Gruszycznik jednokwiatowy

Gruszycznik jednokwiatowy
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	wrzosowce
Rodzina	wrzosowate
Rodzaj	gruszycznik
Gatunek	gruszycznik jednokwiatowy
	Nazwa systematyczna
	Moneses uniflora (L.) A. Gray; Manual 273. 1848
Synonimy
	Bryophthalmum uniflorum (L.) E.Mey.; Chimaphila rhombifolia Hayata; Monanthium reticulatum (Nutt.) House; Monanthium uniflorum (L.) House; Moneses brevicaulis Schur; Moneses grandiflora Gray; Moneses reticulata Nutt.; Moneses rhombifolia (Hayata) Andres; Moneses verticillata Schur; Odostima acutiflora Raf.; Odostima caulina Raf.; Odostima grandiflora (Gray) Raf.; Odostima obovata Raf.; Odostima orbiculata Raf.; Pyrola halleri Steud.; Pyrola obovata Raf.; Pyrola uniflora L.; Pyrola uniflora var. reticulata (Nutt.) H.St.John; Pyrola verticillata (Schur) Schur;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Gruszycznik jednokwiatowy, gruszyczka jednokwiatowa, monezes jednokwiatowy^[4] (Moneses uniflora (L.) A. Gray) – gatunek rośliny z rodziny wrzosowatych (Ericaceae). Reprezentuje monotypowy rodzaj gruszycznik Moneses. Jest szeroko rozprzestrzeniony w klimacie okołobiegunowym i umiarkowanym na półkuli północnej (występuje w Europie, Azji i Ameryce Północnej. W Polsce spotykany jest w całym kraju, objęty jest ochroną częściową.

Gatunek wykorzystywany jest jako roślina lecznicza w Ameryce Północnej, stosowana do leczenia zwłaszcza chorób skóry^[5].

Systematyka

Gatunek reprezentuje monotypowy rodzaj gruszycznik Moneses Salisb. ex Gray, Nat. Arr. Brit. Pl. 2: 403 (1821 publ. 1822)^[6]. W tradycyjnym, szerokim ujęciu rodzaju gruszyczka Pyrola gatunek ten był ujmowany jako Pyrola uniflora^[7]. Rodzaj Moneses należy do plemienia Pyroleae w podrodzinie Monotropoideae i rodziny wrzosowatych Ericaceae^[8]. W obrębie plemienia Pyroleae rodzaj zajmuje pozycję siostrzaną względem rodzaju pomocnik Chimaphila, z którym łączą go liczne synapomorfie – pojedyncze kwiaty, podobnie zbudowane ziarna pyłku, budowa anatomiczna słupka, podobnie funkcjonująca szypułka kwiatowa i otwierające się owoce, ta sama liczba chromosomów (x = 13). Ta para rodzajów jest siostrzana względem rodzaju gruszyczka Pyrola, a te trzy rodzaje razem tworzą grupę siostrzaną względem rodzaju gruszynka Orthilia – bazalnego w obrębie plemienia Pyroleae^[9].

Rozmieszczenie geograficzne

Zasięg gatunku obejmuje Amerykę Północną, z południową granicą obejmującą rejon Wielkich Jezior na wschodzie oraz stanów Kalifornia, Arizona i Nowy Meksyk na zachodzie. Brak gatunku na Grenlandii i Islandii. Występuje jednak niemal na całym pozostałym obszarze Europy, z wyjątkiem jej południowych krańców i wysp na Morzu Śródziemnym. W Azji południowa granica zasięgu biegnie przez Azję Mniejszą, Kaukaz, Kazachstan, Chiny i Tajwan^[3].

W Polsce gatunek spotykany jest w całym kraju, ale bardzo rzadki w jego części środkowej^[10]. Częściej z kolei spotykany jest w borach górskich i nadmorskich^[7].

Morfologia

Łodyga: Wzniesiona, dość gruba, osiąga do 20 cm wysokości, zwykle z jednym jajowatym, łuskowatym liściem.
Liście: Skórzaste i zimotrwałe. Ma tylko kilka (zwykle 3–6) liści odziomkowych zebranych w rozetkę. Liście jajowate lub podługowate, o średnicy 1–1,5 cm, karbowano-ząbkowanych.
Kwiaty: Ma tylko jeden duży kwiat na szczycie praktycznie bezlistnej łodygi. Podczas kwitnięcia zwisa on w dół, potem łodyżka wyprostowuje się. Biały kwiat z szeroko rozwartą koroną osiąga do 2,5 cm średnicy i wydziela przyjemny zapach. Kielicha brak, 5 płatków korony o falowanych brzegach. Słupek z grubą, beczkowatą zalążnią, prosta szyjka słupka z wyraźnie 5-łatkowym zielonkawym znamieniem, dłuższa od płatków korony. Bardzo charakterystyczne pręciki o grubych nitkach, każdy zakończony kilkoma walcowatymi pylnikami z rożkami.
Owoc: Pękająca szparami torebka.

Kwiat
Owoc
Morfologia

Biologia i ekologia

Bylina, chamefit. Kwitnie od czerwca do lipca, jest rośliną owadopylną. Pręciki i słupek dojrzewają równocześnie. Siedlisko: lasy iglaste, rzadziej liściaste. W górach spotykana po regiel dolny^[11]. Gatunek charakterystyczny dla: Ass. Empetro nigri-Pinetum, All. Vaccinio-Piceion i Ass. Galio rotundifolii-Piceetum (carpaticum)^[12].

Zagrożenia i ochrona

Od 2014 roku gatunek jest objęty w Polsce ochroną częściową^[13]. Został umieszczony na polskiej czerwonej liście w kategorii NT (bliski zagrożenia)^[14].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-13] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Moneses uniflora (L.) A.Gray. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-11-14].
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 118, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 595, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ Moneses Salisb. ex Gray. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-11-14].
↑ ^a ^b LeokadiaL. Witkowska-Żuk LeokadiaL., Atlas roślinności lasów, Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2008, s. 204, ISBN 978-83-7073-649-1, OCLC 297750595 .
↑ Genus Moneses Salisb. ex Gray. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-11-14].
↑ Liu i inni, Phylogeny of Pyroleae (Ericaceae): implications for character evolution, „J Plant Res”, 124, 2011, s. 325–337, DOI: 10.1007/s10265-010-0376-8 .
↑ Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, AdamA. Zając, MariaM. Zając (red.), Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 362, ISBN 83-915161-1-3, OCLC 831024957 .
↑ Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

Bibliografia

Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-13] (ang.).

[powo-3] Moneses uniflora (L.) A.Gray. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-11-14].

[checklist-4] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 118, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[mabb-5] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 595, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[6] Moneses Salisb. ex Gray. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-11-14].

[zuk-7] LeokadiaL. Witkowska-Żuk LeokadiaL., Atlas roślinności lasów, Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2008, s. 204, ISBN 978-83-7073-649-1, OCLC 297750595 .

[grin-8] Genus Moneses Salisb. ex Gray. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-11-14].

[liu-9] Liu i inni, Phylogeny of Pyroleae (Ericaceae): implications for character evolution, „J Plant Res”, 124, 2011, s. 325–337, DOI: 10.1007/s10265-010-0376-8 .

[10] Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, AdamA. Zając, MariaM. Zając (red.), Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 362, ISBN 83-915161-1-3, OCLC 831024957 .

[seidl-11] Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.

[matuszkiewicz-12] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.

[rozp2014-13] Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin.

[14] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]