Hüma kuşu
Hüma kuşu (Farsça: هما / Homā), çoğu kez cennet kuşu olarak da adlandırılan,[1][2] görünmeyecek şekilde çok yükseklerde dinlenmeksizin sürekli uçan, asla yere değmeyen -bazı kaynaklarda ayakları olmadığı da nakledilir- efsanevi kuş.[3]
Köken bilimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Arapçası Bulah olup[1] bazı kaynaklarda Arapçadaki ruh anlamına gelen Hu ve su anlamındaki ma kelimelerinden oluştuğu savunulmuştur.[4] Kaynaklarda Tengricilik inancındaki Umay ile benzerliği belirtilen Hüma, bazı Türk lehçelerinde Kumay[1] veya Umay kuşu adı ile de bilinir.[5]
İnanışlar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Başına konduğu kimseye mutluluk getirdiğine inanılması sebebi ile[4] talih kuşu veya devlet kuşu olarak da isimlendirilir.[6] Bunun kaynağı eskiden bir hükümdar ölünce halkın bir meydanda toplandığı ve Hüma'nın başına konduğu ya da gölgesinin üzerine düştüğü kişinin hükümdar olduğuna dair halk inancıdır. Bilinenlerin aksine Oğuz Han Destanında da geçtiği gibi, Çepnilerin kuşu Huma kuşu değil Kuma kuşudur. Kuma Kuşu halk arasında söylendiği şekli ile ağ kerkenez, ak sunkur Çepni kuşudur. Yırtıcı bir kuş olup, Kaşgarinin eserlerinde büyük yırtıcı kuş olarak yazılıdır. Tiginlerin simgesidir. savaşçılığı sembolize eder. Humay ise Çepni kelimesindeki savaşçılık anlamını zaten taşıyan özellikler göstermez. Hüma kuşu devlet şekillenmesini sembolize eder, bazı yorumlarda, Hüma'nın Feniks gibi birkaç yüzyılda küllerinden yeniden doğmak için kendini yakarak tükettiği de ifade edilir.[2]
Devlet Kuşu
[değiştir | kaynağı değiştir]Osmanlı tarihinde bilinen "Hümayun" teriminin, "Umay (Humay) adıyla İlgili olduğu düşünülür. Hakimiyetin göklerden geldiğine, Tanrı vergisi oluğuna dair eski mitolojik inancın izleri, halk arasında "Hüma" yani devlet kuşuyla ilgili dolaşan söylentilerde korunmuştur. Çok yaygın olan bir inanışa göre de "Devlet Kuşu" veya "Şahlık Kuşu" denilen "Hüma" kuşunun gölgesinin bir insanın başı üzerine düşmesi, o insanın dünyada çok bahtiyar biri olacağının, taç giyeceğinin ve hakimiyete ulaşacağının işareti sayılırdı. Bu inanç Azerbaycan hikâye ve efsanelerinde, "Devlet Kuşu"nun uçurulması ve omzuna oturduğu insanın padişah seçileceği şeklinde yaşamaktadır. Onun bahtiyarlık ve mutluluk sembolüne dönüşmesi ise benzer bir olaydır.[7]
Edebiyatta kullanımı
[değiştir | kaynağı değiştir]Hüma kuşu, Osmanlı, Türk, Fars ve Urdu edebiyatında sıklıkla başvurulan motiflerden biridir. Bunlar arasında Hüma ve Hümayun mesnevileri ile kuşlar arasındaki konuşmalara dayalı alegorik eserler başı çeker. XII. yüzyılda yazılan Gazali'nin Risaletü't-tayr'ında, Ferîdüddîn-i Attâr'ın bu eserden yararlanarak yazdığı Mantık-ut Tayrda ve Ali Şîr Nevaî'nin Attar'ın eserine nazire olarak kaleme aldığı Lisânü't-Tayrda sıklıkla geçmektedir.[1]
Cennete yaşaması, çok yükseklerde uçup yedi kat göğün üzerindeki felekler ve burçlar arasında dolaşması ve hatta Tanrı'ya kadar gidip gelen bir kuş olması sebebi ile Türk halk edebiyatında da Hüma, erişilemeyecek yüksekliklerin bir sembolüdür.[8] Bazı ortak özellikleri dolayısıyla da Feniks, Garuda, Simurg ve Kaknüs gibi diğer efsanevî kuşlarla karıştırılan Hüma, Divan şiirinde mitolojik kuşlar içinde özellikleri nedeniyle en çok sözü edilendir. XVI. yüzyıldan başlayarak şiirlerdeki kullanım sıklığı sürekli bir artış göstermektedir. Bâki'nin divanında geçen bir beyit:[1]
|
|
|||||||
Burada siyah zülfü Hüma'nın gölgesine benzetilen sevgili bu güzelliği sebebi ile güzellik ülkesinin padişahı olarak adlandırılmakta ve Hümâ'nın gölgesinin üstüne düştüğü kişinin padişah olması inancına telmih yapılmaktadır.
Anadolu'da Huma kuşu adlı türkü
[değiştir | kaynağı değiştir]Huma kuşu yükseklerden seslenir,
Yar koynunda bir çift suna beslenir,
Sen ağlama kirpiklerin ıslanır,
Ben ağlim ki belki gönül uslanır.
Ben ağlim ki gülüm eylen eylen eylen,
Belki gönül uslanır.
Sen bağ ol ki ben bahçende gül olim,
Layık mıdır yanim yanim kül olim,
Sen efendim ben kapında kul olim,
Koy desinler bu da bunun kuludur.
Ben ağlim ki gülüm eylen eylen eylen,
Belki gönül uslanır.
Huma kuşu yere düştü ölmedi
Dünya Sultan Süleyman'a kalmadı
Dedim yare gidem nasip olmadı
Ağlama gözlerim Mevla kerimdir
Pir Sultan Abdal
Gökte uçan huma kuşu
Bilmeyenler atar taşı
Enginlik gönülün işi
Engin ol gönül engin ol
Teslim Abdal
Iran Air
[değiştir | kaynağı değiştir]Iran Air (İran İslam Cumhuriyeti Havayolları)'nın Farsçadaki kısaltması HOMA veya HUMA olup,[9][10] logosunda da hüma kuşu kulanılmaktadır. Hüma kuşu bu logoda bir griffon olarak yorumlanmıştır.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d e H. Dilek Batîslam. "Divan Şiirinin Mitolojik Kuşları: Hümâ, Anka ve Simurg" (PDF). Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi,İstanbul 2002, 185-208. 8 Eylül 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2009.
- ^ a b cf. Andrews, Walter; Kalpakli, Mehmet (2005), The Age of Beloveds, Duke University Press, s. 341-342.
- ^ Royal Collection department of the Royal Household (2004). "Bird of paradise (huma) from Tipu Sultan's throne". royalcollection.org.uk. 14 Ağustos 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2009.
- ^ a b Khan, Inayat (1923). "The Mysticism of Music, Sound and Word". wahiduddin.net. 8 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2009..
- ^ "Genel Türkçe Sözlük". TDK. 20 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2009.
- ^ "Genel Türkçe Sözlük". TDK. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2009.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, Yurt Yayınevi
- ^ Yard. Doç. Dr. Erdoğan Altınkaynak. "Yer Altı Diyarının Kartalı". erdoganaltinkaynak.com. 15 Aralık 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2009.
- ^ "3 yük uçağı daha İran hava taşımacılığı filosuna katıldı". İran İslam Cumhuriyeti Haber Ajansı. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2009.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ "Enerji Santralleri". irankulturevi.com. 28 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2009.