluralis masculinus/femininusː nota casus indoeuropaea erat -ĕs (Graece πόδες, Osce humuns = homines vel kwaistur = quaestores cum syncopa brevis finalis). Latine vero themata consonantica notam -ēs a thematibus sonanticis mutuata suntː pedēs ut civēs.
  • Accusativus pluralis masculinus/femininusː nota erat -ns (Graece πόδας) unde ex phonetica latina -°ns > -ĕns > ēs (pedēs). Ita accusativus et nominativus plurali numero non iam distinguuntur.
  • Nominativus et accusativus plurales neutriː nota -ă, corporă ut Graece σώματα.
  • Genetivus pluralisː nota casus -ŭm ex -ŏm quod adhuc legitur in inscriptionibus[18]
  • Dativus et ablativus pluralisː nota casus Italicorum sermonum communis erat -bhos > -bus, vocalis intercalaris i a thematibus sonanticis mutuata videtur, consonantium conflictus vitandi causa.

Themata sonantica

[recensere | fontem recensere]
  • Nominativus singularisː masculino et feminino nota casus s erat, themati additaː civi-s, auri-s, turri-s etc. Nihilominus sunt nonnulla nomina in -ēs quorum origo obscura estː caedēs, cladēs, sedēs...[19] Nonnumquam ob analogiam duplex forma apud auctores invenitur, famēs et famis. Ut in declinatione secunda vocalis o post r evanuit atque phonetici ita mutationem explicant quae in Sanscrita lingua quoque observaturː -ros > -rs > -rr > -°ṛ > er[20], sic simili modo tertia declinatione -ris > -rs > -rr > -°ṛ > erː imbris > imber, lintris > linter et in adiectivis acris > acer. Forma feminina "acris" non phonetica erat sed analogice restituta. Ita novo modo genus femininum a masculino distinguebaturː etenim "acer" categoriae cuidam nominum masculinorum secundae declinationis (ager, liber...) similior videbatur.
  • Nominativus/accusativus neuter singularisː thema nudum ĭ > ĕː mare, cubile, forte, acre... Hoc "e" in thematibus -ari et -ali obmutuit dum vocalis finalis ante consonantem aliam quam "s" corripiturː Bacchanăl, vectigăl, animăl, calcăr, pulvinăr. Antiquitus fuerunt etiam neutra facul et difficul ( aetate classica "facile" et "difficile"ː cf. adverbium "simul" ex simile)[21].
  • Accusativus singularis masculinus et femininusː nota casus erat -m. Phonetice -Ĭm > ĕm (civem). Nihilominus nonnulla accusativa litteris -im exeuntia in nominibus femininis occurruntː puppim, febrim, securim, sitim etc. Ita adverbium "partim" a nomine "partem" differt. In primis themata in i longam hanc formam praebueruntː vim ex vīs. Deinde multae confusiones rem perturbavere. Certe adiectivi et nomina masculina (praeter Tiberim) semper accusativum -em praebent[22].
  • Genetivus et dativus singularesː a thematibus consonanticis non differunt.
  • Ablativus singularisː vetus nota casus erat -īd[23]. Postquam consonans dentalis obmutuit ī in omnibus adiectivis et nominibus neutris[24] servata est (mari, acri; forti), necnon in nonnullis nominibus femininis quae accusativo casu litteris "im" desinunt (e.g. febrim, febrī). Cetera notam -ĕ a thematibus consonanticis mutuata sunt, ita tamen ut saepe duae formae occurrantː igni et igne, classi et classe, amni et amne etc. In participiis haec regula praecipi solet ut cum verbi vicem agant ablativus littera e desinat, cum vero adiectivi, ablativus littera i desinatː "in homine prudenti" sed "in homine futura providente"[25].
  • Nominativus et accusativus plurales feminini et masculiniː antiquitus nominativo -ēs (ex *ei-es) opponebatur accusativus -īs (ex *-ins). Ita apud Plautum nominativus "tresviri"[26] et accusativus "trisviros"[27]. Quod adhuc aliquo modo tempore liberae reipublicae observabaturː iam tum tamen, per analogiam cum thematibus consonanticis et nominativo, accusativus "cives" pro "civis" saepe ponebatur.
  • Nominativus et accusativus plurales neutriː thema -ĭ et nota casus ă. Ex. "maria" plurale ex "mare".
  • Genetivus pluralisː thema -i et nota casus -om > -ium. Genetivi plurales litteris ium desinentes declarant sonanticum thema primum fuisseː "mentium" indicat nominativum antiquum fuisse menti-s[28] > ments > menss > mens. Simili modo pons/pontium, gens/gentium, fons/fontium etc. Quae nomina pseudoimparisyllabica a grammaticis nonnumquam appellantur. Rursus alia nomina parisyllabica genetivum litteris um desinentem praebentː canis/canum, iuvenis/iuvenum etc. fortasse quia "i" finalis nominativo recenter themati consonantico additus est. Discrimen inter -um et -ium non dilucidum videtur[29].
  • Dativus et ablativus pluralisː i et -bhos > -ibus.

Ita declinationes thematum consonanticorum et sonanticorum initio diversae paulatim formas inter se per analogiam mutuando paene in unam et eandem coaluerunt.

Notae

[recensere | fontem recensere]
  1. ↑ Accusativum singularem in -im hoc et alia vocabula habent:
    • haeresis, haeresim;
    • Neapolis, Neapolim;
    • puppis, puppim;
    • sitis, sitim;
    • Tiberis, Tiberim;
    • turris, turrim;
    • tussis, tussim,
    • vis, vim.
  2. ↑ Gen. nivisː confer verbum non personale ninguit.
  3. ↑ Post unicum thema in -m nota s servaturː hiem-s.
  4. ↑ CIL 1, 37
  5. ↑ CIL 1, 450
  6. ↑ CIL 1, 451
  7. ↑ CIL 1, 62
  8. ↑ CIL 1, 360
  9. ↑ CIL 1, 1
  10. ↑ CIL 1, 6
  11. ↑ CIL 14, 2090
  12. ↑ CIL 1, 366
  13. ↑ Alfredus Ernout, Morphologie historique du latin 49. P. Monteil p.185. Confusa est cum vetere locativo ĭ > ĕ.
  14. ↑ CIL 1, 366
  15. ↑ CIL 1, 364
  16. ↑ CIL 1, 38
  17. ↑ Pierre Monteil, Eléments de phonétique et de morphologie du latin, pp.184-5.
  18. ↑ CIL 1, 569ː poumilionom = pumilionum.
  19. ↑ Alfred Ernout, "Les noms latins du type sedes" in Philologica III (Études et commentaires, LIX), 1965ː 5-28. Recensio critica.
  20. ↑ Niedermann, Phonétique historique du latin 84 et 24.2 et 25.2.
  21. ↑ Alfredus Ernout, Morphologie historique du latin 67.
  22. ↑ Alfredus Ernout, Morphologie historique du latin 68.
  23. ↑ CIL 1, 401ː loucarid = lucari.
  24. ↑ Praeter nonnulla nomina propria ut Praeneste.
  25. ↑ P. Monteil p.185 qui "amante" initio masculinum, "amanti" femininum fuisse putat.
  26. ↑ Amphitruo 155
  27. ↑ Asinaria 131. Cf Pseudolus 140-1ː mavelis lupos apud ovis linquere, quam hos domi custodes. Ovis = thema sonanticum, custodes = thema consonanticum.
  28. ↑ Qui legitur in versu Ennii apud Varronem, Lingua Latina V.59.
  29. ↑ Alfredus Ernout, Morphologie historique du latin 72.

Nexus interni

Partes orationis
(Nomen) substantivum | (Nomen) adiectivum | Nomen numerale | Pronomen | Articulus | Verbum (temporale) | Adverbium | Participium | Coniunctio | Praepositio | Interiectio | (Particula)
Nomen substantivum et Nomen adiectivum
Numerus: Singularis | Pluralis | Dualis
Genus: masculinum | femininum | neutrum | commune | omne
Declinatio latina: Prima | Secunda | Tertia | Quarta | Quinta
Casus: Nominativus | Genetivus | Dativus | Accusativus | Vocativus | Ablativus | Locativus
Receptum de "https://la.wikipedia.org/w/index.php?title=Declinatio_tertia&oldid=3823371"