Geosynklina
Geosynklina – podłużne zagłębienie w skorupie ziemskiej (np. rowy oceaniczne lub inna część oceanu bądź morza przybrzeżnego), w którym gromadziły się osady. Dominującą cechą jest duża i zmienna głębokość oraz rozciągłość, przy stosunkowo małej szerokości. W trakcie sedymentacji osady były ściskane i deformowane, a później wydźwignięte tworząc łańcuch górski. Towarzyszyły temu zjawiska wulkaniczne i plutoniczne – eugeosynkliny. W miogeosynklinach nie występowały zjawiska wulkaniczne.
Teorię geosynklin wprowadzili geolodzy amerykańscy James Hall i James Dwight Dana na podstawie badań Appalachów. Została ona rozwinięta pod koniec XIX przez Suessa i na początku XX wieku, była powszechnie uznawaną teorią powstawania gór aż do pojawienia się teorii tektoniki płyt w latach 60. XX wieku. Od tego czasu trwają nieustanne próby pogodzenia ze sobą tych dwóch punktów widzenia.
Postać klasyczna
[edytuj | edytuj kod]W postaci klasycznej zwykło się uważać, że pasmo górskie powstaje ze sfałdowań gromadzących się na szelfie i dnie oceanu osadów podczas zderzenia kontynentów. Osady powstające w pobliżu kontynentu – a więc przede wszystkim na szelfie i stoku kontynentalnym – tworzą miogeosynklinę, podczas gdy osady głębokomorskie (czyli zalegające na dnie basenów oceanicznych u podnstawy stoku kontynentalnego) tworzą eugeosynklinę. Gdy ocean się zamyka, osady te zostają sfałdowane i wypiętrzają się w łańcuch górski.
Współczesna synteza
[edytuj | edytuj kod]Od momentu rozwinięcia się współczesnej teorii tektoniki płyt odchodzi się od tego prostego obrazu na rzecz bardziej złożonej syntezy.
Po pierwsze, nie wykazuje się tak jednoznacznego połączenia genetycznego między powstawaniem geosynkliny a gór fałdowych. Osady gromadzą się w zagłębieniach terenu (a więc i w basenach oceanicznych) bez względu na to, czy zostaną kiedyś wciągnięte w procesy orogenezy.
Po drugie, większą rolę w powstawaniu gór przypisuje się obecnie anormalnym fragmentom skorupy oceanicznej – dużym prowincjom magmatycznym, strefom subdukcji, w niewielkim stopniu również górom wulkanicznym itp. Wg tektoniki płyt znaczna część osadów włączana tradycyjnie w zakres geosynkliny ulega subdukcji, choć w pewnym zakresie – zwłaszcza dla osadów miogeosynkliny – skały te mogą zostać włączone w proces górotwórczy (np. Karpaty).
Warto jednak dodać, że mimo wszystko nie uległo przekreśleniu jedno z głównych założeń teorii geosynkliny: to, że w basenach oceanicznych gromadzą się osady, które mogą zostać później wypiętrzone i utworzyć pasmo górskie. Rozwój teorii tektoniki płyt doprowadził raczej do wykazania, że proste następstwo wydarzeń, wyrażone w kanonicznym cyklu geoklinalnym (faza wczesna, dojrzała, właściwa i starcza), jest bardziej wyjątkiem niż regułą i być może słuszniej jest rozpatrywać proces powstawania gór w języku poruszających się płyt niż wypełniających basenów oceanicznych.
Typy geosynklin
[edytuj | edytuj kod]- Miogeosynklina – geosynklina płytkomorska, powstały z niej np. Góry Świętokrzyskie
- Eugeosynklina – geosynklina głębokomorska, intensywna działalność wulkaniczna
- Parageosynklina – tworząca się pomiędzy oceanem a kontynentem
- Mezogeosynklina – tworząca się pomiędzy dwoma kontynentami
- Monogeosynklina – składająca się z jednego obniżenia
- Poligeosynklina – składająca się z wielu rowów oddzielonych od siebie geantyklinami