Saltar ao contido

Estalido social de Chile en 2019

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Concentración na praza Baquedano (Providencia, Santiago de Chile) no serán do 12 de novembro de 2019. Escenario habitual das manifestacións do "Estalido" foi chamada praza Dignidade.

Baixo a denominación "Estalido social" englóbanse unha serie de protestas multitudinarias que tiveron lugar dende outubro de 2019 en Santiago de Chile noutras cidades do país. Estas foron as maiores mobilizacións dende a caída da ditadura de Augusto Pinochet e tiveron fondas consecuencias no sistema político chileno.

Causas

[editar | editar a fonte]

As causas das protestas son diversas, aínda que o detonante das mesmas foi un incremento do transporte público de Santiago de Chile.[1] Diferentes estudos sinalan que as razóns profundas afunden as súas raíces en diferentes condicións estruturais:

  • Desigualdade socioeconómica: malia a que Chile é unha das economías máis prósperas de América Latina, tamén presenta notables desigualdades. En 2019, o 1% máis rico acumulaba o 26,5% da riqueza neta do país e, en 2017, a taxa de pobreza acadou o 10% da poboación total, segundo a Comisión Económica da ONU para América Latina (CEPAL).[2] Esta situación foi indicada por moitos dos participantes como un dos motivos para participar no Estalido de outubro de 2019.[3][4][5]
  • Carencias no sistema de benestar chileno que impiden que cumpra co rol de garantir a igualdade de oportunidades. Por exemplo, en 2019, arredor dun cuarto das persoas xubiladas chilenas recoñecen como insuficiente a pensión.[6] O sistema de pensións chileno baséase en fondos de capitalización individual de xestión privada, mais a precariedade laboral e os baixos salarios derivan en baixas pensións.[7][8] Deste xeito, a reforma previsional foi unha demanda recorrente nas protestas.[9][10] Ademais, o sistemas de educación e sanidade pública presentan notables deficiencias fronte a rede privada.[11][12]
  • Descontento co modelo económico: para moitos a orixe das inequidades anteriormente indicadas eran o resultado do neoliberalismo. A ditadura de Augusto Pinochet (1973-1990) adoptou un programa de reformas neoliberais deseñado polos Chicago boys: economistas chilenos formados na Universidade de Chicago por Milton Friedman, entre outros académicos. O obxectivo das reformas era limitar ao máximo o rol do Estado como axente económico.[13] Nas protestas fixéronse críticas a que logo de case 30 anos de democracia non se alteran de forma substancial os alicerces do sistema.[14][15][16]
  • Alto custo de vida: Chile é un dos países máis caros de América Latina, o segundo tras Uruguai, tendo en conta a diferenza entre o PIB nominal e o PIB corrixido por paridade de poder adquisitivo.[17] Deste xeito, o recurso a solicitar créditos financeiros por parte dos particulares é moi común, o que acabou derivando nun alto endebedamento.[18] Así, en 2019 acadouse o máximo histórico de endebedamento das familias: máis dun terzo dos chilenos de máis de 18 anos eran morosas.[19][20]
  • Problemas de representatividade do sistema político: dende anos antes dende diferentes sectores sociais e políticos reclamábase facer un cambio profundo da Constitución de 1980, aprobada durante a ditadura de Augusto Pinochet.[21]

A sucesión de protestas

[editar | editar a fonte]
Pintadas contra a policía e chamando a non pagar o transporte público no mobiliario urbano de Santiago (24-10-2019)

En outubro de 2019, un incremento nas tarifas do transporte público de Santiago de Chile derivou nas maiores protestas da Historia de Chile. Entre o 7 e o 17 de outubro comezaron as primeiras "evasións masivas", é dicir, un xeito de protestar consistente en evitar o pago do billete do transporte público, neste caso o metro da capital.[22] Durante varios días, os manifestantes, autoconvocados polas redes sociais, superaron a capacidade de control do metro que acabou rexistrando perdas por valor de 500 millóns de pesos.[23] O venres 18, malia a estaren as estacións protexidas polos carabineiros, o servizo do metro colapsou e a mobilidade da capital viuse seriamente afectada.[24] Ao longo desa tarde tamén se rexistraron cargas policiais e actos vandálicos deixando a unha estudante ferida.[25] No serán do venres 18 o goberno decretou a aplicación da Lei de Seguridade Interior, unha lexislación excepcional, e pechou durante a fin de semana o servizo de metro.[26] Con todo durante esa noite sucedéronse episodios de protesta e violencia, mentres que se difundiu unha fotografía de Piñera canda a súa familia celebrando o aniversario dun dos seus netos nunha pizzería. A imaxe, difundida nas redes sociais, foi para moitos, tanto a nivel nacional como internacional, un símbolo da desconexión do presidente coa realidade do país.[27]

Na madrugada do venres 18 ao sábado 19, Piñera ofreceu unha declaración na que anunciaba o establecemento do Estado de Emerxencia en Santiago e parte da Rexión Metropolitana.[28] Isto significadaba a militarización da orde pública e a limitación das liberdades de reunión e circulación e decretouse un toque de queda durante a noite. Ao longo dese día as medidas de Estado de Emerxencia e o toque de recollida foi ampliado á totalidade da Rexión Metropolitana e á de Valparaíso e á provincia de Concepción, afectando ás principais cidades do país. Foi a primeira vez que se empregaba esta medida para evitar protestas dende a ditadura de Pinochet, se ben fora usado por mor de catástrofes naturais na democracia.[29] Malia a estas medidas, as protestas continuaron afectando ás principais cidades chilenas, causando ás veces episodios violentos como saqueos e enfrontamentos coas forzas de seguridade. Sebastián Piñera declarou entón que ofrecía diálogo paralizando o incremento do prezo do metro, aínda que alertou contra as protestas. A retórica do presidente endureceuse chegando a falar de "grupos criminais organizados" como responsables dos disturbios e de que Chile estaba "en guerra contra un inimigo poderoso" e que os que participaban nas protestas violentas estaban "en guerra contra todos os chilenos de boa vontade que queremos vivir en democracia".[30] O domingo 20 Santiago de Chile e as principais cidades do país acolleron multitudinarias manifestacións de apoio ás protestas. A pesar do seu carácter pacífico, efectivos de carabineiros e do exército dispersaron algunhas mediante a forza habendo agresións a xornalistas.[31] Cidades como Valparaíso, Viña del Mar, Antofagasta e Concepción, volveron acoller as mobilizacións nos días posteriores.[32][33][34]

Durante os días posteriores, Piñeira anunciou un conxunto de medidas de tipo social que recollían aumentos salariais e das pensións, estabilidade nos prezos da enerxía ou a ampliación dos seguros médicos, denomoninado "Nova Axenda Social" máis non resultou suficiente. O venres 25 tivo lugar a "marcha máis grande de Chile" que mobilizou a 1 200 000 persoas na capital e, estímase, a uns de 3 000 000 de chilenos.[35]

Imaxe aérea da praza Baquedano durante a "Marcha máis grande de Chile" (25-10-2019)

O día 26 de outubro de 2019, o presidente Piñera solicitou a dimisión dos ministros e conformou un novo goberno.[36] Aínda que a prensa especulou sobre a posibilidade de que se integrasen figuras políticas independentes, finalmente, Piñera nomeou a persoas procedentes do seu espazo político.[37]

As protestas proseguiron nos días seguintes, e tiveron unha maior conflitividade o luns 4 de novembro. Para esa xornada, chamada "super luns", convocáranse diferentes accións reivindicativas como unha folga e unha mobilización na céntrica praza de Italia en Santiago durante a tarde.[38] Con todo, nese día sucedéronse actos de violencia: un total de 43 persoas resultaron feridas, entre elas, dúas carabineiras por seren atacadas con cócteles Molotov,[39] dous atropelados por vehículos policiais e outro polo impacto dun proxectil no cranio.[40]

Os intentos por recuperar a normalidade non foron exitosos e nos centros escolares, estudantes sumáronse ás protestas fuxindo dos recintos.[41] Isto levou a adiantar a fin do curso nalgúns institutos,[42] e tamén causou a intervención, con violencia, das forzas da orde no interior de espazos escolares e universitarios.[43][44]

Cara a mediados de novembro de 2019, apareceron grupos identificados con chalecos reflectores amarelos que pretendían defender propiedades privadas dos movementos de protesta, especialmente nos barrios acomodados de Santiago de Chile.[45] Mais intensidade da violencia nas manifestacións continuou escalando e houbo ataques a recintos militares, como o de Tejas Verdes (vencellado a actos de tortura na ditadura de Pinochet), e actos anticlericais como a queima de igrexas.[46][47] Tras 21 días de protestas e disturbios, Sebastián Piñera convocou ao Consello de Seguridade Nacional, que reúne a autoridades políticas e militares, o 7 de novembro de 2019. Foi a primeira vez que se xuntaba dende 2014 e Piñera anunciou nova lexislación para conter os desordes.[48] Con todo, nos días seguintes, algúns ministros, como o de Interior, Gonzalo Blumel, disuadiron a Sebastián Piñera para que non declarase de novo o estado de sitio, que facultaba a militarización da orde pública, insistíndolle na necesidade de abrir diálogo coa oposición.[49]

A apertura de canles de comunicación entre os sectores sociopolíticos chilenos permitiu reducir a conflictividade. Aínda así, nos meses de decembro de 2019, xaneiro e febreiro de 2020, sucedéronse protestas como os que afectaron á proba de acceso á universidade ou os disturbios en Viña del Mar durante o seu festival musical.[50][51] Con todo, a pandemia de covid-19 fixo que o goberno de Sebastián Piñera decretase o Estado de Excepción a partir do 19 de marzo de 2020, durante un período inicial de 90 días.[52] O abeiro desta medida impúxose tamén un toque de recollida en todo o territorio nacional e o confinamento das comunas (concellos) con alta incidencia o que significou a perda de intensidade do movemento das protestas.[53]

O aniversario das protestas, en outubro de 2020, poucos días antes do plebiscito constitucional, foi outro momento álxido das mobilizacións. Aínda que a maior parte delas foron pacíficas, houbo algúns episodios violentos que remataron con case 600 detidos e dúas igrexas de Santiago queimadas.[54]

Represión policial e vítimas

[editar | editar a fonte]
Protesta polos traumas oculares derivados das actuacións policiais (2-11-2019)

A resposta policial ante as protestas foi criticada pola súa dureza describíndose numerosos casos de brutalidade. Paralelamente ás protestas houbo actuacións xudiciais contra algunhas accións policiais polo acoso aos manifestantes, como o lanzamento de gases lacrimóxenos en centros sanitarios ou o disparo de perdigóns en centros académicos.[55][43]

A Cruz Vermella estimou que, só nas xornadas de outubro, 2 500 persoas foron feridas.[56] Estímase que entre outubro de 2019 e marzo de 2020 faleceron 34 persoas.[57]

Informes de institucións como Alto Comisionado das Nacións Unidas para os Dereitos Humanos e da Comisión Interamericana de Dereitos Humanos, así como de organizacións non gobernamentais como Amnistía Internacional e Human Rights Watch, testemuñaron numerosos usos excesivos da violencia por parte das forzas de seguridade incluíndo mortes, lesións, violencia sexual ou privacións arbitrarias de liberdade.[58][59][60][61]

Ante estas acusacións, houbo momentos políticos encamiñados á censura da política de Piñera e o seu goberno. Deste xeito, o Congreso Nacional acabou por inhabilitar por 5 anos ao ministro do Interior, Andrés Chadwick.[62] Tamén, un grupo de deputados de esquerda propuxo a destitución do xefe do Estado en novembro de 2019. A proposta non prosperou, sendo rexeitada na primeira votación da Cámara de Deputados por 79 votos en contra e 73 a favor.[63]

En abril de 2021, varios grupos de xuristas e defensores dos Dereitos Humanos (entre os que se atopaba Baltasar Garzón), denunciaron ante a Corte Penal Internacional a Sebastián Piñera e aos seus colaboradores por estes casos de violencia policial.[64] Foron acusados por delitos de "lesa humanidade" por considerar que as respostas das forzas de seguridade foron mostras dun "ataque organizado, masivo, extenso, e sistemático" contra os civís. Mais en decembro de 2021, a fiscalía do tribunal internacional desestimou a denuncia.[65]

Consecuencias

[editar | editar a fonte]
Proxección un edificio a favor dunha nova constitución en Santiago de Chile (31-12-2019)

Proceso constituínte

[editar | editar a fonte]

Ante a magnitude do descontento social mostrado dende outubro de 2019, diferentes sectores comezaron a pronunciarse a favor dunha cambio profundo da Constitución de 1980, aprobada durante a ditadura de Augusto Pinochet. Deste xeito, ante a presión de organizacións sociais, sindicais, políticas e xurídicas,[66][67][68] Sebastián Piñera fixo anuncios pouco claros nos que non desbotaba dunha reforma estrutural do texto.[69] Finalmente, o 10 de novembro de 2019, o ministro do Interior, Gonzalo Blumel, confirmou que o goberno comezaría un proceso de redacción dunha nova Constitución mediante un "Congreso Constituínte" e un referendo para a ratificación da carta magna que se elaborara.[70] Malia a que a oposición valorou que o executivo se abrise a unha nova Constitución rexeitou a forma de redactala, propondo unha asemblea constituínte electa para tal fin, a chamada Convención Constitucional. O 15 de novembro, goberno e oposición acordaron celebrar un duplo plebiscito simultáneo no que se preguntase á cidadanía se querían unha nova Constitución e o xeito de facelo, optando entre a Convención Constitucional ou unha convención mixta na que se escollese a parte dos seus integrantes mentres que o resto serían designados polo Congreso. Sebastián Piñera asinou a lei para convocar o referendo o 23 de decembro de 2019.[71]

A consulta, fixada para o 26 de abril de 2020, tivo que ser adiada ata o 25 de outubro pola pandemia de covid-19 que afectou ao país dende marzo de 2020.[72] Os resultados deixaron un 78,28% a favor de redactar unha nova Constitución e case un 79% a favor de que a elaborase a Convención Constitucional.[73]

Os días 15 e 16 de maio de 2021 a cidadanía escolleu aos 155 membros da Convención Constitucional, dos que 18 escanos estaban reservados aos pobos orixinarios. O escrutinio amosou unha vitoria contundente dos candidatos independentes e da esquerda, aínda que só participou o 41,55% dos electores.[74] Sectores de centro dereita consideraron que os acordos da Convención eran demasiado ideoloxizados e queixándose da falta de integración e consenso. Algúns aspectos polémicos do texto foron a declaración de Chile como un estado plurinacional e a equiparación da xustiza indíxena co resto do sistema xudicial, a eliminación do Senado, ademais, moitos cidadáns consideraron que non se protexía a propiedade privada, malia a ser desmentido.[75][76] Finalmente, o 4 de setembro de 2022, a cidadanía chilena rexeitou en referendo a proposta de constitución elaborada pola convención constituínte: 62% votos contrarios fronte o 38% favorable.[77] Ante o resultado, as forzas políticas chilenas exploraron a posibilidade de retomar un proceso constituínte novo e en decembro de 2022 logrouse o acordo sobre os aspectos institucionais e xurídicos básicos que a nova Carta Magna debería incorporar así como o procedemento de elaboración do texto.[78][79]

Cambios políticos

[editar | editar a fonte]

As forzas políticas tamén se viron cuestionadas polo movemento social do Estalido. As protestas, que se sucederan sen ter líderes claros, criticaban as políticas seguidas durante toda a democracia chilena. A valoración pública do presidente Sebastián Piñera afundiuse, conseguindo o mínimo histórico de aprobación en xaneiro de 2020: só un 6% dos chilenos valoraban positivamente a súa xestión.[80] Pero, paralelamente, foron emerxendo novas figuras, como Gabriel Boric, que conectaron mellor co descontento. Deste xeito, cando tiveron lugar as eleccións presidenciais de novembro de 2021, os resultados supuxeron un troco importante en Chile: os tres candidatos máis votados procedían de correntes políticas menores ata ese momento. O terceiro candidato máis votado foi Franco Parisi do Partido da Xente, de corte populista, mentres que a xefatura do Estado sería disputada entre o esquerdista Gabriel Boric e o dereitista José Antonio Kast. Por primeira vez dende a fin do réxime de Pinochet os candidatos de centro dereita e centro esquerda non foron quen de pasar á segunda volta.[81][82] O 19 de decembro de 2021, os resultados fixeron presidente de Chile a Boric co o 55,87% e máis de 4 620 000 votos, fronte o 44,13% e case os 3 650 000 votos de Kast, o que fixo de Gabriel Boric o xefe do Estado máis votado ata o momento.[83][84]

Introdución da Pensión Garantida Universal

[editar | editar a fonte]

Aínda que a pandemia de covid-19 condicionou moito a lexislatura, o goberno reorientou a súa política social. Deste xeito, en decembro de 2021, logo de autorizar varias retiradas do aforro depositado nos fondos de pensións, Sebastián Piñera propuxo a creación dunha Pensión Garantida Universal a conta dos orzamentos públicos.[85] Con ela preténdese outorgar 185 000 pesos mensuais a máis de 2 300 000 persoas maiores de 65 anos en situación de vulnerabilidade e que se sumaría ao importe que perciben do seu fondo de pensións.[86] Segundo as proxeccións do goberno, o custo da medida supoñerá máis do 0,9% do PIB ata mediados do século XXI.[87] A Pensión Garantida Universal foi un dos derradeiros proxectos de lei que o goberno de Sebastián Piñera someterá á consideración do Congreso Nacional polo que procura gañar o apoio do grupo político do seu sucesor, Gabriel Boric.[88] Finalmente, o proxecto de lei da Pensión Garantida Universal foi aprobado por unanimidade pola Cámara de Deputados,[89] e o seu primeiro pago fíxose en febreiro de 2022, beneficiando a máis de 2,5 millóns de xubilados.[90]

Notas

[editar | editar a fonte]
  1. ↑ Arrizado, Fernando. "Chile: “Non é por 30 pesos, é por 30 anos”". Nós Diario. Consultado o 2022-01-03. 
  2. ↑ Panorama Social de América Latina. Nacións Unidas. 2019. ISBN 978-92-1-047953-0. 
  3. ↑ "Chile protesters: 'We are subjugated by the rich. It's time for that to end'". the Guardian (en inglés). 2019-10-30. Consultado o 2022-01-03. 
  4. ↑ "Explainer: Chile's inequality challenge: What went wrong and can it be fixed?". Reuters (en inglés). 2019-10-23. Consultado o 2022-01-03. 
  5. ↑ "Chile protests: Is inequality becoming worse?". BBC News (en inglés). 2019-10-21. Consultado o 2022-01-03. 
  6. ↑ "Chile y sus mayores: Resultados V Encuesta Nacional Calidad de Vida en la Vejez 2019" (PDF). Caja Los Andes. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 03 de xaneiro de 2022. Consultado o 03 de xaneiro de 2022. 
  7. ↑ Guardia, A. (2007). Rompendo mitos: la reforma del sistema de pensiones en Chile. Fundación Friedrich Ebert. 
  8. ↑ "El sistema de pensiones de Chile, modelo de privatización para muchos, se desmorona". The New York Times (en castelán). 2016-09-13. ISSN 0362-4331. Consultado o 2023-09-03. 
  9. ↑ "Reforma previsional en Chile: el gran clamor en medio del estallido social". France 24. 2020-01-29. Consultado o 2022-01-03. 
  10. ↑ "Estudio Nacional de Opinión Pública N°84, Diciembre 2019". CEP Chile (en castelán). Consultado o 2022-12-31. 
  11. ↑ "Resultados del sector particular pagado en el Sistema Educativo chileno" (PDF). bcn.cl. 
  12. ↑ Aravena L, Pedro; Inostroza P, Manuel (2015-02). "¿Salud Pública o Privada? Los factores más importantes al evaluar el sistema de salud en Chile". Revista médica de Chile 143 (2): 244–251. ISSN 0034-9887. doi:10.4067/S0034-98872015000200012. 
  13. ↑ "El ladrillo - Memoria Chilena, Biblioteca Nacional de Chile". www.memoriachilena.gob.cl. Consultado o 2022-01-06. 
  14. ↑ ""En Chile se cumplió lo que nuestros profesores de Chicago esperaban que ocurriese": entrevista con Rolf Luders, ministro de economía de Pinochet". BBC News Mundo (en castelán). Consultado o 2022-01-06. 
  15. ↑ "Chile, cuna del neoliberalismo, los Chicago Boys, estallido social, plebiscito, y pandemia. Por Graciela Galarce". Le Monde diplomatique (en castelán). 2021-01-23. Consultado o 2022-01-06. 
  16. ↑ "La raíz del estallido y el fracaso del modelo neoliberal – Palabra Pública" (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 06 de xaneiro de 2022. Consultado o 2022-01-06. 
  17. ↑ "GDP (Nominal) vs GDP (PPP) - StatisticsTimes.com". www.statisticstimes.com. Consultado o 2022-01-03. 
  18. ↑ ""Democratización del crédito": El análisis del endeudamiento en Chile y sus efectos en el malestar social". emol.com (en Spanish). 2019-11-01. Consultado o 2022-01-03. 
  19. ↑ "Riqueza de hogares chilenos disminuye y endeudamiento de las familias registra un máximo histórico". BioBioChile - La Red de Prensa Más Grande de Chile (en castelán). 2019-04-18. Consultado o 2022-01-03. 
  20. ↑ "Una cifra que aumenta: morosos en Chile superan las 4,5 millones de personas « Diario y Radio Universidad Chile". radio.uchile.cl (en castelán). Consultado o 2022-01-03. 
  21. ↑ "The Constitutional Process in Chile". Stiftung Wissenschaft und Politik (SWP) (en alemán). doi:10.18449/2020c17/. Consultado o 2022-01-03. 
  22. ↑ Baeza, Angélica (2019-10-11). "Evasión masiva de alumnos del Instituto Nacional en el Metro termina con denuncia en Fiscalía y medidas de contención". La Tercera. Consultado o 2022-01-03. 
  23. ↑ "Metro por evasiones masivas: Daños alcanzan los 500 millones de pesos". Tele13. Consultado o 2022-01-03. 
  24. ↑ "Múltiples puntos de evasión masiva en el Metro marcan la quinta jornada de protesta". El Mostrador (en castelán). 2019-10-18. Consultado o 2022-01-03. 
  25. ↑ "Video muestra a joven herida durante jornada de protestas en Estación Central". El Desconcierto - Prensa digital libre (en castelán). Consultado o 2022-01-03. 
  26. ↑ "Gobierno por evasiones masivas: "Hemos invocado la Ley de Seguridad del Estado"". meganoticias.cl (en castelán). 2019-10-18. Consultado o 2022-01-03. 
  27. ↑ Coppola, Alessandra (2019-10-20). "«Il Cile brucia e lui mangia la pizza»: bufera contro Piñera". Corriere della Sera (en italiano). Consultado o 2022-01-03. 
  28. ↑ Tercera, La (2019-10-19). "¿Qué significa el Estado de Emergencia decretado por el Presidente?". La Tercera. Consultado o 2022-01-03. 
  29. ↑ "No se veía desde Pinochet: el último toque de queda que se decretó en Santiago por protestas sociales". Publimetro Chile (en castelán). Consultado o 2022-01-03. 
  30. ↑ "Presidente Piñera:". prensa.presidencia.cl. Consultado o 2022-01-03. 
  31. ↑ "Mano dura: militares dispersan a manifestantes en Apoquindo y agreden a la prensa". El Mostrador (en castelán). 2019-10-21. Consultado o 2022-01-03. 
  32. ↑ "Suspenden tránsito vehicular en Av. España por inédita marcha desde Valparaíso hacia Viña del Mar". Puranoticia.cl (en castelán). Consultado o 2022-01-04. 
  33. ↑ "Masiva e histórica movilización ciudadana repleta el centro de Antofagasta". El Diario de Antofagasta (en castelán). 2019-10-21. Consultado o 2022-01-04. 
  34. ↑ "Masiva marcha se desarrolla en el centro de Concepción". Canal 9 Bío Bío Televisión (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 28 de outubro de 2021. Consultado o 2022-01-04. 
  35. ↑ "Máis dun millón de persoas toman Santiago de Chile para protestar contra a desigualdade". Nós Diario. Consultado o 2022-01-03. 
  36. ↑ "Chile: Piñera pide la renuncia a todos sus ministros y dice que levantará el estado de emergencia". France 24. 2019-10-26. Consultado o 2022-01-04. 
  37. ↑ Tercera, Equipo La (2019-10-27). "Piñera inicia cuenta regresiva para cambio de gabinete amplio". La Tercera. Consultado o 2022-01-04. 
  38. ↑ "Convocan a "Súper Lunes" de movilizaciones: a las 17:00 habrá nueva protesta en Plaza Italia". BioBioChile - La Red de Prensa Más Grande de Chile (en castelán). 2019-11-04. Consultado o 2022-01-04. 
  39. ↑ Mayorga, F.; Hillmann, K.; Vedoya, O. Fernández y S. (2019-11-05). "Ataque con molotov deja dos carabineras heridas". La Tercera. Consultado o 2022-01-04. 
  40. ↑ "Ex Posta Central: Al menos 43 heridos tras manifestaciones de este lunes". Rock&Pop (en castelán). 2019-11-05. Consultado o 2022-01-04. 
  41. ↑ "Fugas masivas: Videos muestran a estudiantes que escapan de sus colegios en diversas ciudades para apoyar manifestaciones". The Clinic - Reportajes, columnas, entrevistas y humor (en castelán). 2019-11-05. Consultado o 2022-01-04. 
  42. ↑ "Municipalidad de Santiago confirma cierre del año escolar del Instituto Nacional y del INBA". BioBioChile - La Red de Prensa Más Grande de Chile (en castelán). 2019-11-03. Consultado o 2022-01-04. 
  43. ↑ 43,0 43,1 "Detienen a mayor de Carabineros por disparos contra estudiantes del Liceo 7 en Santiago". BioBioChile - La Red de Prensa Más Grande de Chile (en castelán). 2019-11-06. Consultado o 2022-01-04. 
  44. ↑ "PUC condena represión de Carabineros a estudiantes en campus San Joaquín". El Desconcierto - Prensa digital libre (en castelán). Consultado o 2022-01-04. 
  45. ↑ "Resumen del jueves: nuevos incidentes en Providencia y aparición de chalecos amarillos en Las Condes". BioBioChile - La Red de Prensa Más Grande de Chile (en castelán). 2019-11-08. Consultado o 2022-01-04. 
  46. ↑ "Una conscripto resultó herida tras ataque en Tejas Verdes y Ejército advierte que si hay nuevos incidentes responderán en "legítima defensa"". The Clinic - Reportajes, columnas, entrevistas y humor (en castelán). 2019-11-13. Consultado o 2022-01-04. 
  47. ↑ "Chile: profanado el Templo de San Francisco de Valdivia - Vatican News". www.vaticannews.va (en castelán). 2019-11-14. Consultado o 2022-01-04. 
  48. ↑ "Presidente Piñera convoca al Cosena y anuncia medidas de seguridad". pauta (en castelán). Consultado o 2022-01-04. 
  49. ↑ Catena, P.; Minay, S.; Fernández, I. Caro y M. E. (2019-11-13). "La tensa noche en que Piñera decidió no sacar de nuevo a los militares". La Tercera. Consultado o 2022-01-04. 
  50. ↑ FM, Sonar. "PSU 2020: Suspensiones en distintos puntos de Chile y manifestaciones marcan la primera jornada". sonarfm (en castelán). Consultado o 2022-01-06. 
  51. ↑ "Tras violentos incidentes: gerencia suspende funcionamiento de Hotel O’Higgins de Viña del Mar". BioBioChile - La Red de Prensa Más Grande de Chile (en castelán). 2020-02-24. Consultado o 2022-01-06. 
  52. ↑ "Chile decreta el "estado de catástrofe" en todo el país por 90 días ante el avance del coronavirus". BBC News Mundo (en castelán). Consultado o 2022-01-06. 
  53. ↑ Cooperativa.cl. "Piñera ordenó toque de queda en todo Chile entre las 22:00 y las 05:00 horas". Cooperativa.cl (en Spanish). Consultado o 2022-01-06. 
  54. ↑ "Más de 500 detenciones dejó el aniversario del estallido social en Chile". France 24. 2020-10-19. Consultado o 2022-01-06. 
  55. ↑ "Acogen recurso de amparo por procedimiento de Carabineros en Hospital Gustavo Fricke de Valparaíso". El Mostrador (en castelán). 2019-11-21. Consultado o 2022-01-04. 
  56. ↑ "INDH se quedó corto: Cruz Roja cifra en 2.500 los heridos durante las protestas en Chile". El Mostrador (en castelán). 2019-11-03. Consultado o 2022-01-04. 
  57. ↑ "Las víctimas fatales del estallido social - Contracarga" (en castelán). Consultado o 2022-01-04. 
  58. ↑ "Informe sobre la Misión a Chile: 30 de octubre-22 de noviembre" (PDF). ohchr.org. 
  59. ↑ OEA (2009-08-01). "OEA - Organización de los Estados Americanos: Democracia para la paz, la seguridad y el desarrollo". www.oas.org (en castelán). Consultado o 2022-01-03. 
  60. ↑ "Chile: Llamado urgente a una reforma policial tras las protestas". Human Rights Watch (en castelán). 2019-11-26. Consultado o 2022-01-03. 
  61. ↑ "Chile: Responsabilidad penal por omisión de los mandos con ocasión de los crímenes cometidos durante el estallido social.". Amnesty International (en francés). Consultado o 2022-01-03. 
  62. ↑ Senado. "Respaldan acusación constitucional contra ex ministro Chadwick - Senado - República de Chile". Senado (en castelán). Consultado o 2022-01-03. 
  63. ↑ "Cámara de Diputados desechó acusación constitucional contra el Presidente Piñera". Cooperativa.cl (en Spanish). Consultado o 2022-01-03. 
  64. ↑ "Garzón y Comisión Chilena de DDHH acusan al Presidente Piñera en la Corte Penal Internacional por crímenes de lesa humanidad". CIPER Chile (en castelán). 2021-04-29. Consultado o 2022-01-03. 
  65. ↑ Retamal, Felipe (2021-12-09). "Corte Penal Internacional desestima requerimiento contra Presidente Piñera por supuestos delitos de lesa humanidad y resuelve “no iniciar examen preliminar”". La Tercera. Consultado o 2022-01-03. 
  66. ↑ "Líderes sociales exigen Asamblea Constituyente y seis medidas anti abusos de corto plazo". BioBioChile - La Red de Prensa Más Grande de Chile (en castelán). 2019-10-21. Consultado o 2022-01-03. 
  67. ↑ Senado. "Declaraciones del Presidente del Senado tras reunión de los tres poderes del Estado en La Moneda - Senado - República de Chile". Senado (en castelán). Consultado o 2022-01-03. 
  68. ↑ "Vocero de la Corte Suprema a favor de una nueva Constitución: "Deberíamos abocarnos a eso"". BioBioChile - La Red de Prensa Más Grande de Chile (en castelán). 2019-10-30. Consultado o 2022-01-03. 
  69. ↑ Mostrador, El (2019-10-31). "Ambigüedad del Gobierno de Piñera ante nueva Constitución marca cita de la oposición con Blumel en La Moneda". El Mostrador (en castelán). Consultado o 2022-01-03. 
  70. ↑ "Gobierno confirma proceso para una nueva Constitución a través de un "Congreso Constituyente"". BioBioChile - La Red de Prensa Más Grande de Chile (en castelán). 2019-11-10. Consultado o 2022-01-03. 
  71. ↑ "Piñera firma ley para convocar a plebiscito sobre nueva Constitución en Chile – La Ley al Día" (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 18 de decembro de 2021. Consultado o 2022-01-03. 
  72. ↑ "Presidente promulga reforma que posterga el Plebiscito para el 25 de octubre". Emol (en Spanish). 2020-03-26. Consultado o 2022-01-03. 
  73. ↑ "Jubilation as Chile votes to rewrite constitution". BBC News (en inglés). 2020-10-26. Consultado o 2022-01-03. 
  74. ↑ "Convencional Constituyente 2021: participación". Servicio Electoral de Chile. Arquivado dende o orixinal o 31 de decembro de 2022. Consultado o 31 de decembro de 2022. 
  75. ↑ CHARTE, MIGUEL (2022-09-05). "Claves del rechazo de Chile a la nueva Constitución". RTVE.es (en castelán). Consultado o 2022-12-31. 
  76. ↑ "La (aparente) paradoja de Chile: 3 razones para entender el rechazo a la nueva Constitución cuando casi el 80% estaba a favor de cambiarla". BBC News Mundo (en castelán). Consultado o 2022-12-31. 
  77. ↑ "Chile rexeita cun 62 % a nova Constitución e Boric pide un novo proceso". G24. Consultado o 2022-12-30. 
  78. ↑ "Acuerdo por Chile: Definen Consejo Constitucional, Comité de Expertos e itinerario para nuevo proceso constituyente - Senado - República de Chile". Senado de Chile (en castelán). Consultado o 2022-12-30. 
  79. ↑ "Quiénes la redactarán, los plazos y sus bases institucionales: Todo lo que hay que saber del nuevo proceso constitucional". Emol (en Spanish). 2022-12-13. Consultado o 2022-12-30. 
  80. ↑ "Histórico: Encuesta CEP sitúa a Piñera como el Presidente de más baja aprobación en 30 años « Diario y Radio Universidad Chile". radio.uchile.cl (en castelán). Consultado o 2022-01-04. 
  81. ↑ "[Opinión] - Andrés Kogan Valderrama - Gabriel Boric y el fin de la transición en Chile - Cooperativa.cl". opinion.cooperativa.cl. Consultado o 2021-11-26. 
  82. ↑ "Boric o Kast: el Chile centrista de siempre se fue a los extremos". France 24. 2021-11-23. Consultado o 2021-11-26. 
  83. ↑ "Resultados Segunda Vuelta". 24 horas (en castelán). Consultado o 2022-12-31. 
  84. ↑ Labrín, Pedro Astaburuaga Coddou y Sebastián (2021-12-20). "Boric es el Presidente electo con más votos en la historia y la segunda vuelta se convierte en la elección con mayor participación". La Tercera. Consultado o 2022-12-31. 
  85. ↑ "Presidente Piñera anuncia proyecto de ley de Pensión Garantizada Universal:". prensa.presidencia.cl. Consultado o 2022-01-03. 
  86. ↑ "PGU: ¿Qué es la Pensión Garantizada Universal?". Radio Concierto. 2021-12-23. Consultado o 2022-01-03. 
  87. ↑ "Ministerio de Hacienda ingresa Pensión Garantizada Universal al Congreso". www.hacienda.cl (en castelán). Consultado o 2022-01-03. 
  88. ↑ "Contra reloj: Gobierno intenta salvar proyecto de PGU ante críticas por financiamiento « Diario y Radio Universidad Chile". radio.uchile.cl (en castelán). Consultado o 2022-01-03. 
  89. ↑ "Cámara de Diputados y Diputadas aprobó por unanimidad la Pensión Garantizada Universal". ADN (en castelán). Consultado o 2022-01-03. 
  90. ↑ "Presidente Piñera anunció primer pago de 185 mil pesos de la PGU: «Estamos asegurando que ningún adulto mayor quede en condición de pobreza»". El Mostrador (en castelán). 2022-02-07. Consultado o 2022-12-31. 
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Estalido_social_de_Chile_en_2019&oldid=6737809»