Die ontstaan van die drama

John Dryden het in 1668 in sy “Essay of Dramatick Poesie” feestelik beweer dat drama 'n “lewendige beeld van die menslike natuur is, wat die passies en humor en die lot waaraan die mens onderworpe is verteenwoordig tot genot en lering van die mensdom.” (Dis veral die “lewendige beeld” wat drama anders maak as blote geskrewe stories, liedere of skilderwerke.)

Drama kom van die woord “dran” wat “om te doen” in Grieks beteken. Ons kan redeneer dat drama ontstaan het uit die mens se behoefte om 'n storie te vertel oor daaglikse gebeurtenisse. Sommige van ons is in staat om hierdie gebeure meer “dramaties” uit te beeld. Dit is veral die storievertellers tussen ons wat ons vermaak met hul vermoë om mense na te aap en gebeure met klanknabootsing, gebare en bewegings te vertel. 'n Dramatiese storie word dus deur die liggaam en stem vergestalt as karakters. Drama gebruik die mens se liggaam en stem om ander mense voor te stel in situasies. Dit is dus 'n kinestetiese of bewegende en ouditiewe of verklankte kunsvorm. Carel Trichardt, 'n bekende Suid-Afrikaanse akteur beweer dat akteurs beeldhouers in sneeu is as hul toneelspeel op die verhoog. Hulle vergestalt die werklikheid en die beelde wat hul skep, verdwyn net weer daarna.

Situasies wat deur dramas uitgebeeld word

Die situasie wat uitgebeeld word in 'n drama kan die werklikheid van die lewe weergee. Hierdie werklikheid kan so waar wees dat dit as 'n dokumentêre drama beskryf kan word. Die situasie kan ook in 'n milieu plaasvind wat 'n fantasie van 'n ander tipe werklikheid is waar ander reëls of wette geld. Ons kan praat van die “wêreld van die werk”. Die drama hoef nie noodwendig tot genot van die mensdom te wees nie en ook nie noodwendig tot lering soos Dryden (1668) beweer nie. Dit kan ook net 'n uitbeelding van 'n situasie wees waarin 'n mens of mense hul bevind. Dit kan 'n gebeurtenis voorstel wat vir jou bloot net wil laat weet “so is die lewe” of wat vir jou vra “is die lewe nie maar so nie?”. Dramas kan jou laat dink oor die lewe of net 'n spieëlbeeld van die lewe voor hou.

Die drama kan gebruik word om jou in 'n situasie te plaas waar jy as deelnemer iets kan leer. Sulke opvoedkundige dramas kan dus in skoolsituasies plaasvind waar 'n deelnemer 'n geskiedkundige persoon voorstel en die ander leerlinge die persoon vrae vra oor sy geskiedenis en motiewe soos in die drama strategie, “warmplek “of “hotseating”.

Dramas kan ook gebruik word om 'n saak te beveg. Dit kan protes aanteken teen 'n huidige bestel. Dramas hoef nie noodwendig 'n logiese storielyn te volg nie. Dit kan soos musiekteater kort-kort onderbreek word deur sang of deur dans of soos in die film of teater onderbreek word deur terugflitse. Dramas wat net met beweging uitgevoer word kan as mimiek, dansdramas of fisiese teater geklassifiseer word.

Waar vind hierdie uitbeelding van die mens in verskeie situasies plaas?

Dit kan plaasvind op 'n verhoog of bloot net in 'n afgebakende ruimte, binne of buite, dit kan op 'n filmdoek vasgelê word of as 'n radiodrama aangebied word.

Hoe word dramas beplan?

Alle dramas word nie noodwendig vooruit beplan en vooruit geskryf nie. Daar is ook dramas waarin die speler improviseer wat gebeur. Dit beteken dat die speler net daar en dan besluit hoe die drama gaan verloop. Die drama kan ook van die gehoor 'n deelnemer maak en hul laat besluit wat verder moet gebeur. Akteurs in dramas kan dus met die gehoor kommunikeer dus interaktief wees of non-interaktief.

Die gehoor

Drama kan tot nut, lering en vermaak van 'n gehoor opgevoer word of sonder 'n gehoor plaas vind. Sulke gehoorlose-dramas staan bekend as prosesdramas. In so 'n drama word die deelnemers in 'n fiktiewe situasie geplaas. Die deelnemers vergestalt die funksionaliteit van die karakter of verbeeld hierdie situasie deur dit uit die karakter se perspektief te belewe op 'n emosionele en rasionele wyse. Daarna kan die deelnemers nadink oor wat hul beleef het as die karakter en saam as 'n groep dalk tot nuwe insigte kom. In hierdie geval behoort die deelnemer dus empaties verbind te wees tot hul karakters. Hulle plaas hulself in die karakter se skoene!

Wat is die verskil tussen die term "drama" en "teater"?

Die geskiedenis van die teater en die drama is ineengevleg. In Suid-Afrikaanse skole word die vak wat die dissipline van die teater en die drama bestudeer, “dramatiese kunste” genoem. Die term “teater” stem baie ooreen met die term “drama”. Volgens Carlson (2011) in sy “Journal of Dramatic Theory and Criticism” is die teater 'n vorm van die skone kunste wat akteurs en aktrises gebruik om 'n ervaring wat fantasties of realisties van aard is voor 'n lewendige gehoor op 'n spesifieke geallokeerde plek, soos 'n teater, uit te beeld. Die uitbeelding vind plaas deur middel van gebare, spraak, sang en selfs dans. Tegniese hulpmiddelle soos dekor, beligting, klank, kostuums, grimering en spesiale effekte kan gebruik word om die ervaring wat uitgebeeld word meer geloofbaar te maak. Die benaming teater word dus nie in ons inligtingstuk gebruik as vakbeskrywing nie omdat dit die drama beperk tot lewendige teater terwyl ons graag die filmmedium en die van die radiodrama ook wil insluit. Ons gebruik dus die term “drama” as die oorkoepelende term vir ons doeleindes.

Hoofstyle van die dramatiese kuns

Die genres of hoofstyle in die letterkunde en in die dramatiese kunste soos in drama en film stem redelik ooreen. Dit sluit die hoofstyle van die skilderkuns uit. Dit gee ons dus 'n idee hoe baie verskillende tipe stories daar op aarde bestaan.

Komedies: Daar is byvoorbeeld talle verskillende komedies wat mens laat lag of met die lewe en mense spot. Daar is Comedy of Manners of Komedie van Maniere wat 'n sosiale skandaal uitgebeeld. Daar is gewoonlik baie misverstande wat voorkom en die karakters is gewoonlik die tiperings van mense op 'n karikatuuragtige wyse, soos byvoorbeeld die tipiese “dom, blonde meisie”, daar is die streng pa en die ma wat die rol van moederhen speel en oorbeskermend is, die windlawaai seun met te veel selfvertroue of die tiener dogter wat glo dat alles net om haar draai en die verstrooide vergeetagtige ouma. Hierdie komedies kom al van die Romeinse teater. Shakespeare het ook so 'n komedie geskryf genaamd Much ado about nothing. Ons kyk daagliks na sulke komedies in die “sitkom-televisie dramas”. Onder die genre komedies kan komiese fantasie wees soos ons in talle animasiefilms. Vele kinderstories soos die van Roald Dahl, byvoorbeeld Matilda is 'n voorbeeld van komiese fantasie. Verder is daar die romantiese komedies wat 'n ligte liefdesverhaal uitbeeld waarin die meisie die ou ontmoet, hul eers 'n klomp misverstande beleef en dan vir altyd daarna gelukkig en tevrede saamleef. Verder is daar die swart komedies. Hierdie verhale spot met ernstige goed soos die dood, siekte en moord. 'n Tipiese voorbeeld van so 'n komedie is die film “Throw Momma from the Train” (1987) waarin Billy Chrystel speel. 'n Mens kry ook Zombie Komedie en Komediese Wetenskapsfiksie genres. 'n Klug is nog 'n vorm van komedie wat totaal laf is. Dit is die tipiese roomkoek komedie waarin die karakters baie keer 'n nar-agtige style aanneem. Dink aan Charlie Chaplin se films of die klugte van Molière ('n 17e eeuse dramaturg) of 'n klugtige drama soos geskryf deur P.G. du Plessis, ‘n Seder val in Waterkloof.

Die satire: Dit is ook 'n uitvoerende kunste genre. Dit is as daar gespot word met mense of 'n saak maar op 'n meer ernstige wyse om eerder 'n bitterheid oor 'n kwessie bekend te maak as net om mense bloot te laat lag. Die saak waarmee gespot word wys op die ironie van 'n kwessie of situasie. 'n Goeie voorbeeld van 'n satire is die kortverhaal van Ettienne le Roux, ‘n Dag in Berg-en-Dal waarin daar met die valsheid van die mense gespot word.

Die tragedie: Daar is ook genres soos die tragedie waar ernstige dramatiese spel navore kom. Die Grieke het veral gekonsentreer op tragedies wat gehandel het oor groot veldslae, soos byvoorbeeld die tragedie Die vroue van Troje deur Euripedes. In sulke dramas is daar altyd 'n tragiese held wat as gevolg van een fout in sy karakter homself op die ou end in die voet skiet soos in die Griekse drama Koning Oedipus deur Sophokles.

Hier volg 'n lys van talle ander genres wat in die letterkunde en dramatiese kunste voorkom:

Die tragie-komedie: Dit is daardie tipe stories wat ons kan beskryf as “lag met 'n traan” stories.

Absurde genre: Hierdie genre kan ook sur-realisme insluit. Hierdie genre beeld gewoonlik karakters uit wat geen ware doel in die lewe kan vind nie. Die lewe is vir hulle doelloos en betekenisloos soos in die drama Waiting for Godot deur Samuel Beckett.

Aksie drama: Dit sluit stories in waarin die hoofkarakter of protagonis (die goeie outjie) sy lewe waag in gevaarlike situasies om ander te red. Dis die tipiese James Bond-dramas.

Avontuur drama: Hierdie genre sal uitbeeld hoe die hoofkarakter op 'n lang reis gaan om 'n belangrike taak te vermag. Die dramas met super helde val ook in hierdie genre.

Speurgenres: Dit is soos hofdramas, bende dramas en dramas waar 'n moord opgelos moet word. Dink maar aan die film wat deur Gerrit Schoonhoven gemaak is, Twee grade van moord wat op die oog op slag onder speurdramas geklassifiseer kan word maar ook op die ou end 'n liefdesverhaal is en 'n sielkundige drama wat die motiverings van mense agter hul dade ondersoek.

Fantasie: Hierdie genre kan baie stories insluit wat 'n “magiese” of “bo-natuurlike” element insluit. Daar is natuurlik fabels (verhale waarin diere kan praat en vir mense lesse leer), feeverhale, epiese verhale soos die Lord of the Rings tipe verhale. Legendes of stories van helde uit die ou dae en mites wat oor dinge gaan wat gode doen, en natuurlik wetenskapsfiksie.

Die historiese drama: Hierdie genre beeld 'n tydperk in die geskiedenis van 'n volk uit soos Braveheart (1995) . Die dramas is op die werklikheid gebasseer. Ons kan ook noem dat daar in die filmgenres oorlogsdramas is wat baie gewild is, soos byvoorbeeld die film Platoon of die toneelstuk wat War Horse.

Die riller drama: Voorbeelde hiervan is die Engelse drama Baggage Claim deur Simon Parker en The Basement deur Ashley Nader. Onder hierdie genre val dus die tipiese vampier verhale en spookstories ook.

Magiese Realisme: Dit is 'n genre wat byvoorbeeld voorkom in die Afrikaanse toneelstuk Mis deur Reza de Wet. In sulke genres is daar die bo-natuurlike of fantastiese elemente wat met die werklikheid vervelg is.

Naturalisme: Hierdie genre gee die werklikheid baie realisties weer. Dit word ook die genre “slice of life” genoem. 'n Stuk van die werklike lewe word verbeeld soos in die toneelstukke van Anton Tsjechof gedoen is byvoorbeeld in die stuk Die drie susters.

Hierdie lys is ver van volledig. Daar is nog soveel ander genres wat 'n mens kan ontdek beide in die film, drama, letterkunde en musiek!

Die ontwikkeling van die drama as 'n kunsvorm deur die eeue

Die aard van die dramatiese kunsvorm verander en ontwikkel deur die eeue: Die konvensionele indeling van die drama volgens die geskiedkundige ontwikkelling daarvan kan so gelys word:

1. Griekse drama
2. Romeinse drama
3. Sanskrit of die teater van Indië
4. Chinese teater
5. Drama van die Middeleeue
6. Die post-klassieke drama (15de tot die 19de eeue) van die Weste bestaan uit die volgende ontwikkelings: Die Commedia dell’arte, Elizabethaanse teater, Romantisisme, Melodrama, die “Well-made play”, Naturalisme, Probleemdramas, Realisme, Simbolisme, Ekspresionisme, Edwardiaanse Musiekdramas, Musiekteater.
7. Die twintigste eeuse en een-en-twintigste eeuse teater wat onder andere die Realisme, Naturalisme, Teater van die Absurde, Die Postmoderne drama, Teater van die Onderdrukte en die Eksperimentele drama insluit.
8. Die twintigste en een-en-twintigste eeuse Toegepaste Drama of “Applied Drama” of “Applied Theatre”: “Applied Theatre/Drama” behels volgens Nicholson (2005:2) 'n dramatiese aktiwiteite wat buite die grense van die hoofstroom teater bestaan. Die “Applied Theatre se doelwit is om tot voordeel van die enkeling en die gemeenskap aangewend te word deur 'n positiewe verandering op die sosiale en sielkundige platvorms te ontgin. Die “Applied” of Toegepaste teater dien as die oorkoepelende term vir Drama in die Onderwys, Teater in die Onderwys, Prosesdrama, Gemeenskapsdrama, Tronkdrama en Forum Teater. In die geval van hierdie genres vind die aanbiedings en drama of teater belewenisse in gewone ruimtes plaas en nie noodwendig in teaters nie. Die gehore neem aktief en of interaktief deel aan die aanbiedings om sekere sake te ondersoek of meer daaroor te leer. Soms sal die teatergroep en die gemeenskap saam deur middel van die “Applied Drama” genre 'n saak ondersoek om 'n oplossing te ontdek. Sulke dramas soos byvoorbeeld die genre “Entertainment Education” of “Vermaaklike Onderwys” trek groot groepe en die visuele en vermaaklike manier waarop die inligting oor HIV/VIGS weergegee word betrek die gehore en volgens studies word die boodskappe langer en beter onthou as andersins (Durden, 2011:2).
9. Drama as terapie: Hierdie tipe drama word terapeuties aangebied as heling. Die terapeut gebruik die simboliek van die drama om die pasiënt te help om tot self-insig te kom net soos wat in Poësieterapie en Musiekterapie gedoen word. Opvoedkundige drama kan gereken word as voorkomend en helend terwyl die terapeutiese drama helend optree.

Die dramatiese kunste as skoolvak

Aangesien drama in ons land bekend gestel word deur middel van 'n skoolvak is dit interessant om te weet wat die voordele is wat hierdie vak vir leerders inhou. Deelname aan die vak Dramatiese Kunste is nie hoofsaaklik daarop uit om van die talentvolle leerders televisiesterre te maak nie, maar eerder om die leerders op 'n algehele vlak te ontwikkel.

Deelname aan hierdie vak bied 'n tipe mensontwikkellings geleentheid wat nie in ander vakke so voorop staan nie. Drama betrek die hele mens se menswees naamlik, sy denke, emosies, wil en waardes. Hierdie vak stimuleer nie net die leerling se kognitiewe denke nie, maar ook sy of haar emosionele intelligensie. Volgens Mayer en Salovay se definisie (1995:10) is emosionele intelligensie die identifisering van emosies, die uitdrukking van emosies, die insig in emosies en die bestuur van emosies in jouself as mens en ook in ander. Die Dramatiese Kunste bied 'n geleentheid om emosies van karakters in improvisatoriese werk of in tekste te identifiseer en die “sub-teks” of die dieper motivering agter die woorde te verstaan. Die deelnemers kry dan ook 'n geleentheid om hierdie emosies fisiek te vergestalt, ouditief te laat klink en emosioneel te voel. Hulle leer ook om die emosies van die deelnemers te lees en daarop te reageer. Uitdrukking van en insig in die ontstaan van emosies word dus versterk by die deelnemer. Deur middel van die strategieë van Prosesdrama kan deelnemers deur die belewenis van die wêreld van die werk, empatie met die karakters wat hul vergestalt en met die ander karakters ontwikkel. Empatie is die bron van alle morele waardes. Sonder 'n empatiese verbintenis met ander mense kan 'n mens nie goeie verhoudings opbou met ander mense nie. Die belewenis van 'n situasie deur die oë van 'n karakter en die insig wat 'n mens kan bekom oor ander karakters versterk ook die kritiese denke van die deelnemer. Die deelnemers kan buite die wêreld van die werk gaan staan en so krities daaroor dink. Indien hul sou deelneem aan 'n Proses Drama wat byvoorbeeld oor die krisis van behuising gaan kry die deelnemers die geleentheid om hulself in ander se skoene te plaas en te voel hoe dit sou wees as jy nie 'n dak oor jou kop het nie. Die genre van die Proses Drama bied dan ook die geleentheid aan die deelnemer om oplossings vir probleme te skep. Die denkprosesse wat dan ontwikkel word is nie net bloot die rasionele en kritiese denke van 'n deelnemer nie maar ook hul kreatiewe denke.

Die optimale neuro-opvoedkundige voordele van drama vir leerders

Volgens die neurologiese opvoedkundiges Jensen (1995), Hannaford (1995), Caine, Caine McKlimek en Klintek (2005), Sousa (2006), Feinstein (2009) moet daar vir leerders geleenthede gebied word waar leer fisiek, sosiaal, emosioneel, en volgens die ontwikkellingsfase van die leerder plaasvind.

Die leergeleenthede in die dramatiese kunste vind plaas in 'n veilige ruimte waar daar gestreef word na 'n ontspanne, gefokusde atmosfeer. Diep emosionele belewenisse moet altyd deur die fasiliteerder ontlont word sodat die deelnemer uit die fiktiewe wêreld kan tree en weer deel van die realiteit kan word. So 'n ontspanne maar gefokusde atmosfeer sorg dan vir die optimale inneem van inligting en stimuleer kreatiewe deelname. Die dramatiese kunste bevorder konsentrasie en fokus omdat die leerder in totaliteit by die leerproses betrek word. 'n Deelnemer kan byvoorbeeld op die verhoog besig wees om 'n rol in 'n Shakespeare drama te vertolk. Die deelnemer word genoop om sy of haar breinkapasiteit ten volle te gebruik. Ned Herrmann (1995) het 'n simbolliese breinkaart voorgestel, genaamd die Herrmann Brain Dominance Instrument of Teaching and Learning, wat daarop wys dat die brein op 'n logiese, analitiese wyse dink, asook op 'n intuitiewe, kreatiewe wyse waar die geheelbeeld van 'n saak ingesien word. Die brein dink ook in terme van die sosiale struktuur en die emosionele impak. Verder wil die brein weet hoe om 'n ding prakties, sekwensieël te benader met ander woorde oor hoe of op watter wyse of met watter struktuur iets gedoen word. Dit gaan dus oor die feite die vorm, die vloei en die gevoel. As 'n mens besig is om toneel te speel analiseer jy wat gesê word op 'n logiese manier, jy voel intuïtief aan wat die betekenis is en weet waar jy in die volle prentjie van die verhaal pas, jy neem die sosiale konneksie, interpersoonlik, van jou karakter met die ander karakters waar en dink ook aan hoe jy jouself tegnies in spraak moet uitdruk om met die gehoor te kan kommunikeer en hoe jou liggaam se lyftaal moet praat om betekenis weer te gee. Jy voel en vergestalt ook die emosies van die karakter. Dit is dus 'n aktiwiteit wat vir diep konsentrasie vra omdat al vier van die brein se kwadrante, soos deur Herrmann (1995) weergegee, betrek word.

Ander voor die hand liggende voordele van drama is die feit dat dit spanwerk bevorder, taalstrukture in die brein vaslê in verskillende landstale, letterkundige kennis uitbrei asook algemene kennis omdat die sosio-ekonomiese en godsdienstige aspekte van 'n teks ook bestudeer word as 'n rol in 'n teks bestudeer word. Hierdie vak bied by uitstek die geleentheid vir elke deelnemer om self-vertroue te verhoog omdat dit die leerder uitdaag om voor ander op te tree, sy of haar insig in die mens se lot verhoog en kreatiewe denke stimuleer. Die drama kurrikulum van Suid-Afrika is so ontwerp dat dit die volle spektrum van die Dramatiese Kunste in ag neem: Die teoretiese kennis maar ook die belangrike kennis oor die emosionele, fisieke, kognitiewe, kommunikatiewe en kreatiewe ontwikkelling van die deelnemer voor op stel.

Drama as 'n vak sluit verskeie intelligensie tipes in soos deur Gardener (2004) bekendgestel is, in. Dit raak die linguistiese geheue omdat drama met woorde werk en met woorde skep.

Die visuele-ruimtelike intelligensie word betrek omdat die deelnemer aan die dramatiese kunste hul verbeelding moet gebruik om die fiktiewe wêreld van die werk te kan voorstel. Die liggaamlike-kinestetiese intelligensie word ingespan by die vergestalting van 'n dramatiese kunswerk omdat die kommunikasie deur die liggaam plaasvind. Die musikale intelligensie kan verhoog word en ingespan word omrede vertolkende stemwerk deel van die kuns is. Intrapersoonlike en Interpersoonlike intelligensie word ingespan en verhoog. Die deelnemer moet in staat wees om sy of haar eie gevoelens te kan identifiseer en te kan empatiseer met die karakter wat vertolk word of die idee wat uitgebeeld word. Dit is ook belangrik dat die interpersoonlike intelligensie betrek word om die verhoudings tussen karakters te verstaan en ook in staat te wees om met mede-akteurs en almal betrokke gedurende die skeppende proses van 'n drama te kan saamwerk. Logiese en analitiese denke is belangrik omdat die deelnemer aan dramatiese kunswerke abstrak en logies moet kan dink. Die werk moet geanaliseer word en dan weer krities heroorweeg word. Drama as 'n vak is dus 'n multi-intelligensie stimulant. Dit is dus 'n voorreg om te kan noem dat hierdie vak op Suid-Afrikaanse skole tot op FET-vlak aangebied word.

Die ontstaan van die drama

Daar word in baie handboeke deur verskeie geskiedskrywers beweer dat drama as kunsvorm ontstaan het uit die beoefening van godsdienstige rituele. Alvorens hierdie kwessie bespreek kan word moet die betekenis van die begrip “ritueel” verstaan word. Daar is verskeie redes hoekom rituele beoefen word:

1. Om met die gode of God te kommunikeer – te bid, te prys, te loof
2. Om nuwe lewensfases in te wy of die lewe te herdenk: soos by inisiasieprosesse, huwelikseremonies, begrafnisse.
3. Nuwe seisoene te vier soos: lente, oestyd, Kersfees, volmaan
4. Rituele kan ook sekere gewoonte-vaste gedrag wees – jy borsel jou tande voor jy gaan slaap, jy sluit jou huis, jy groet altyd jou familie op 'n sekere manier of om altyd voor 'n maaltyd te bid. Persone wat obsessiewe gedrag toon is baie maal in spesifieke rituele vasgevang. Hulle moet eers 'n sekere aktiwiteit uitvoer alvorens hul die volgende aktiwiteit mag aanpak

Baie vroeë kulture het godsdienstige rituele uitgevoer wat dramaties verbeeld was deur dans, sang en lofgedigte. Hierdie rituele het egter nie tot geskrewe dramas gelei nie maar het wel ook vertellings behels. In Egipte word daar byvoorbeeld rituele opgevoer deur die priesters. Gewone mense woon dit blykbaar nie by nie. 'n Voorbeeld van so 'n rituele drama is die Triomf van Horus. Daar was 'n proloog, epiloog en storie wat die geveg tussen Horus en Seth uitgebeeld het. Daar is aanduidings dat tamboeryne gespeel is en 'n siter. Hierdie inligting is op ou klei tablette aan die oewer van die Nyl uitgebeeld.

Die begrip van rituele word hier verder verduidelik aan die hand van voorbeelde van stamrituele.

Suid-Afrikaanse stamrituele

Suid-Afrikaanse stamrituele word steeds beoefen. 'n Ritueel is gewoonlik 'n godsdienstige aktiwiteit wat herhaaldelik op 'n sekere wyse moet plaasvind. 'n Ritueel word gewoonlik in godsdienstige verband beoefen om die krag van 'n god of gees af te bid en om die god te behaag of, in die Afrikakultuur, kontak met die voorvadersgeeste te soek.

In Afrika is daar talle voorbeelde van godsdiensrituele wat uitgevoer is met epiese vertellings, musiek, dans, kostuums en grimering. In Mozambiek en Zambië is daar 'n tradisie wat deur die Shewastam uitgevoer word. Hulle sit maskers op en word dan bosmense of zirombo wat vir die mense kom lewenslesse leer. In die geval van die Afrikarituele is daar dikwels ook deelname van die gewone mense tydens die ritueel. Hierdie rituele as godsdienstige uitvoerings is ongelukkig nie in teksvorm neergeskryf nie, maar deur mondelingse oorlewering deur geestelike leiers van geslag tot geslag oorgedra. Die geestelike leiers is dikwels ook helers, genaamd shamans of sangomas. Voorbeelde van so 'n godsdienstige ritueel in Afrika is die ritueel van Modjadi, die reënkoning, die ritueel van Lobola en die ritueel van die Rietdanse van die Zoeloestam.

Die Reënkoningin se ritueel vir reën: Modjadji se geskiedenis begin omstreeks 1800 toe haar vader deur sy voorvaders se geeste gewaarsku is dat sy seuns hom uit die pad wil kry en self die koninkryk wil regeer. Hy het dus sy dogter geleer hoe om volgens hul godsdienstige rituele reën te maak. Haar stam, die Balobedumense het, moes vanuit Monamotapo in Zimbabwe vlug en het hul naby Tzaneen gevestig. Dis 'n gebied waar daar duisende broodbome groei.

Op die eerste Saterdag van Oktober word die stam se gelukbringers wat reën bring uitgehaal en die Balobedustam kom byeen in hul koninklike kraal. 'n Koei, wat hul Makhubo noem, word in die kraal ingelei. Bier word geskink en prysliedere word gesing. Daar word ook dan vir Makhubo, die koei, 'n bier aangebied en daarna word die koei uit die kraal gelei. Terwyl die bier oor die gelukbringers gegooi word sing die oudstes van hul stam. Modjadji, die Reënkoningin, onder lofprysings van die oudstes van hul stam, roep dan hul voorvadergeeste aan om vir hul reën te stuur. Nou slaan die musikante hul groot tromme en dans die stamleiers om die altaar met gelukbringers. Die res van die dag is 'n fees. Die kinders en grootmense dans en sing en vier die seën van reën wat gaan kom.

Ongelukkig is die laaste Modjadi, die sesde oorlede en daar is nog nie een in haar plek aangestel nie. Sy laat 'n dogter en seun agter. Masalanabo Modjadji, die dogtertjie, is nou vyftien jaar oud en sou volgens die pers in 2016 ingehuldig word as die nuwe Reënkoningin. Prins Mpapatla neem intussen waar as reënmaker van die stam.

Die Rietdansseremonie: 'n Ander ritueel wat gevier word is die Rietdansseremonie wat in Eshowe in September elke jaar by die paleis van die huidige Zoeloekoning gevier word. Duisende jong Zoeloemeisies kom bymekaar met lang riete en tradisionele dansrokkies wat met kralewerk versier is. Dit is om aan te toon dat hul nog seksueel onaktief is. Die optog van die Zoeloemeisies word gelei deur die hoof Zoeloeprinses. Daar word beweer dat hierdie seremonie gehou word om ook te help om HIV-oordrag te bekamp.

Lobola: 'n Tradisionele Afrika huwelik word ook dikwels voorafgegaan deur die ritueel wat as die eenwording van twee families beskou kan word naamlik, die ritueel van Lobola. Die bruidegom se familie kom ooreen hoeveel hul gaan betaal vir die bruid se familie. Dit kan tien koeie wees wat nie noodwendig tien regte koeie is nie, maar die prys van tien koeie. As die prys per koei R1000 is, word die geld in kontanthopies van R100’e by 'n plegtige seremonie by die bruidshuis uitgetel deur die manlike familie van die bruidegom. Dis gewoonlik net die mans van die families wat hierdie seremonie bywoon. Die bruid is nie teenwoordig nie.

Polemiek rondom die ritueel as oorsprong van die dramatiese kunste

Alhoewel baie geskiedenisboeke rituele as die oorsprong van die dramatiese kunsvorm beskou, word dit betwyfel deur ander kundiges. Eli Rozik se studie: “The roots of Theatre, rethinking ritual and other theories of origin” (2002) twyfel dat die drama as kunsvorm direk uit die ritueel as aanbiddingsvorm ontstaan het. Hy beweer eerstens dat Aristotel wat oorspronklik verantwoordelik was vir die teorie dat drama uit rituele ontstaan het, sy geskiedskrif eers 200 jaar na die ontstaan van die Griekseteater geskryf het. Rozik (2002) beweer ook dat daar uiteraard ook nie genoeg geskiedkundige geskrifte bestaan om hierdie teorie te kan bewys nie. Hy beweer dat die ritueel en drama eerder parallel ontwikkel het. Hy erken dat die ritueel as 'n aksie van aanbidding baie van die verskeie kunste soos musiek, sang, verse, kostuum en dans gebruik om die proses van aanbidding uit te beeld. Rozik bevraagteken egter die feit dat die rituele in dramas verander het. As dit die geval sou wees sou kuns, dans en musiek ook uit rituele moes ontstaan. Hy glo eerder dat die dramatiese kunsvorm as 'n medium van kommunikasie ontstaan het uit die behoefte van die mens om sy stories spontaan en kreatief te wil verbeeld in dramatiese vertellings. Die ritueel is immers gerig tot die diens van die gode. Die geskrewe dramas wat vir ons deur die Grieke nagelaat is vertel stories van die gode se betrokkenheid met die mense en vergestalt eerder die verhale van veldslae en koninklike families se intriges, byvoorbeeld Medea en die Vroue van Troje.

Maar dit is interessant om te weet dat ware rituele wat in die realiteit van die werklike lewe as deel van stamkulture uitgevoer word (soos byvoorbeeld die ritueel van inisiasie) as heilig beskou word. Zakes Mda (Harding, 2002:287 ) beweer in sy artikel oor die Suid-Afrikaanse teater in die era van rekonsiliasie dat hy opgemerk het dat wit regisseurs geneig is om die rituele van swart stamme te inkorporeer in toneelopvoerings. Hy gebruik die voorbeeld van Brett Bailey se teateraanbieding naamlik iMumbo Jumbo (2003). Die idee om 'n nuwe ritueel in die fiktiewe realiteit van die toneel te skep is aanvaarbaar soos wat in vele opvoedkundige dramas gebruik word. Die doel van nuutgemaakte rituele is om sekere afbakenings van betekenis te skep. Die verhaal van iMumbo Jumbo is meesterlik vertel, maar die fisieke teenwoordigheid van ware sangomas met hul rituele is blykbaar nie deur almal so goed ervaar nie.

Daar kan dus tot die slotsom gekom word dat rituele die ontwikkelling van alle uitvoerende kunste aangemoedig het as 'n wyse waarop die gode vereer is, maar dat die drama eerder as storievertellings ontstaan het. Die drama het eerder die rituele ter ere van die gode se motiverings verduidelik in die vorm van storievertellings. Die belangrikheid van die mondelingse storieverteltradisies was van die vroegste tye 'n wyse waarop 'n stam morele en sedelesse geleer het. Die Grieke het 'n hoë agting gehad vir die verhale wat mondelings oorgedra is. Dit was 'n wyse waarop die mens sin probeer maak het van die wêreld om hom. Om dus die ontstaan van die teater te bespreek moet daar gekyk word na die belangrikheid van verhaalkuns in ouer kulture soos die van Afrika en soos die van die Grieke.

Die verband tussen die ontstaan van die drama en storievertelling

Die dramatiese kunste beeld byna altyd 'n gebeurtenis of storie uit. Storievertellings is dus die grondstof van hierdie kunsvorm. Storievertelling bestaan ook in eie reg as 'n kunsvorm. Volgens Sheppard (2009) is dit 'n kunsvorm wat reeds 50 000 jaar bestaan. Storievertelling vind plaas wanneer 'n storieverteller of storievertellers 'n gebeurtenis met enige van die volgende elemente vertel soos woorde, gebare, bewegings, dans, musiek, kostuums, grimering en maskers. 'n Storie word met die emosionele belewenis van die wat dit oordra ingekleur. Die luisteraars is aktief betrokke by hierdie vertellings. Die gehoor vorm beelde en klanke in hul verbeeldings van dit waaroor die storie gaan en hul emosies word daardeur aangeraak. Die storie bestaan uit menslike karakters, en/of gepersonifiseerde dinge, plante, diere of enige fantastiese karakter. Stories moet interessant en aangrypend begin om die aandag van die luisteraars te trek. Daar kan beskrywings van die omgewing waarin die storie plaasvind wees en ook dialoog waar die karakters in gesprek met mekaar tree. Volgens die storieverteller kundige Matateyou (1997) moet 'n storie in die Afrikakultuur 'n aangrypende begin, ontwikkelling en klimaks en 'n einde wat die finale boodskap van die storie versterk.

Afrika het 'n baie sterk storieverteltradisie wat letterlik oor eeue strek. Deur mondelingse stories, by die gebrek aan skryfkuns, dra stories tradisies, gedragskodes, geskiedenis, sedelesse en insig oor die lewe oor. Die beste van alles is dat hierdie stories ook vermaaklik is. Emmanuel Matateyou (1997) beklemtoon dat daar volgens die Afrikatradisies groot krag in woorde is. In die Bambara Komo stam is daar 'n spesiale lofgedig wat opgedra word aan die krag van woorde soos in Gleason (1994:37) vertaal en aangehaal:

Praise of the Word

This word is total: it cuts, excoriates forms, modulates perturbs, maddens cures or directly kills amplifies or reduces According to intention It excites or calms souls

In die Afrikakultuur het elke stat sy eie storieverteller gehad en as dit aand word kan iemand wat 'n storie wil vertel roep: Kom! Luister! Dan begin tromme speel en die mense haas hulle om om 'n vuur na die storieverteller te kom luister. Kinders word dan deur volksvertellings vermaak en geleer soos die wonderlike stories wat in Ghana vertel word, volgens Emmanuel Asihene (1997). Daar is 'n reeks stories met 'n hoofkarakter, 'n spinnekop met die naam Ananse. In die stories oor Ananse oorlê die spinnekop ander diere en mense uit. Hierdie verhale is nie net deel van Ghana se kultuur nie, maar word in baie ander Afrikalande ook vertel. 'n Paar stories oor Ananse is “Ananse en die sterk diere”, “Ananse en die koeie”, “Anansie die brawe boodskapper” en “Ananse en die gulsige leeu”. Daar is ook stories oor die skilpad, Ajapa, wat keer op keer mens en dier met slinkse streke uitoorlê.

Dit is interessant om te weet dat daar vele Afrikafilms beskikbaar is op Youtube waarna 'n mens kan gaan kyk om jou kennis oor Afrika se storievertelkuns uit te brei. Daar is 'n opkomende filmbedryf in Afrika wat hierdie storievertelkuns verder voer. Die volgende drie stories wat ryk aan emosie en kreatiewe verbeelding is kan ook meer inligting verskaf oor die leefwêreld van kinders in Afrika. Die eerste film is Abouna deur die regisseur Mahamat Saleh Haroun wat in 2002 gemaak is. Die film speel af in 'n stowwerige dorpie in Chad en gaan oor twee seuns wat hul vader verloor. Die ander storie is 'n epiese verhaal oor die lewe van 'n Griot (uitgespreek Grie-ou). Die film beweeg tussen die mitiese wêreld van die storie en die probleme van die moderne wêreld en storievertellings. Die naam van die film is Keita: The Heritage of the Griot. Dit bring ons dan by die bespreking van die rol van die Griot in die volksvertellings van Afrika.

In Suid-Afrika ken ons hierdie storievertellers as die persone wat die lofgedigte voordra by groot nasionale feesdae en inhuldigings. Daar is byvoorbeeld 'n film gemaak oor President Nelson Mandela van Suid-Afrika se lofdigter: Mandela's Poet Laureate: Zolani Mkiva. Hierdie film kan ook op Youtube gesien word. In die groter prentjie speel die Griot deur die eeue die volgende rolle soos bepreek word in die volgende gedeelte.

'n Griot is 'n storieverteller van die Afrika-kultuur wat baie keer die sosiale geheue van hul stam is. Hierdie hoofstorievertellers moet ook belangrike geskiedkundige gebeure onthou. Hulle moet dikwels ook die genealogie of stambome van hul stam onthou. Hulle is oorspronklik aangestel as hofmusikante wat moes sing by troues en belangrike seremonies. Hulle was ook raadgewers en ambassadeurs vir die koning. Hulle moes lofgedigte ter ere van hul koning kon sing. Griots kon ook wyshede kwyt raak soos spreuke. Die vroulike Griotte (Grie-oet) sing ook baie kere by belangrike geleenthede.

In die verlede was daar gewoonlik een storieverteller per stat of dorpie. Nou, na kolonisasie plaasgevind het en ou strukture van outoriteit afgebreek is, speel hul steeds 'n belangrike rol in die kultuur van hul gemeenskap. Baie van hulle is nou populêre sangers wat die tradisionele liedere herinterpreteer, op televisie optree en ook in Afrikafilms as vertellers optree. Daar is steeds van hulle wat geskiedkundiges is, raadgewers en lofsangers in hul gemeenskappe. Suid-Afrika kan spog met uitstekende Griotte storievertellers. Gaan kyk gerus na die werk van Dr Gcina Mhlope, die belangrikste storieverteller van Suid-Afrika. Sy is ook 'n toneelskrywer, regisseur en aktrise. Die toneelstuk Have you seen Zandile is op haar lewenservaring gebasseer.

In Suid-Afrika word lofdigters “imbongi”, in Nguni (Xhosa, Zulu and Swati) genoem. Peter Horn skryf in sy boek naamlik The imbongi and the people’s poet dat lofgedigte 'n genre is wat deur almal in Afrika vanaf die dinastie van Ur 2060 voor Christus beoefen is. Hierdie imbongi kan gedigte maak oor enige tema. Hulle dra gewoonlik klere gemaak uit diervelle en 'n spesiale hoed wat in Xhosa 'n “isidlokolo” genoem word.

Hier volg 'n voorbeeld van 'n vertaalde lofgedig van die Swazistam, naamlik die Lofgedig aan Sobhuza 1. Hy was die heerser in Swaziland (nou Eswatini) van 1815 tot sy dood in 1836. Hy is Somholo, die Wonder genoem. Hy het sy mense weggelei van die oorloë met die opkoms van Shaka Zulu en hul laat bly in 'n area bekend as Sentraal-Swaziland. In hierdie lofgedig word Sobhuza geëer omdat hy sy mense gered het en hul weggesteek het in die bosse van die Drakensberge. Die Imbongi is Mutsi Dlamini, 'n neef van Sobhuza 2.

Lofgedig aan Sobhuza 1 deur Thoko Ginindza

Laat hom alleen die seun van Langa (Die legendariese Koning van Swaziland) Laat hom stroom-op gaan in die Krokkodilrivier. Laat hom sy moederhuis onthou. Laat hom die plek van Mjindini onthou. Laat hom die plek van Mdlulis onthou. Die Bhekiswakos. Mense van Logoba, hulle wat swaargekry het voordat Sobhuza se tyd gekom het. Die Koninginmoeder het regeer, sy, die klein oggendster, tot hy koning geword het. Jy het soos 'n rots in die niet verdwyn, Kind van Ndaba. Hulle het jou begrawe in die groot woud op die Mdzimbaberg. En in hulle, Masikasale en in hulle, Mangulube, die onder-heersers wat saam met Sobhuza weggekruip het! Nou kan julle nie na mekaar kyk nie. Dis te dof. Jy tel die takke, Kalf van die Olifant. Wee jou vyande. Dit is wat ons sê. Want jy beheer die reën. Want jy beheer die son, Kalf van die Olifant. Oor die koning se kinders spuit bloed en vlees. Skoonheid soos die bok se gal. Skoonheid soos die voëls van Showe waarvan die wit stertverre in die modder is. Ek kan jou nie genoeg prys nie, Kind van Ndaba. Tot hierdie dag drup die trane in my kussing. Afgestroop staan hy, Staan die krygers steeds. Hy kom te voorskyn uit die houtagtige beskutting en die bome breek. Heil, U Majesteit, groot soos die Swazi krygers, Matsapha en Delude, met Nkothake. Jy van die Binne Kring. Kom te voorskyn. Sodat ons in jou lig kan baai. Soos ons met jou in die wolke was.

Westerse indeling van volksvertellings en stories en hoe dit in die dramatiese kunste aangewend word

Elke kultuur en volk in die wêreld vertel stories oor hul ervarings, geskiedenis en ook oor hoe hul die lewe probeer verstaan, die natuurmagte wil beheer, oor lesse wat hul vir kinders wil leer of oor die gode wat hul aanbid. Die hele wêreld word verenig deur stories wat in elke taal en streek op aarde voorkom. Daar is ook baie tipes stories wat vertel word. Dit kan ingedeel word in die volgende afdelings: Legendes, mites, epiese werke, fabels, volksvertellings, sprokies of avontuur verhale.

Dit is belangrik om te weet dat die dramadeelnemer die kuns van storievertel moet bemeester as een van die vaardighede wat aangeleer moet word. Die tipiese storievertellinggenre staan as prosa of gedramatiseerde prosa bekend. In so 'n stuk kan een persoon of 'n groep die storieverteller wees wat direk met die gehoor kontak maak en dan ook deur stemwisseling en veranderde liggaamshouding en voortbeweging die karakaters van die storie uitbeeld.

Ander tipe genres van stories wat 'n deelnemer moet baasraak is hoe om 'n monoloog of samespraak of toneel aan te bied. In 'n monoloog is dit net een karakter wat met beweging 'n storie oordra. 'n Dialoog bestaan uit twee karakters wat 'n samespraak lewer. Dan is daar ook 'n karakteruitbeelding wat deur een persoon aangebied word. Daar is nie 'n verteller nie maar die een persoon beeld verskeie karakters alleen uit. Indien 'n groep so 'n storie met net karakters aanbied is dit 'n toneelstuk. Daar kan natuurlik ook vertellers in 'n toneelstuk wees, soos in die geval van Kanna hy kô hys toe deur Adam Small.

Gedigte wat stilstaande soos stilstaande vertellings/prosas/verhale aangebied word, gewoonlik epiese of verhalende gedigte genoem, kan ook stories vertel. Dit is ook moontlik om gedigte te dramatiseer deur middel van die bewegings van 'n groep of alleen. Verder is mimiek 'n genre waar die persoon net 'n storie vertel deur gebare en geen spraak nie. Dit is juis om hierdie rede dat die akteur/aktrise of storieverteller sy of haar instrument, naamlik die liggaam en stem so soepel en beïnvloedbaar as moontlik moet hê sodat die impuls van 'n sekere woord of betekenis 'n reaksie kan uitlok om die liggaam en stem te verander en sodoende betekenis oor te kan dra. In die vak Dramatiese Kunste word die instrument van die potensiële storievertellers of akteurs ontwikkel; daar is 'n vak wat die liggaamsbeweging van die mens bestudeer en ook 'n vak wat die stemontwikkeling ten doen stel.

Hier volg 'n lys van die tipe stories wat 'n storieverteller kan vertel. Daar is oneindig baie tipe stories en 'n mens sal nooit so 'n lys volledig kan voltooi nie.

Legendes: Legendes behandel die lewens van 'n volk wat gewoonlik verweef is rondom 'n historiese figuur. Legendes is nie mites nie. Mites handel oor die doen en late van gode. Legendes kan byvoorbeeld 'n storie soos die van Robin Hood, King Arthur of Die Vlieënde Hollander wees. In die Afrikaanse taal is daar byvoorbeeld die storie van Antjie Somers. Die verhaal het in 1866 in The Friend, in Bloemfontein verskyn. Daar word beweer dat Antjie Somers 'n Kaapse rower was wat hom soos 'n vrou aangetrek het en mense snags beroof het. Mettertyd vervaag die feite en die storie kry stertjies. Antjie Somers word gebruik om kinders skrik te maak.

Mites

Mites is verhale wat oor die gode gaan. Dit ontstaan tydens die Griekse tyd as “mitologia” wat “storie” beteken. 'n Bekende mite is die van Pandora se Kis. Hier is 'n kort vertelling van die mite van Pandora se kis.

'Pandora se kis.'

In die ou Griekeland was daar twee broers. Die een se naam was Epimeth en die ander ou was Prometheus. Hulle het die grote god, Zeus so ontstel dat hy hulle gestraf het deur hul vermoë om vuur te maak weg te neem. Die broeders wou nie rouvleis eet nie en toe maak hulle 'n plan. So steel Prometheus dus vuur uit die smeltoond van die smid op die eiland Lemnos. Nou is Zeus eers woedend kwaad. Zeus het toe saam met die smid, Hephaestos 'n klei vrou gemaak en vir die godin van Athena gevra om asseblief die vroutjie te laat lewe en vir die mooie godin Aphrodite gevra om aan haar skoonheid te skenk. Zeus noem toe die klein dametjie, Pandora, en stuur haar as geskenk vir Epimetheus. Sy was so mooi dat Epimetheus vergeet het dat sy broer hom al baie keer gewaarsku het dat dit gevaarlik is om geskenke van die gode te ontvang. Epimetheus trou toe met Pandora. Zeus se trougeskenk aan hul was toe 'n kis – wat nooit oopgemaak moes word nie. Die nuuskierige Pandora kon haarself naderhand nie keer nie. Toe haar man eendag weg is draai sy die sleutel van die kis om dit oop te maak. Sy bedwing haar. Maar die derde slag voel sy sy gaan mal word. Sy moet weet wat daarbinne is. Tot haar grootste skok is dit nie 'n kis vol skatte nie maar vol bose dinge wat uit die kis uitstroom soos 'n klomp insekte: siekte, armoede, hartseer en die dood. Die bose kreature kry haar beet en Epimetheus vind sy vrou gebroke en in pyn. Toe hoor hul 'n stemmetjie in die kis wat smeek om losgelaat te word. 'n Naaldekoker van hoop. Die naaldekoker het haar wonde aangeraak en sy is gesond gemaak. Pandora het pyn en lyding in die wêreld losgelaat maar ook hoop toegelaat om die pyn en leiding te genees.

Epiese verhale: Epiese verhale is verhale waarin belangrike karakters se heldedade of ervarings n 'n poëtiese styl vertel word. 'n Voorbeeld van 'n epiese gedig in Afrikaans is die gedig van Raka deur NP van Wyk Louw. In die gedig word Koki, die leier van die stam, se stryd teen Raka, die aapmens, “hy wat nie kan dink, wat slu en donker is, 'n lenigboog en enkeld dier”.

Fabels: Hierdie stories is diereverhale. Die diere besit egter menslike eienskappe, soos byvoorbeeld by die wyse uil gevind word en die slu jakkals. Die skrywer van fabels wil deur middel van hierdie diererverhale vir mense 'n waarheid oordra. Die bogegewe storie, Sop met Skop, is ook 'n voorbeeld van 'n diere fabel

Volksvertellings: Hierdie stories is mondelings oorgedra deur mense van geslag tot geslag. Die oorsprong daarvan is gewoonlik moeilik vas te stel. 'n Storie soos byvoorbeeld gevind word in die werk van Pieter W. Grobbelaar. Hy het baie volksvertellings opgeskryf van die San Boesmans op soos Ou Mi’kai vertel hoe die melkweg sy vuur gekry het en Tafelberg se karos. Volksverhale wat in die Westerse lande hul oorsprong het, word ook in Afrikaans opgeskryf soos byvoorbeeld “Aandstories vir kinders”, waarin Grobbelaar die verhaal van Koning Arthur vertel.

Sprokies: Hierdie is die stories wat vol fantasie karakters is. Ons ken dit in Engels as “fairy tales”. 'n Sprokie is 'n fantasie skepping en kan nie aan historiese plekke of persone gebind word soos 'n sage of legende nie. Dit is een van die oudste genres van die vertelkuns. In 'n sprokie het die wonderbaarlike 'n groot rol wat dit daarin speel. Die broers Jacob en Willem Grimm laat baie sprokies vir ons in Duits na in hul boek Kinder en huissprokies. ID du Plessis het sprokies uit die Slamse verhale vir ons nagelaat en Eugène N. Marais het die Boesmansprokies in Dwaalstories en ander vertellings neergeskryf. Die skrywer, Langenhoven laat ook vir ons Brolloks en Bittergal en die Krismiskinders as sprokies na. Hans Christian Andersen, 'n skrywer van Denemarke, laat 'n hele skatkis van sprokies vir die Westerse kind na: onder andere Die Sneeu Koningin, Die Lelike Eendjie, Die Lood Soldaatjie, Die Keiser se nuwe Klere en Die Klein Meermin.

Avontuurverhale: In hierdie stories gaan die hoofkarakter/s op 'n aksiebelaaide avontuur of reis – dikwels om 'n goeie doel te bereik soos byvoorbeeld om 'n draak te verslaan of 'n skat te vind.

Spookstories:

Hierdie stories gaan oor bo-natuurlike gebeure; spoke en geeste van die "onsigbare wêreld".