Franciszek Adamanis

Franciszek Adamanis

Data i miejsce urodzenia	4 października 1900 Lipawa
Data śmierci	14 kwietnia 1962
Miejsce spoczynku	Cmentarz na Junikowie
Zawód, zajęcie	farmaceuta
Odznaczenia

Portret w Collegium Maius w Poznaniu

Franciszek Adamanis (ur. 4 października 1900 w Lipawie, zm. 14 kwietnia 1962) – polski farmaceuta specjalizujący się w chemii farmaceutycznej. Autor podręczników akademickich Chemia farmaceutyczna i Chemia leków oraz 90 publikacji naukowych.

W latach 1938–1962 (z przerwą w latach II wojny światowej) był kierownikiem Katedry Chemii Farmaceutycznej, najpierw Uniwersytetu Poznańskiego, a od roku 1950 Akademii Medycznej w Poznaniu. Jako więzień obozu Mauthausen-Gusen prowadził nielegalne badania naukowe, opracowując receptury leków z dostępnych na miejscu półfabrykatów.

Dzieciństwo i lata młodzieńcze

Franciszek Adamanis urodził się 4 października 1900 roku w Lipawie na Łotwie. Jego ojciec, Antoni (zm. 1919), pochodził ze Suboczy k. Birży na Żmudzi. Był pracownikiem kolejowym. Matka – Teresa z Laudańskich urodziła się w Daszkańcach położonych niedaleko Kiejdan. Należała do III zakonu św. Franciszka. Miał pięcioro rodzeństwa: dwie starsze siostry oraz dwóch starszych i jednego młodszego brata. Dzieciństwo spędził w Lipawie. Chodził do rosyjskiej szkoły, a w szkółce parafialnej uczył się wraz z rodzeństwem języka polskiego i historii. Po wybuchu wojny wraz rodzicami został ewakuowany do Homla, gdzie w 1918 ukończył gimnazjum.

Poprzez starszego brata, Feliksa, został wciągnięty do Polskiej Organizacji Wojskowej. W 1920 roku przeszedł przez front bolszewicki i wstąpił do Wojska Polskiego, w którym służył do roku 1921. Do Polski przyjechała również matka Adamanisa i zamieszkała w Poznaniu. W 1923 roku Adamanis zapisał się na Oddział Farmaceutyczny Uniwersytetu Poznańskiego i po zdaniu matury na tym oddziale został w roku 1924 immatrykulowany.

Praca i studia

Podczas studiów pracował początkowo w Urzędzie Organizacji Pożyczki Państwowej w charakterze pomocnika manipulanta, a następnie w latach 1922–1926 w Spółdzielni Spożywców „Zgoda” w Poznaniu. Pełnił tam najpierw funkcję kancelisty, a później księgowego, zyskując sympatię współpracowników oraz uznanie dyrekcji, co znalazło wyraz w świadectwie wręczonym przy odejściu z pracy: „Przez cały czas swojej pracy Adamanis dał się poznać jako solidny pracownik, zawsze traktując swoje obowiązki poważnie. Punktualność, pilność, akuratność i sumienność w pracy cechowały jego działalność”. Podczas studiów uczęszczał na wykłady z Janiną Ferchmin (1900–1993), która 24 czerwca 1926 roku została jego żoną (ślub odbył się w kościele oo. Zmartwychwstańców w Poznaniu). Adamanis ukończył studia w 1927 roku, a jego praca magisterska „O aldolu Heintza i jego otrzymaniu” została nagrodzona brązowym medalem przez Senat Akademicki Uniwersytetu Poznańskiego. W tym samym roku magister Adamanis objął posadę chemika–analityka w centralnym laboratorium firmy „Akwawit”. Rok później przeniesiono go na stanowisko chemika w Fabryce Chemicznej o tej samej nazwie, znajdującej się przy ulicy Głównej, a 1 stycznia 1929 roku został kierownikiem Spółki Akcyjnej „Akwawit”. Zajmował się tam przeróbką fuzli na alkohole tłuszczowe, elektrolizą soli kuchennej, połączoną z wytwarzaniem szeregu chloropochodnych organicznych, produkcją estrów siarkowych: przemysłowego, aptecznego absolutnego i eteru do narkozy, produkcją lakierów nitrocelulozowych wraz z materiałami przeznaczonymi do lakiernictwa oraz kolodium różnoprocentowym, suszeniem kazeiny i produkcją sztucznego rogu. Jednocześnie uzupełniał swoje wykształcenie politechniczne studiując i tłumacząc sprowadzane czasopisma oraz podręczniki dotyczące tej dziedziny. „Adamanis opracował i udoskonalił prawie wszystkie działy produkcji, a mianowicie w dziedzinie alkoholi tłuszczowych, zwiększył wydajność aparatów, uprościł zawiły dotychczas proces oczyszczania fuzli oraz podniósł jakość otrzymywanych alkoholi. W dziale lakierów nitrocelulozowych, wprowadził pomocnicze materiały potrzebne do lakierowania oraz opracował szereg recept na lakiery”.

Na skutek wielkiej depresji fabryka chemiczna została zamknięta w 1930 roku, a Adamanis otrzymał posadę adiutanta przy Katedrze Chemii Farmaceutycznej i zamieszkał u siostry w Poznaniu, rozpoczynając pracę nad doktoratem, natomiast żona wynajęła ze swoją matką i córkami niewielkie mieszkanie koło Chełmży, gdzie pracowała jako magister farmacji w aptece. W październiku 1932 roku Adamanis doktoryzował się, a w listopadzie 1936 habilitował, otrzymując stanowisko docenta. W latach 1932–1939 opublikował w czasopismach krajowych i zagranicznych 29 prac doświadczalnych z zakresu analizy termicznej.

Do wybuchu II wojny światowej brał czynny udział w krajowych i zagranicznych zjazdach naukowych, m.in. w XIV Zjeździe Lekarzy i Przyrodników Polskich w Poznaniu (1933), III Zjeździe Chemików we Lwowie (1934) oraz w IX i X Międzynarodowym Kongresie Chemii Czystej i Stosowanej w Madrycie (1934) i Rzymie (1938). Senat Akademicki Uniwersytetu Poznańskiego przyznał mu stypendium w celu wyjazdu do Paryża, gdzie miał prowadzić badania naukowe. We wrześniu 1938 roku, po śmierci profesora Konstantego Hrynakowskiego, szefa Katedry Chemii Farmaceutycznej, Rada Oddziału Farmaceutycznego powierzyła Adamanisowi kierownictwo tej katedry.

II wojna światowa

Po wybuchu II wojny światowej, 10 listopada 1939 roku, został aresztowany brat Adamanisa, Feliks (po kilkudniowym pobycie w Forcie VII w Poznaniu prawdopodobnie został rozstrzelany przez Niemców w którymś z pobliskich lasów). W nocy z 20 na 21 kwietnia 1940 został aresztowany sam Franciszek Adamanis, którego przewieziono do Domu Żołnierza (ówczesnej siedziby Gestapo w Poznaniu), a następnie do Fortu VII (21–25 kwietnia 1940), skąd trafił do KL Dachau, w którym więziony był do 6 czerwca 1940 roku.

Pierwszą wiadomość od Adamanisa jego żona otrzymała w lipcu 1940 roku. Była to pocztówka, na której po niemiecku było napisane: Znajduję się w obozie koncentracyjnym w Mauthausen-Gusen, mój adres: Franz Adamanis N5068, geb 4-X-1900 StGeorgen a/d Gusen Oberdonau, Block 16 Stube A’. Po miesiącu dostała kolejny list, który był początkiem stałej korespondencji. Adamanis w obozie przebywał od 6 czerwca 1940 do 5 maja 1945 roku, pracując m.in. w kamieniołomach i przy budowie bocznicy kolejowej z St. Georgen an der Gusen do kamieniołomów w Gusen.

Staraniem Władysława Gębika został przydzielony do pracy w Komandzie Spielberg, które prowadziło prace archeologiczne w zamku w Spielberg. Podczas pobytu w obozie Adamanis zorganizował tajną produkcję leków z dostępnych na miejscu półfabrykatów. Jak napisał później w broszurce pt. „Pyrogeny w płynach nieiniekcyjnych”, warunki pracy przy produkcji leków były bardzo prymitywne. W ciągu 3,5 lat przygotował około 200 zastrzyków 10% chlorku wapnia, 50 zastrzyków glukozy i około 40 000 zastrzyków afenilu. Adamanis brał udział w prelekcjach z dziedziny chemii i farmacji oraz nauczył się języka hiszpańskiego. Za podanie żywności koledze został ukarany przez SS-manów 25 razami bykowcem”. Kilka dni przed wyzwoleniem obozu utworzyła się Polska Rada Obozowa, w skład której wszedł również Adamanis.

Po wyzwoleniu obozu, od 5 maja 1945 do 10 sierpnia 1945 roku prowadził aptekę szpitalną Polskiego Ośrodka w Linzu.

Lata powojenne

Do Poznania powrócił 24 sierpnia 1945 i objął ponownie kierownictwo Katedry Chemii Farmaceutycznej, rozpoczynając prace nad reorganizacją Zakładu Chemii Farmaceutycznej. Nominację na profesora nadzwyczajnego otrzymał 7 października 1946, natomiast na profesora zwyczajnego 9 czerwca 1958 roku. W roku 1948 objął również kierownictwo działu pracowni naukowych w Państwowym Instytucie Naukowym Leczniczych Surowców Roślinnych w Poznaniu, a od 1 września 1948 roku kierownictwo tego instytutu, który prowadził do 1 kwietnia 1954 roku.

W 1951 roku wydał swój pierwszy podręcznik pt. „Podręcznik Chemii Farmaceutycznej” a następnie podręcznik „Chemia Leków”. Przez wiele lat pełnił szereg funkcji na uczelni: prodziekana (1950/51) i dziekana (1951–1953) Wydziału Farmaceutycznego, prorektora ds. nauczania (1956–1962) Akademii Medycznej w Poznaniu. Reprezentował uczelnię w Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej (1957–1960) i Radzie Głównej (Sekcja Medyczna) przy Ministrze Szkolnictwa Wyższego. Brał udział w pracach towarzystw naukowych, był m.in. członkiem Zarządu Poznańskiego Towarzystwa Chemicznego (1946–1947), współpracownikiem Komisji Nauk Farmaceutycznych PAU w Krakowie (1949–1952), członkiem Komitetu Nauk Farmaceutycznych Polskiej Akademii Nauk (1947–1951), członkiem Wydziału IV Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk i przewodniczącym Komisji Nauk Farmaceutycznych tego towarzystwa (1956–1960), członkiem Komisji Farmakopei Polskiej (1952–1954) i kierownikiem Laboratorium Nr 4 Podkomisji Chemicznej Komisji Farmakopei Polskiej (1952–1954), działającym przy Katedrze Chemii Farmaceutycznej AM w Poznaniu, członkiem i pierwszym przewodniczącym Oddziału Poznańskiego (1950–1960) oraz prezesem Zarządu Głównego (1960–1962) Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, był także członkiem Amerykańskiego Towarzystwa Farmaceutycznego (1961–1962) i wieloletnim członkiem Komitetu Redakcyjnego „Farmacji Polskiej”.

Po ciężkiej i nieuleczalnej chorobie zmarł 14 kwietnia 1962, a 17 kwietnia został pochowany na cmentarzu na Junikowie (pole 7, rząd 2, grób 1).

Grób prof. Franciszka Adamanisa na Cmentarzu Junikowskim

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
• Medal Niepodległości (4 listopada 1933)
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921
• Medal 10-lecia Polski Ludowej
• Krzyż Oświęcimski (pośmiertnie, 1986)

Wyróżnienia i upamiętnienie

Miasto Poznań uhonorowało Adamanisa przyznaniem „Złotej Odznaki Honorowej za zasługi w Rozwoju Miasta” oraz Nagrodą Naukową Miasta Poznania w dziedzinie nauk matematyczno-przyrodniczych (1958).

W dowód uznania działalności na rzecz zachowania pokoju na świecie został uhonorowany Dyplomem Honorowym Światowej Rady Pokoju.

Farmaceuci nadali jego imię aptece nr 32 w Poznaniu przy ul. Strzeleckiej 31 i aptece nr 231 w Tychach, przy ul. Buczka i Bieruta.

14 kwietnia 1992 roku Bibliotece Wydziału Farmaceutycznego Akademii Medycznej w Poznaniu nadano imię prof. dr. Franciszka Adamanisa.

Bibliografia

• Antoni Gąsiorowski, Jerzy Topolski [red.]: Wielkopolski Słownik Biograficzny. Warszawa-Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981, s. 18–19. ISBN 83-01-02722-3.