İçeriğe atla

Hazar Denizi

Bağlantıları değiştir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Başlığın diğer anlamları için Hazar sayfasına bakınız.
Hazar Denizi
Caspium Mare (Latince)
Hyrcanium Mare (Latince)
Kaspi teñızı (Kazakça)
Kaspiyskoye Morye (Rusça)
دریای خزر (Farsça)
Harita
Havza
Ülke(ler)Kazakistan, Türkmenistan, İran, Azerbaycan, Rusya
Koordinatlar42°0′0″K 50°30′0″D / 42.00000°K 50.50000°D / 42.00000; 50.50000
Ada(lar)26
Yerleşim(ler) (sahil)Atırau, Aktau, Bakü, Mahaçkale, Türkmenbaşı (şehir)
Genel bilgiler
Akarsu (gelen)Volga Nehri, Kura Nehri, Terek, Ural Nehri
Akarsu (giden)Kapalı havza
Göl türüDoğal göl, Tuz gölü
Yüzölçümü371.000 km2 (143.000 sq mi)
Ortalama derinlik184 m (604 ft)
En derin noktası1.025 m (3.363 ft)
Su hacmi78.200 km³
Yüzey rakımı-28 m (-92 ft)
ÖzelliklerDünyanın en büyük gölü
Wikimedia Commons
Asya üzerinde Hazar Denizi
Hazar Denizi
Hazar Denizi (Asya)
Hazar Denizi üzerinde Hazar Denizi
Hazar Denizi
Hazar Denizi (Hazar Denizi)

Hazar Denizi (eski adı (Latince): Caspium Mare veya Hyrcanium Mare veya Kazakça - Каспий теңізі (Kaspi teñızı) Rusça - Каспийское море (Kaspiyskoye Morye). Azerice - Xəzər dənizi. Farsça - دریای خزر (derya-yi hazar)) dünyanın en büyük gölü veya eksiksiz bir deniz olarak sınıflandırılan dünyanın en büyük iç su kütlesidir. Adını Hazar Kağanlığı'ndan almıştır.[1] Güneydoğu Avrupa ve güneybatı Asya'dadır ve dünyanın en büyük tuzlu su gölüdür. Hem deniz, hem de göl özelliklerini taşımaktadır. Petrol yataklarınca zengindir. Tektonik göllere örnektir.[2] Endoreik bir havza olarak, Avrupa ile Asya arasında, Kafkasya'nın doğusunda, Orta Asya'nın geniş bozkırlarının batısında ve Batı Asya'daki İran platosunun kuzeyinde yer almaktadır. Denizin yüzey alanı 371.000 km2 (143.200 mil kare) (Kara Boğaz Göl lagünü hariç) ve hacmi 78.200 km3'tür (18.800 cu mi). Tuzluluk oranı yaklaşık %1,2 (12 g/l) olup, bu oran çoğu deniz suyunun tuzluluğunun yaklaşık üçte biri kadardır. Kuzeydoğuda Kazakistan, kuzeybatıda Rusya, batıda Azerbaycan, güneyde İran ve güneydoğuda Türkmenistan ile sınırlanmıştır. Hazar Denizi çok çeşitli canlı türlerine ev sahipliği yapmaktadır ve en çok havyar ve petrol endüstrileriyle tanınmaktadır. Petrol endüstrisinden kaynaklanan kirlilik ve Hazar Denizi'ne akan nehirler üzerine inşa edilmiş barajlar, denizde yaşayan organizmaları olumsuz etkilemiştir.

Uzunluğu 1210, genişliği 210-436 kilometredir. Okyanuslarla bağlantısı yoktur. Bu yüzden de su seviyesi devamlı olarak değişir. 1930 ile 1957 seneleri arasında denizin seviyesi normalden 26 metre alçaldı. Bunun sonucu olarak kapladığı alan 53.300 km² azalarak 371.000 km²'ye düştü. Su seviyesinin deniz seviyesinden aşağıya düşme sebebi, buharlaşma artarken yağışların da azalmasıydı. Ek olarak, denize dökülen suların %80'ini sağlayan Volga (İdil) Nehri'nin sulama ve endüstriyel kullanım amacıyla başka yönlere kanalize edilmesi önemli bir sebeptir. Su seviyesini normal duruma getirmek için yapılan çalışmalar neticesiz kalmıştır. Kuzey kesimi sığdır. Burada mersinbalığı avcılığı yaygındır. Mersin balıklarından bol miktarda havyar elde edilir. Denizin derin yeri 1025 metre olup, güneydedir. Suyu tuzludur. Sülfat oranı yüksektir. Doğu kıyılarındaki geniş sığ bir bölgede sodyum sülfat yatakları bulunmaktadır. Hazar Denizi kış ayları dışında ana ulaşım güzergahıdır. Kuzeydeki sığ kesim kış ayları boyunca donar. Buradaki önemli limanlar Bakü, Türkmenbaşı ve İdil Nehri deltasında Astrahan’dır. Bunlar arasında demiryolu bağlantısı vardır. İran’a ait kısımda en önemli liman Bender Türkmen’dir.

Geniş ve endoreik Hazar Denizi kuzey-güney yönünde uzanmaktadır ve ana tatlı su kaynağı, Avrupa'nın en uzun nehri olan Volga, sığ kuzey ucundan denize akar. Orta ve güney alanlarında iki derin havza bulunur. Bunlar sıcaklık, tuzluluk ve ekolojide yatay farklılıklara yol açar. Hazar Denizi, kuzeyden güneye yaklaşık 1.200 kilometre (750 mil) boyunca uzanır ve ortalama genişliği 320 km'dir (200 mil). Yaklaşık 386,400 kilometrekare (149,190 sq mi) bir alan kapsar ve yüzeyi deniz seviyesinin yaklaşık 27 metre (89 ft) altındadır. Güney kesimindeki deniz yatağı, deniz seviyesinin 1.023 m (3.356 ft) altına kadar iner, bu da Baykal Gölü'nden (-1.180 m (-3.870 ft)) sonra dünyadaki en alçak ikinci doğal depresyondur. Kıyılarının eski sakinleri, muhtemelen tuzluluğu ve büyüklüğü nedeniyle Hazar Denizi'ni bir okyanus olarak algıladılar.

Uzayda dolanan Uluslararası Uzay İstasyonu ve ardında yer alan Hazar Denizi'nin kuzey kısımları

Etimoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Strabon "Albanyalıların ülkesine (Kafkasya Albanyası, Arnavutluk ile karıştırılmamalıdır (ikisi de Albanya)), denizinde olduğu gibi, adını Kaspi kabilesinden alan Kaspiyen denen bölge de dahildir; ama Kaspi kabilesi günümüzde ortadan kayboldu."[3] Bununla birlikte, İran'ın Tahran Eyaleti'ndeki bir bölgenin adı olan Hazar Kapıları (İskender Kapıları olarak da bilinir), bu kabilenin muhtemelen denizin güneyine göç ettiklerini göstermektedir. İran'ın Kazvin şehrinin adının kökeni de denizle aynıdır. Denizin geleneksel Arapça adı Baḥr Kazvin'dir (Kazvin Denizi).[4]

Hazar adınının Hindu bilge Rishi Kashyap'tan geldiğine de inanılmaktadır.[5][6]

Yunanlar ve Persler arasında klasik antik dönemde denize Hyrkania Okyanusu deniyordu.[7] Pers orta çağında, modern İran'da olduğu gibi, adını bölgedeki eski bir Türk göçebe kabilesi olan Hazarlardan alarak Daryā-e Hazar, درياى خزر olarak bilinirdi. İran'da bazen Mazandaran Denizi (Farsça: دریای مازندران) olarak da anılırdı.[8]

Bazı Türk halkları bu gölü Hazar Denizi olarak adlandırırlar. Türkmencede Hazar deňizi, Azerice, Xəzər dənizi ve modern Türkçede Hazar Denizi. Bütün bu dillerde, ikinci kelime basitçe "deniz" anlamına gelirken ilk kelime, 7. ve 10. yüzyıllar arasında Hazar Denizi'nin kuzeyinde büyük bir imparatorluk kurmuş olan tarihi Hazarlara bir atıftır. Diğer bazı Türki etnik gruplar gölü Kaspi Denizi olarak adlandırır. Kazakça, Каспий теңізі, Kaspiy teñizi, Kırgızca: Каспий деңизи (Kaspiy deñizi), Özbekçe: Kaspiy dengizi.

Rönesans Avrupa haritalarında Abbacuch Denizi (Oronce Fine'ın 1531 dünya haritası), Mar de Bachu (Ortellius'un 1570 haritası) veya Mar de Sala (Mercator'un 1569 haritası) olarak adlandırılmıştır.

Eski Rus kaynakları denizi Harezmşahlara ithafen Khvalyn veya Khvalis Denizi (Rusça: Хвалынское море / Хвалисское море) adlandırmıştır.[9] Modern Rusçada deniz Rusça: Каспи́йское мо́ре, Kaspiyskoye gibi adlarla anılır.

Havza ülkeleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Sınır ülkeleri

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1.  Kazakistan
  2.  Rusya
  3.  Azerbaycan
  4.  İran
  5.  Türkmenistan

Sınır dışı ülkeler

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1.  Ermenistan
  2.  Gürcistan
  3.  Türkiye
  4.  Özbekistan

Fiziki Özellikleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Oluşumu

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hazar Denizi, Karadeniz'in de olduğu gibi, antik Paratetis Denizi'nin kalıntısıdır. Deniz tabanı, bu nedenle, standart bir okyanus tabanı gibi bazalttır ve kıtasal bir granit kütle değildir. Tektonik yükselme ve deniz seviyesindeki alçalma nedeniyle yaklaşık 5.5 milyon yıl önce karayla çevrili hale geldi. Sıcak ve kuru iklim dönemlerinde, karayla çevrili deniz neredeyse kurudu, rüzgar üflemeli tortularla kaplı halit gibi evaporitik çökeller birikti ve serin, ıslak iklim havzayı yeniden kapladığında evaporit çukurlar kapandı (Karşılaştırılabilir evaporit yatakları Akdeniz'in altında yer almaktadır). Kuzeydeki mevcut tatlı su akışı nedeniyle, Hazar Denizi'nin suyu kuzey kısımlarında neredeyse tatlı ve güneye doğru daha acı hale gelmektedir. Su toplama havzasının çok az akış alan İran kıyısındaki su en tuzludur.[10] Günümüz itibarıyla, Hazar'ın ortalama tuzluluk oranı, Dünya okyanuslarının üçte biri oranındadır. Hazar'ın ana gövdesinden gelen su akışı 1980'lerde kapandığında kuruyan ancak o zamandan sonra eski haline gelen Kara Boğaz Göl koyu, genellikle okyanus tuzluluğunu 10 kat aşmaktadır.[11]

Uzunluğu 1210, genişliği 210-436 kilometredir. Açık denizlerle bağlantısı yoktur. Bu yüzden de su seviyesi devamlı olarak değişir. Su seviyesindeki alçalma sonucunda kapladığı alan 53.300 km² azalarak 371.000 km²'ye düştü. En derin yeri 1025 metre olup, güneydedir.

Coğrafi konumu

[değiştir | kaynağı değiştir]
Hazar Denizi çevresindeki alan. Sarı alan (yaklaşık) drenaj alanını gösterir.

Hazar Denizi, dünyadaki en büyük iç su kütlesidir ve dünyadaki toplam göl sularının %40'ı ila %44'ünü oluşturur.[12] Hazar'ın kıyı şeritleri Azerbaycan, İran, Kazakistan, Rusya ve Türkmenistan tarafından paylaşılmaktadır. Hazar, üç farklı fiziksel bölgeye ayrılmıştır: Kuzey, Orta ve Güney Hazar.[13] Kuzey-Orta sınır, Çeçen Adası ve Cape Tiub-Karagan Burnu'ndan geçen Mangışlak Eşiği'dir. Orta-Güney sınırı, Avrasya kıtası ile Zhiloi Adası ve Kuuli Burnu'ndan geçen okyanus kalıntısı[14] arasındaki tektonik kökenli bir eşik olan Abşeron Eşiği'dir.[15] Kara Boğaz Göl Koyu, Türkmenistan'ın bir parçası olan ve Hazar'dan kopan kıstağı nedeniyle zaman zaman başlı başına bir göl olan Hazar'ın tuzlu doğu koyudur.

Üç bölge arasındaki farklar çarpıcıdır. Kuzey Hazar yalnızca Hazar sahanlığını içerir,[16] toplam su hacminin %1'inden daha azını oluşturur ve ortalama derinliği sadece 5-6 metredir (16–20 ft). Deniz, ortalama derinliğin 190 metre (620 ft) olduğu Orta Hazar'a doğru gözle görülür şekilde derinleşir.[15] Güney Hazar, Basra Körfezi gibi diğer bölgesel denizlerin derinliğini büyük ölçüde aşan 1,000 metreden (3,300 ft) daha büyük derinliği ile en derin olan bölgedir. Orta ve Güney Hazar, toplam su hacminin sırasıyla %33 ve %66'sını oluşturmaktadır.[13] Hazar Denizi'nin kuzey kısmı tipik olarak kışın donar ve en soğuk kışlarda güneyde de buz oluşumu gözlenir.[17]

En büyüğü Volga Nehri olan 130'dan fazla nehir Hazar'a akar. Hazar'a akan ikinci büyük nehir olan Ural Nehri kuzeyden ve Kura Nehri batıdan denize akar. Eskiden, Orta Asya'daki Ceyhun (Oxus), Uzboy Nehri, şimdi kurumuş nehir yataklarından Hazar'a akardı, ancak günümüzde bu nehirlerin rotaları değişti. Siri Derya benzer şekilde kuzeyden denize akardı. Hazar üzerinde birkaç küçük ada bulunur; bunlar genel olarak kuzeyde yer alırlar ve kabaca 2.000 kilometrekare (770 sq mi) bir toplam arazi alanına sahiptirler. Kuzey Hazar'ın bitişiğinde, deniz seviyesinden 27 metre (89 ft) aşağıda yer alan bir bölge olan Hazar Depresyonu yer almaktadır. Orta Asya bozkırları kuzeydoğu sahili boyunca uzanırken, Kafkas dağları batı kıyılarında uzanmaktadır. Hem kuzey hem de doğudaki biyomlar soğuk, karasal çöllerle karakterizedir. Tersine, güneybatı ve güneydeki iklim, dağlık alanların ve sıradağların bir birleşimi nedeniyle genellikle ılıktır; Hazar'ın yanı sıra iklimde meydana gelen şiddetli değişiklikler bölgede büyük miktarda biyolojik çeşitliliğe yol açtı.[11]

Hazar denizine akan en büyük nehir Volga Nehri'dir. Ural Nehri, kuzeyden akar ve Kura Nehri batıdan denize akar. Geçmişte Sırderya, Amuderya, Uzboy nehri Hazar denizine dökülürdü, şimdi rotalarını değiştirmiş durumdadırlar. Hazar'da birkaç küçük ada vardır, kuzeyde bulunurlar ve yaklaşık 2.000 km² (770 sq mi) bir toplam arazi alanı vardır. Batısında Kafkas Dağları sıralanır, kuzeydoğusunda sahili boyunca step alanları yer alır. Kuzey ve doğu çöller ile karakterizedir. İklim değişiklikleri Hazar Denizi'nde biyoçeşitliliğe yol açmıştır. Hazar Denizi kıyıları boyunca çok sayıda ada vardır. Denizin derin olduğu bölgelerinde hiçbir ada yoktur. Kuzey Hazar'da, adaların çoğunluğu küçüktür ve ıssızdır, Tüleniy Adası gibi bazılarında yerleşmeler bulunmaktadır. Hazar Denizi boyunca, hepsi kıyılara yakın çok sayıda ada bulunmaktadır; denizin iç bölgelerinde ada bulunmaz. Oğurca Adası en büyük adadır. Ada 37 kilometre (23 mi) uzunluğundadır ve ada üzerinde özgürce dolaşan ceylanlar görülebilmektedir. Kuzey Hazar'da, adaların çoğunluğu, bazılarının insan yerleşimlerine sahip olmasına rağmen, adaların çoğu bir Önemli Kuş Alanı (ÖKA) olan Tüleniy Takımadaları gibi küçük ve ıssızdır.

Hidrolojisi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Aktau yakınlarında Hazar Denizi, Mangystau Eyaleti, Kazakistan

Hazar, hem denizlerle hem de göllerle ortak özelliklere sahiptir. Tatlı su gölü olmamasına rağmen, genellikle dünyanın en büyük gölü olarak listelenir. Kuzey Amerika'nın beş Büyük Gölünün toplamından hacim olarak yaklaşık 3,5 kat daha fazla su içerir. Hazar, bir zamanlar Tethis Okyanusu'nun bir parçasıydı, ancak levha tektoniği nedeniyle yaklaşık 5.5 milyon yıl önce karayla çevrili hale geldi.[12] Volga Nehri (denize akan suların yaklaşık %80'ini oluşturur) ve Ural Nehri Hazar Denizi'ne boşalmaktadır, ancak denizin buharlaşma dışında doğal bir çıkışı yoktur. Dolayısıyla Hazar ekosistemi, dünya okyanuslarının östatik seviyesinden bağımsız, kendi deniz seviyesi geçmişine sahip kapalı bir havzadır.

Hazar'ın seviyesi, yüzyıllar boyunca çoğu kez hızla, birçok kez düşmüş ve yükselmiştir. Bazı Rus tarihçiler,[kim?] Hazar'ın su seviyesinin Orta Çağ'da yükselmesinin, belki de İtil gibi Hazar kıyı kasabalarının su basmasına neden olan Ceyhun'nın 13. yüzyıldan 16. yüzyıla Hazar'a akışını değiştirmesinden kaynaklanmış olabileceğini ileri sürmektedir. 2004 yılında, su seviyesi deniz seviyesinin 28 metre (92 ft) altındaydı.

Yüzyıllar boyunca, Hazar Denizi'nin suseviyesi Volga'nın taşıdığı sular ile eşzamanlı olarak değişti ve bu da geniş havzadaki yağış seviyelerine bağlı idi. Yağış, iç kısma ulaşan Kuzey Atlantik çöküntülerinin miktarındaki değişimlerle ilişkilidir ve bunlar da Kuzey Atlantik salınımının döngülerinden etkilenir. Bu nedenle, Hazar Denizi'ndeki su seviyesi, binlerce kilometre kuzeybatıdaki Kuzey Atlantik'teki atmosferik koşullarla ilişkilidir.[kaynak belirtilmeli]

Son kısa süreli deniz seviyesi döngüsü, 1929'dan 1977'ye kadar 3 m (10 ft)'lik bir deniz seviyesi düşüşüyle başladı ve ardından 1977'den 1995'e kadar 3 m (10 ft)'lik bir artış görüldü. O zamandan beri daha küçük salınımlar gerçekleşti.[18]

Azerbaycan Bilimler Akademisi tarafından yapılan bir araştırma, iklim değişikliğinin neden olduğu sıcaklık artışı nedeniyle artan buharlaşma nedeniyle deniz seviyesinin yılda altı santimetreden fazla düştüğünü ortaya koymaktadır.[19]

Çevresel bozulma

[değiştir | kaynağı değiştir]

Avrupa'nın en büyük nehri olan Volga Nehri, Avrupa kara alanının %20'sini boşaltır ve Hazar'ın iç akışının %80'inin kaynağıdır. Daha düşük erişim alanları, çok sayıda düzensiz kimyasal ve biyolojik kirletici salımı ile yoğun bir şekilde etkilenmiştir. BM Çevre Programı, Hazar'ın "petrol çıkarma ve arıtma, açık deniz petrol sahaları, nükleer santrallerden radyoaktif atıklar ve esas olarak Volga Nehri tarafından getirilen büyük hacimlerde arıtılmamış kanalizasyon ve endüstriyel atıklardan kaynaklanan muazzam bir kirlilik yükünden muzdarip olduğu" konusunda uyarılar yapmaktadır.[19]

Hazar Denizi'ndeki fosil yakıt çıkarma ve taşıma faaliyetinin büyüklüğü de çevre için bir risk oluşturmaktadır. Örneğin Bakü açıklarındaki Vulf adası, petrokimya endüstrisinin bir sonucu olarak ekolojik hasara uğradı; bu, bölgedeki deniz kuşu türlerinin sayısını önemli ölçüde azalttı. Deniz altındaki mevcut ve planlanan petrol ve gaz boru hatları, çevreye yönelik potansiyel tehdidi daha da artırmaktadır.[20]

Doğa

[değiştir | kaynağı değiştir]
İran'ın kuzeyindeki Hazar Hyrkania karma ormanları, Hazar Denizi'nden gelen nemin Elburz Sıradağları tarafından tutulmasından etkilenmektedir.

Sucul

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bitki Örtüsü

[değiştir | kaynağı değiştir]

1994 ile 1996 yılları arasında Hazar Denizi'nin yükselen su seviyesi, nadir bulunan sucul flora türlerinin habitat sayısını düşürdü. Bu, yeni oluşan kıyı lagünlerinde ve su kütlelerinde genel tohumlama varlığının eksikliğinden kaynaklanmıştır.

Direy

[değiştir | kaynağı değiştir]
Kurbağa yavrusu gobilerin (Benthophilus) çoğu yalnızca Hazar Denizi havzasında bulunur.[21]

Hazar kaplumbağası (Mauremys caspica), komşu bölgelerde de bulunmasına rağmen, tamamen bir tatlı su türüdür. Zebra midyesi, Hazar Denizi ve Karadeniz havzalarına özgüdür, ancak başka yerlere göç etmiş ve o yerlerde istilacı bir tür haline gelmiştir. Bölge, adını Hazar martısı ve Hazar deniz kırlangıcı da dahil olmak üzere birçok türe vermiştir. Hazar foku (Pusa caspica) denizde yaşayan tek memelidir ve iç sularda yaşayan çok az sayıdaki fok türünden biridir ve Hazar Denizi'ne endemiktir, ancak denizin hidrolojik ortamı nedeniyle tatlı sularda yaşayan diğer türlerden farklıdır. Yüz yıl önce Hazar, bir milyondan fazla foka ev sahipliği yapmaktaydı. Bugün, bu sayının %10'undan daha azı hayatta kaldı.[19]

Kobustan Kaya Sanatı üzerine yapılan arkeolojik çalışmalar, denizde bir zamanlar yunusların[22] ve domuzbalıklarının[23][24] veya belirli gagalı balina türlerinin;[25] ve bir balina avlama sahnesi, büyük dişsiz balinaların[26] Hazar Denizi'nde en azından Hazar Denizi, okyanus sisteminin bir parçası olmaktan çıkana kadar veya Kuvaterner'e veya son buzul dönemine veya antik çağa kadar olan çok daha yakın dönemlere kadar yaşamış olabileceğini ortaya koymuştur.[27] Küçüktaş Dağı'ndaki kaya sanatının bir yunusa[28] veya gagalı balinaya ait olduğu varsayılsa da, bu çizimlerin, büyüklüğü (430 cm uzunluğunda) nedeniyle ünlü beluga mersin balığına ait olma ihtimali de bulunmaktadır, yine de fosil kayıtları, Macrokentriodon morani (şişe burunlu yunuslar) ve Balaenoptera sibbaldina (mavi balinalar) gibi modern yunusların ve balinaların belirli atalarının muhtemelen şu andaki torunlarından daha büyük olduğunu göstermektedir. Aynı kaya sanatı çizimlerinde görülen, Brunnich'in Guillemot'u (kalın gagalı murreler) gibi auklar da denizde bu türün yaşadığını göstermektedir ve bu petroglifler günümüzdeki Hazar Denizi ile Arktik Okyanusu veya Kuzey Denizi veya Karadeniz arasındaki deniz akışını ortaya koymaktadır. Bu, genetik olarak Hazar/Karadeniz bölgelerinde ortaya çıktığı tespit edilen lagün kabukluları gibi mevcut endemik, okyanus türlerinin varlığıyla desteklenmektedir.

Deniz havzası (nehirler gibi bağlantılı sular dahil) 60'tan fazla cinse ait 160 yerli türe ve alt tür balığa ev sahipliği yapmaktadır.[21] Türlerin ve alt türlerin yaklaşık %62'si ve 4-6 cins (taksonomik işleyişe bağlı olarak) endemiktir. Göl, 73'ü endemik (%63,5) dahil 115 yerli türe ev sahipliği yapmaktadır. Göldeki 50'den fazla cins arasında, 3–4'ü endemiktir: Anatirostrum, Caspiomyzon, Chasar (genellikle Ponticola'da bulunur) ve Hyrcanogobius. Göldeki en çok sayıda aile, gobiler (35 tür ve alttür), cyprinidler (32) ve clupeidlere (22) aittir. İki özellikle zengin cins bulunmaktadır: Alosa 18 endemik tür/alttür ile ve Benthophilus 16 endemik tür. Endemik diğer örnekler arasında Clupeonella, Gobio volgensis'in dört, Rutilus'ın iki, Sabanejewia, stenodus leucichthys'ın üç, Salmo'nun iki, Mesogobius'un iki ve Neogobius'un üç türü gösterilebilir. Endemik olmayan yerlilerin çoğu ya Karadeniz havzasıyla ya da yaygın Palearktik türlerle paylaşılır: havuz balığı, Prusya sazanı, sazan, bayağı karagöz, bayağı kasvetli, koca ağız balığı, beyaz karagöz, günkasvetlisi, bayağı çamça, bayağı Roach, kızılkanat, tatlı su kefali, sichel, kadife balığı, Avrupa subalığı, bayağı yayın balığı, kuzey turna balığı, tatlısu gelinciği, Avrupa levreği ve sudak. Hazar Denizi'nde yaklaşık 30 yerli olmayan, egzotik balık türü bildirildi, ancak bu balıkların sadece birkaçı yerleşik hale geldi.

Altı mersin balığı türü, Rus, piç, Pers, sterlet, starry ve beluga Hazar Denizi'ne özgüdür.[21] Mersin morinası muhtemelen dünyadaki en büyük tatlı su balığıdır. Mersin balığı, kürü haline getirilen havyar yumurtası üretir. Aşırı avlanma, birçok balık türünün neslinin tükenmesine yol açtı.[29] Son yıllarda, aşırı avlanma, mersin balığı popülasyonunu, çevrecilerin mersin balığı avcılığını nüfus iyileşene kadar tamamen yasaklamayı savundukları noktaya kadar tehdit etti. Mersin balığı havyarının yüksek fiyatı - kilo başına 1500 Azerbaycan manatından daha yüksek bir fiyat[19] ((Nisan 2019 (2019-04) itibarıyla) 880 ABD Doları)) - yetkililerin görmezden gelmesini sağlamak için balıkçıların rüşvet vermesinin yolunu açar ve birçok yerde düzenlemeleri etkisiz hale getirir.[30] Havyar hasadı, üreyen dişileri hedeflediği için balık nüfusunu daha da tehlikeye düşürmektedir.

Karasal

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bitki Örtüsü

[değiştir | kaynağı değiştir]

Rusya'nın birçok nadir ve endemik bitki türü, Volga Deltası'nın gelgit bölgeleri ve Samurçay Nehri deltasının nehir kenarı ormanları ile bağlantılıdır. Kıyı şeridi, Orta Asya çöllerinin gevşek kumlarına adapte olmuş bitkiler için de eşsiz bir yaşam alanı sağlar. Bitki türlerinin başarılı bir hayatta kalmasını sağlayan başlıca sınırlayıcı faktörler, çevredeki deltalar içindeki hidrolojik dengesizlikler, su kirliliği ve çeşitli arazi ıslah faaliyetleridir. Hazar Denizi'ndeki su seviyesi değişikliği, bitkilerin yerleşememesinin dolaylı bir nedenidir.

Bunlar, Aldrovanda vesiculosa ve yerli Nelumbo caspica gibi Volga Deltası'nın su bitkilerini etkiler. Samurçay Nehri Deltası'nda, Tersiyer döneme kadar uzanan eşsiz liana ormanları da dahil olmak üzere yaklaşık 11 bitki türü bulunur.

Bölgede 1970'lerden sonra nesli tükenmiş iki Hazar kaplanının resmi .

Bölgeye özgü sürüngenler arasında uyluklu kaplumbağa (Testudo graeca buxtoni) ve Horsfield kaplumbağası bulunur.

İklimi

[değiştir | kaynağı değiştir]

İklimi bölgelere göre değişiklik göstermektedir. Kuzey bölümünde kara iklimi, orta ve güney bölümünde ise ılıman iklim hakimdir. Yaz aylarında ortalama sıcaklık 24-26 °C arasında değişir. Kış aylarında ise -10 ile +10 °C arasındadır. Ortalama senelik yağış miktarı 200–1700 mm arasındadır.[33]

Hazar denizi, Türkmenbaşı şehri, Türkmenistan

Karadeniz bağlantısı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hazar denizinin Karadeniz bağlantısı vardır. Volga-Don Kanalı ile Azak Denizi üzerinden Karadeniz'e bağlanır.

Tarihi

[değiştir | kaynağı değiştir]
A map of the Caspian Sea in the mid 1700s
Soskam Sabbus & Emanuel Bowen tarafından çizilen Hazar Denizi'nin Yeni ve Doğru Haritası, 1747.
Hazar Denizi haritası (Bahr ul-Hazar). Ibn Hawqal, 10. yüzyıl

Hazar Denizi'nin tarihi iki bölüme ayrılmıştır: Tethis Okyanusu'nun kapanmasıyla bağlantılı tektonik olaylarla belirlenen bir Miyosen aşaması ve buzullaşma döngülerini ve mevcut Volga Nehri'nin oluşumunu içeren bir Pleistosen aşaması. İlk aşamada, Tethis Okyanusu, Arap Yarımadası'nın Batı Asya ile çarpışmasının ardından Kopet Dağları ve Kafkas Dağları'nı yukarı itti ve Hazar Havzası'nın kesin Güney ve Batı sınırlarını belirleyen modern Karadeniz ve Güney Hazar'dan oluşan Sarmatya Gölü'ne dönüştü. Bu orojenik hareket yıllar boyunca devam ederken, Hazar düzenli olarak Karadeniz'den ayrıldı. Pontus döneminin sonlarında, güney havzasında bir dağ kemeri yükseldi ve denizi Haçmaz ve Lenkeran göllerine (veya erken Balahani) böldü. Güney havzasının daralma dönemi, gölün mevcut alanının üç katından fazlasına genişlediği ve Karadeniz ve Aral Gölü ile bir dizi temasın ilkinin kurulduğu Akçağlıyan döneminde tersine döndü. Akçağlıyan Gölü [ru]'nün geçirdiği bir durgunluk birinci aşamayı bitirdi.[34]

Kazak isyancı ve korsan Stenka Razin, Hazar'da bir baskın sırasında, 17. yüzyıl, (Vasily Surikov, 1906)

Yakınlarında erken yerleşimler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hazar Denizi çevresinde bulunan en eski hominid buluntuları, yaklaşık 1.8 milyon yıl öncesine dayanan Dmanisi'dendir ve bu bölgede Homo erectus veya Homo ergaster'e ait bir dizi iskelet kalıntısı bulunmuştur. Bölgedeki insan yerleşimine dair daha sonra kanıtlar, Kudaro ve Azıh Mağaraları gibi Gürcistan ve Azerbaycan'daki bir dizi mağaradan elde edilmiştir. Batı Elburz'dan Hazar'ın güneyinde Aşağı Paleolitik insan yerleşimine dair kanıtlar elde edilmiştir. Bunlar Ganj Par ve Derbent Mağarası siteleridir.

Gürcistan'daki bir mağara alanında Neandertal kalıntıları da bulundu. İran'da Hazar'ın güneyindeki Mazenderan'daki Behşehr kasabası yakınlarındaki Hotu Mağarası ve bitişiğindeki Kemerbend Mağarası'ndaki keşifler, bölgede 11.000 yıl kadar erken bir zamanda insan yerleşiminin başladığını ortaya koymaktadır.[35][36] Eski Yunanlar Güney kıyısındaki medeniyete odaklandılar – denize (H)yr(c/k)anian Denizi adını verdiler(Yunanca: Υρκανία θάλαττα,[37] kaynaklar, son kelimenin bugünün Thelessa'sına Yunanca: θάλασσα) evrimleştiğini belirtmektedir.[38]

Çin devletinin sınırları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tang Hanedanı döneminde Hazar Denizi, Çin İmparatorluğu'nun en batı sınırının bir bölümünü oluşturdu.[39][40]

Fosil yakıtlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bölge fosil yakıt bakımından zengindir. Bölgede 10. yüzyılda petrol kuyuları kazıldı ve "hem tıbbi amaçlar hem de evlerde ısıtma ve aydınlatma için günlük yaşamda kullanılmak üzere" petrol elde edildi".[41] 16. yüzyıla gelindiğinde, Avrupalılar bölgedeki zengin petrol ve gaz yataklarının farkına varmıştı. İngiliz tüccarlar Thomas Bannister ve Jeffrey Duckett, Bakü çevresindeki bölgeyi "Seyretmesi garip bir şey, çünkü oradan tüm ülkeye evlerinde yanmaya hizmet eden harika miktarda yağ çıkarıyorlar. Bu yağ siyahtır ve neft olarak adlandırılır. Bakü kasabasında da beyaz ve çok değerli başka bir yağ türü yani petrol var." şeklinde açıklamaktadır.[42]

Bugün, deniz kenarlarında yoğun miktarda petrol ve gaz platformları bulunmaktadır.[43]

Coğrafya, jeoloji ve haritalama çalışmaları

[değiştir | kaynağı değiştir]

18. yüzyılda, Büyük Petro'nun yönetimi sırasında, Hazar Denizi'nin hidrografı ve öncü kaşifi Fedor I. Soimonov, o zamana kadar az bilinen su kütlesinin haritasını çıkardı. Soimonov, bir dizi dört harita çizdi ve Rusya Bilimler Akademisi tarafından 1720'de yayınlanan Hazar'ın ilk raporu ve modern haritalarını, Hazar Denizi'nin Rehberi'ni yazdı.[44]

Yerleşmeler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hazar Denizi'nde, Türkmenistan kıyısında Kuları, Kalpin, Çeleken, Aşur Ada, Koğurçı; Azerbaycan kıyısında Pir Allahı, Nogaras, Bakü Adası, Kum Zire, Taş Zire, Sarı; Dağıstan kıyısında Çeçen Adaları vardır. Bunlardan Çeleken ve Pir Allahı'da petrol üretilmektedir.

Hazar Denizi'ne dökülen belli başlı ırmaklar ise; kuzeyde İdil Nehri, Yayık Nehri ve Emba Nehri; doğuda Etrak Nehri; batıda Kuma Nehri, Terek Nehri, Sulak Nehri, Samurçay Nehri, Kura Nehri, Astara Çayı, güneyde ise Kızıl Ören Irmağının Gılan ve Sefidrüd kollarıdır.

Hazar Denizi'nde yaklaşık 50 ada bulunmaktadır. Ayrıca bir de yarımadaya (Abşeron) kıyısı vardır.

Şehirler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Azerbaycan'ın başkenti Bakü, Hazar Denizi kıyısındaki en büyük şehirdir.

Antik çağ

[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüz

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ekonomi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Hazar bölgesindeki petrol boru hatları. Eylül 2002

Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan gibi Hazar bölgesindeki ülkeler, doğal kaynak temelli ekonomilerin örneklerini göstermektedir. Kaynak temelli ekonomi, doğal kaynakların, petrol ve gazın belirli bir ülkenin GSYİH'sinin yüzde 10'undan fazlasını ve ihracatın yüzde 40'ını oluşturduğu bir ekonomi olarak tanımlanır.[45] Tüm Hazar bölgesi ekonomileri, maden zenginliğine oldukça bağımlıdır. Dünya enerji piyasaları, bu alanda stratejik olarak hayati önem taşıyan Azerbaycan ve Kazakistan'dan etkilenmiş ve böylece DYY'nin (doğrudan yabancı yatırım) en büyük payını çekmiştir.

İran, birkaç özel faktöre bağlı olarak muazzam bir enerji potansiyeline sahiptir. 137,5 milyar varil ham petrol içeren rezervlere sahiptir, bu açıdan dünyanın ikinci en büyüğüdür ve yaklaşık dört milyon varil/gün kapasiteye sahiptir. Ek olarak, İran tahmini olarak 988.4 trilyon kübik feet doğal gaza sahiptir, bu da toplam dünya rezervlerinin yaklaşık yüzde 16'sına denk gelmektedir ve bu rezerv ile birlikte küresel enerji güvenliği denkleminde önemli bir rol oynamaktadır.[45]

Rusya ekonomisi, 2015 yılında nominal GSYİH'ye göre en büyük on ikinci, satın alma gücü paritesi açısından ise altıncı sırada yer almaktadır.[46] Rusya'nın geniş mineral ve enerji kaynakları bu alanda dünyadaki en büyük rezervlerdir ve[47] küresel olarak ikinci önde gelen petrol ve doğal gaz üreticisi haline gelmiştir.[48]

Hazar kıyı devletleri bölgede altyapı, turizm ve ticareti geliştirme çabalarını birleştirmektedir. İlk Hazar Ekonomik Forumu 12 Ağustos 2019'da Türkmenistan'da toplandı ve toplantıda Kazakistan, Rusya, Azerbaycan, İran ve Türkmenistan temsilcileri bir araya geldi. Forum, Hazar kıyısındaki ülkelerin ekonomi ve ulaştırma bakanlarının gerçekleştirdiği birkaç toplantıya ev sahipliği yapmıştır.[49]

Petrol ve doğalgaz

[değiştir | kaynağı değiştir]
Oil production using drilling platform, on the offshore of Turkmenistan
Çeleken sahasında ( Türkmenistan) bir Dragon Oil üretim platformunda kullanımda olan "Iran Hazar" sondaj platformu.

BP Amoco ve ABD Enerji Bakanlığı ABD Enerji Enformasyon İdaresi tarafından yapılan tahminlere göre, Hazar Denizi bölgesi şu anda dünya piyasalarına önemli ancak büyük olmayan bir ham petrol tedarikçisi konumundadır. Hazar bölgesi, 2001 yılında likit doğal gaz dahil olmak üzere günde tahmini 1,4-1,5 milyon varil (varil/gün) üretimle toplam dünya üretiminin %1,9'unu üretmiştir. Hazar'a komşu olmayan bir düzineden fazla ülkenin her biri, 1,5 milyon varil/gün üretim gerçekleştirmektedir. Hazar bölgesinin üretimi daha yüksekti, ancak Sovyetler Birliği'nin çöküşü ve sonraki yıllarda ekonomi zarar gördü. Kazakistan mevcut bölgesel petrol üretiminin %55'ini ve Azerbaycan yaklaşık %20'sini oluşturmaktadır.[50]

Hazar bölgesi petrol ve doğalgaz altyapısı. Ağustos 2013.

Azerbaycan'ın Bakü şehrinin yakınlarındaki Bibi-Heybet Koyu'nda dünyanın ilk açık deniz kuyuları ve makine ile kazılmış kuyuları açıldı. 1873'te, Abşeron Yarımadası'ndaki Balahanlı, Sabuncu, Ramana ve Bibi Heybet köyleri yakınlarındaki o zamanlar dünyada var olduğu bilinen en büyük alanlardan bazılarında petrolün araştırılması ve geliştirilmesi başladı. Toplam geri kazanılabilir rezerv 500 milyon tonun üzerindeydi. 1900'e gelindiğinde, Bakü'de 2.000'i endüstriyel düzeyde üretim yapan 3.000'den fazla petrol kuyusu vardı. 19. yüzyılın sonunda Bakü "siyah altının başkenti" olarak tanındı ve birçok kalifiye işçi ve uzman şehre akın etti.

20. yüzyılın başlarında Bakü, uluslararası petrol endüstrisinin merkeziydi. 1920'de Bolşevikler Azerbaycan'ı ele geçirdiğinde, tüm özel mülklere - petrol kuyuları ve fabrikalar dahil - el konuldu. Daha sonra cumhuriyetin tüm petrol endüstrisi Sovyetler Birliği'nin kontrolüne geçti. 1941'de Azerbaycan yılda rekor düzeyde, 23,5 milyon ton petrol üretiyordu ve Bakü bölgesi tüm Sovyetler Birliği'nde çıkarılan tüm petrolün yaklaşık yüzde 72'sini sağlıyordu.[41]

1994 yılında Bakü petrol sahalarının büyük uluslararası gelişiminin başladığını gösteren "Yüzyılın Anlaşması" imzalandı. Azerbaycan petrolünün doğrudan Akdeniz'deki Türk limanı Ceyhan'a akmasını sağlayan önemli bir boru hattı olan Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı 2006 yılında açıldı.

Su kütlesinin Rusya kısmındaki Vladimir Filanovsky sahasındaki petrol zenginliği 2005 yılında keşfedildi. Bu, bazı görüşlere göre 25 yıldaki en büyük petrol keşfiydi.[kim?] Ekim 2016'da Lukoil'in bu bölgede üretime başlayacağı açıklandı.[51]

Ulaşım

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bakü, Azerbaycan'daki tüm deniz yollarının başlangıç noktasıdır ve Hazar Denizi'nin büyük limanıdır. Azerbaycan, Hazar Denizi - Volga, Volga - Don Kanalı ve Don Kanalı - Azak Denizi yoluyla okyanuslara erişime sahiptir. Volga-Don Kanalı ile birlikte Azerbaycan gemileri, Volga-Baltık ve Beyaz Deniz-Baltık kanallarından dünya okyanusuna erişim imkanına sahiptir. Üstelik petrol tankerleri Hazar Denizi üzerinden geçebilmektedir. Bakü Deniz Ticaret Limanı ve Hazar Denizi Nakliye Şirketi CJSC, Azerbaycan'ın deniz taşımacılığında büyük rol oynamaktadır. Hazar Denizi Nakliye Şirketi CJSC, nakliye filosunun yanı sıra özel bir filo ve tersaneleri de içerir. Nakliye filosu, 20 tanker, 13 feribot, 15 uluslararası kuru yük gemisi, 2 Ro-Ro gemisi, 1 teknik gemi ve 1 yüzer atölye olmak üzere 51 gemiden oluşmaktadır. İhtisas filosunda 20 vinç, 25 çekme ve ikmal aracı, 26 yolcu, iki boru döşeme, altı yangınla mücadele, yedi mühendislik-jeolojik, iki dalış ve 88 yardımcı gemi dahil olmak üzere 210 gemi bulunmaktadır.[52]

Avrupa-Kafkasya-Asya Ulaşım Koridoru'nda (TRACECA) bir irtibat görevi gören Azerbaycan'ın Hazar Denizi Nakliye Şirketi, Trans-Hazar yönünde kargo ve yolcu taşımacılığı ile eşzamanlı olarak, denizde petrol ve gaz üretim süreçlerini tam olarak sağlamak için çalışmalar yürütmektedir. Bu faaliyetin zengin bir tarihi bulunmaktadır. Azerbaycan'da denizcilik sektörünün gelişimi, petrol endüstrisinin oluşumu ve gelişimi ile yakından bağlantılıdır. 19. yüzyılda, Bakü'deki petrol üretimindeki keskin artış, Hazar Denizi'ndeki deniz taşımacılığının gelişmesine büyük bir ivme kazandırdı ve sonuç olarak, petrol ve petrol ürünlerinin taşınması için temelde yeni yüzer tesisler oluşturma ihtiyacı doğdu.[53]

Hukuki durum

[değiştir | kaynağı değiştir]

Azerbaycan kıyılarındaki adaların çoğu, yakınlarda bulunan potansiyel petrol rezervleri nedeniyle önemli jeopolitik ve ekonomik öneme sahip olmaya devam etmektedir. Bulla Adası, Pirallahı Adası ve halen eski Sovyet üssü olarak kullanılan ve Bakü körfezinin en büyük adası olan Nargin petrol rezervlerine sahiptir.

Sovyetler Birliği'nin çökmesi ve ardından bölgenin açılması, uluslararası petrol şirketlerinin yoğun bir yatırım ve kalkınma mücadelesine yol açmıştır. 1998'de Dick Cheney, "Hazar Denizi kadar stratejik olarak önemli hale gelecek bir bölgenin birdenbire ortaya çıktığı bir zaman düşünemiyorum" yorumunu yaptı.[54]

Bölgede daha fazla kalkınmayı engelleyen temel sorunlarından biri, Hazar Denizi'nin durumu ve beş kıyı devleti arasında su sınırlarının oluşturulmasıdır. Azerbaycan'ın Türkmenistan ve İran ile deniz sınırları boyunca devam eden anlaşmazlıkları gelecekteki kalkınma planlarını potansiyel olarak etkilemektedir.

Halihazırda, projelendirilen Trans-Hazar petrol ve gaz boru hatları konusunda pek çok tartışma gerçekleşmektedir. Bu projeler, Batı pazarlarının Kazak petrolüne ve potansiyel olarak Özbek ve Türkmen gazına daha kolay erişimini sağlayacaktır. Rusya, çevresel sorunları öne sürerek projeye resmen karşı çıkmaktadır.[55] Ancak analistler, boru hatlarının Rusya'yı devreden tamamen çıkaracağını ve bunu sonucunda ülkenin değerli transit ücretlerinden mahrum kalacağını ve bölgeden batıya bağlı hidrokarbon ihracatındaki Rusya'nın mevcut tekelini yok edeceğini belirtmektedir.[55] Son yıllarda, hem Kazakistan hem de Türkmenistan, Trans-Hazar Boru Hattı'na desteklerini ifade ettiler.[56]

WikiLeaks tarafından açıklanan ABD diplomatik raporları, BP'nin Eylül 2008'de Azerbaycan Hazar Denizi'nin Azer-Çırak-Güneşli bölgesinde faaliyet gösteren bir gaz sahasında bir gaz sızıntısı ve patlama olayını örtbas ettiğini ortaya çıkardı.[57][58]

Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra Hazar'ın hukuki durumu belirlenememişti. Tartışma Hazar'ın deniz veya göl olarak kabul edilmesi üzerine sürüyordu. 20 yıl süren müzakereler 13 ağustos 2018 tarihinde Hazar Antlaşması ile son buldu. Antlaşma Kazakistan'ın Aktau kentinde, kıyıdaş ülkeler; Rusya, İran, Kazakistan, Azerbaycan, Türkmenistan devlet başkanları tarafından imzalandı. Hazar Antlaşması'na göre:[59]

  • Kıyıdan 15 mile kadar ülkelerin kendi arazisi.
  • Kıyıdan itibaren 25 mil her ülkenin balıkçılık alanı.
  • Kalan kısımlar tarafsız, ortak kullanıma bırakılacak.
  • Hazar Denizi'nin tabanı karşılıklı ve yan komşular arasında bölüştürülecek.
  • Hazar'ın hava sahası hususu anlaşmadan sonra görüşülecek.
  • Hazar'da yabancı asker bulunmayacak.
  • Doğalgaz ve petrol boru hatları için ilgili ülkeler karşılıklı anlaşacaklar.

Anlaşmaya göre Hazar, deniz olarak kabul edildi ve paylaşım bu tanıma göre yapıldı.

Denize kıyısı olan ülkeler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Stenka Razin Hazar Denizi (Vasilyi Surikov)

Hazar Denizi kıyısındaki şehirler

[değiştir | kaynağı değiştir]

 Azerbaycan:

 İran:

 Kazakistan:

 Rusya:

 Türkmenistan:

Bölgesel durum

[değiştir | kaynağı değiştir]
Güney Hazar Enerji Beklentileri (İran'ın bir kısmı). Ülke Profili 2004.
Hazar Denizi, Azerbaycan

Sahil şeridi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaklaşık 4800 km'lik Hazar kıyı şeridinde beş devlet bulunmaktadır. Bu ülkelerin kıyı şeritlerinin uzunluğu:[60]

  1.  Kazakistan - 1422 km
  2.  Türkmenistan - 1035 km
  3.  Azerbaycan - 813 km
  4.  Rusya - 747 km
  5.  İran - 728 km

Yaklaşık 6380 km'lik Hazar kıyı şeridinde beş devlet bulunmaktadır. Bu ülkelerin kıyı şeritlerinin uzunluğu:[61]

  1.  Kazakistan - 2320 km
  2.  Türkmenistan - 1200 km
  3.  Azerbaycan - 955 km
  4.  İran - 900 km
  5.  Rusya - 695 km

Yaklaşık 6500 km'lik Hazar kıyı şeridinde beş devlet bulunmaktadır. Bu ülkelerin kıyı şeritlerinin uzunluğu:[62]

  1.  Kazakistan - 1900 km
  2.  Türkmenistan - 1768 km
  3.  Azerbaycan - 1355 km
  4.  Rusya - 820 km
  5.  İran - 657 km

Bazı sayısal veriler

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. Yüzey alanı: 143.244 mil kare (371.000 kilometre kare)
  2. Maksimum derinlik: 3.363 fit (1.025 metre)
  3. Ortalama derinlik: 692 fit (211 m)
  4. Uzunluk: 640 mil (1.030 km)
  5. Maksimum genişlik: 270 mil (435 km)
  6. Minimum genişlik: 124 mil (200 km)
  7. Sahil şeridi alanı: 4,237 mil (6,820 km)
  8. Su hacmi: 18.761 kübik mil (78.200 kübik km)
  9. Yükseklik: deniz seviyesinin 72 fit altında (deniz seviyesinin 22 m altında). Hazar Denizi'nin kuzey bölgesini kapsayan düz ve alçak bir bölge olan Hazar Depresyonu, Dünya'nın en alçak noktalarından biridir.[63]

Hazar Denizi dünyanın en büyük tuz gölüdür. Kuzeyden güneye uzunluğu 1.174 km, ortalama genişliği 326 km'dir. 375.000 km²'lik birçok tuzlu lagünden oluşan bir ağı kapsar. Derinlik merkeze yakın 788 metreye, güney kesiminde ise 1.025 metreye ulaşır. Çıkışı yoktur, bu nedenle suyun yüzey seviyesi biraz dalgalanır. Yüzey, 2010 yılı itibarıyla deniz seviyesinin yaklaşık 25 metre altındadır. Eski Sovyetler Birliği kısmı, kıta sahanlığı bölgesi de dahil olmak üzere 322.000 km²'yi kapsamaktadır.[kaynak belirtilmeli]

Müzakereler

[değiştir | kaynağı değiştir]

(2000 (2000) itibarıyla), Hazar Denizi'nin sınırlanması ile ilgili müzakereler, Hazar sınırındaki devletler arasında – Azerbaycan, Rusya, Kazakistan, Türkmenistan ve İran – yaklaşık on yıldır devam etmektedir. Hazar Denizi'nin durumu[64] önemli bir sorundur. Maden kaynaklarına (petrol ve doğal gaz) erişim, balıkçılığa erişim ve uluslararası sulara erişim (Rusya'nın Volga Nehri ve Karadeniz ve Baltık Denizi'ne bağlayan kanallar aracılığıyla) müzakerelerin sonuçlarına bağlıdır. Volga Nehri'ne erişim, karayla çevrili Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan için özellikle önemlidir. Bu, Rusya'yı ilgilendirir, çünkü potansiyel trafik ülkenin iç su yollarının kullanımını ilgilendirmektedir. Bir su kütlesi deniz olarak etiketlenmişse, yabancı gemilere erişim izni verilmesini zorunlu kılan bazı emsal ve uluslararası anlaşmalar bulunmaktadır. Bir su kütlesi sadece bir göl olarak etiketlenmişse, o zaman böyle bir yükümlülük yoktur. Çevre sorunları da bir şekilde statü ve sınırlar meselesiyle bağlantılıdır.

Beş Hazar kıyı devletinin tümü denizde deniz kuvvetleri bulundurmaktadır.[65]

İran ve Sovyetler Birliği arasında imzalanan bir antlaşmaya göre, Hazar Denizi teknik olarak bir göldür ve iki sektöre (İran ve Sovyet) bölünmüştür, ancak kaynaklar (o zamanlar için çoğunlukla balık) ortaktır. İki sektör arasındaki çizgi, Albert Gölü gibi ortak bir gölde uluslararası sınır olarak kabul edildi. Sovyet sektörü, dört kıyı cumhuriyetinin idari sektörlerine bölünmüştü.

Rusya, Kazakistan ve Azerbaycan'ın birbirleriyle medyan sınırlara dayalı ikili anlaşmaları bulunmaktadır. Üç ülke tarafından kullanılmaları nedeniyle, orta hatlar gelecekteki anlaşmalarda bölgeyi tanımlamanın en olası yöntemi gibi görünmektedir. Bununla birlikte, İran beş ülke arasında tek ve çok taraflı bir anlaşma üzerinde ısrar etmektedir (çünkü denizden beşte bir pay almanın tek yolu budur). Azerbaycan, her iki devletin de iddia ettiği bazı petrol sahaları konusunda İran ile anlaşmazlık içindedir. Zaman zaman İran devriye botları, tartışmalı bölgeye keşif için Azerbaycan tarafından gönderilen gemilere ateş açmıştır. Azerbaycan ve Türkmenistan arasında da benzer gerilimler bulunmaktadır (Türkmenistan, her iki tarafın da paylaştığı kabul edilen bir sahadan Azerbaycan'ın daha fazla petrol çıkardığını iddia etmektedir.).

Hazar kıyı devletlerinin 2007'deki toplantısında, kıyı devletinin ulusal bayrağını taşımayan herhangi bir geminin denize girmesini yasaklayan bir anlaşma imzalandı.[66]

Son 20 yıldır, beş kıyı Devleti arasındaki müzakereler devam etmektedir ve 2014 yılında Astrahan'da düzenlenen dördüncü Hazar zirvesinde bir dereceye kadar ilerleme kaydedilmiştir.[67]

Hazar Zirvesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hazar Zirvesi, beş kıyı devletinin devlet düzeyindeki toplantısının başıdır.[68] Beşinci Hazar Zirvesi 12 Ağustos 2018'de Kazak liman kenti Aktau'da gerçekleşti. Beş lider, 'Hazar Denizi'nin Hukuki Statüsüne İlişkin Sözleşme'yi imzaladı.[69]

Hazar kıyı devletlerinin temsilcileri, Aktau Zirvesi'nin devamı olarak 28 Eylül 2018 tarihinde Kazakistan'ın başkentinde bir toplantı yaptı. Konferansa Kazak Yatırım ve Kalkınma Bakanlığı ev sahipliği yaptı. Toplantıya katılanlar iki yılda bir Hazar bölgesi için bir yatırım forumuna ev sahipliği yapmayı kabul ettiler.[70]

Hazar Denizi'nin yasal statüsüne ilişkin Sözleşme

[değiştir | kaynağı değiştir]

Beş kıyı devleti, Hazar Denizi'nin Hukuki Statüsüne İlişkin Bir Sözleşmenin Özel Çalışma Grupları aracılığıyla Hazar Denizi'nin yasal olarak bağlayıcı yönetimi konusunda fikir birliğine varmıştır.[71] Bir Hazar Zirvesi öncesinde, 51. Özel Çalışma Grubu Mayıs 2018'de Astana'da toplandı ve çok sayıda anlaşma üzerinde fikir birliğine vardı: Taşımacılık alanında işbirliği anlaşmaları; ticari ve ekonomik işbirliği; denizdeki olayların önlenmesi; terörizmle mücadele; organize suçla mücadele; ve sınır güvenliği işbirliği.[72]

Sözleşme, her komşu ülkeye 24 km (15 mil) karasularının yargı yetkisine ve ayrıca sınırından 16 km'ye (10 mil) kadar münhasır balıkçılık haklarına izin verirken, geri kalanı uluslararası sular olarak kabul etmektedir. Öte yandan deniz tabanı, ülkeler arasındaki ikili anlaşmalara bağlı olarak belirsizliğini korumaktadır. Dolayısıyla Hazar Denizi yasal olarak ne tam bir deniz ne de bir göldür.[73]

Sözleşme, havyar üretimi, petrol ve gaz çıkarımı ve askeri kullanımları ele alırken, çevre sorunlarına değinmemektedir.[19]

Sınır ötesi girişi

[değiştir | kaynağı değiştir]

UNECE, Hazar Denizi'ne akan uluslararası sınırları geçen birkaç nehri tanır.[74] Bunlar:

nehir Ülkeler
Etrak Nehri İran, Türkmenistan
Kura Nehri Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan, İran, Türkiye
Ural Nehri Kazakistan, Rusya
Samur Nehri Azerbaycan, Rusya
Sulak Nehri Gürcistan, Rusya
Terek Nehri Gürcistan, Rusya

Ulaşım

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hazar Denizi endoreik olmasına rağmen, ana kolu olan Volga, Don Nehri (ve dolayısıyla Karadeniz) ve Baltık Denizi ile Kuzey Dvina ve Beyaz Deniz'e ulaşan yan kanallarla bağlıdır.

Diğer bir Hazar kolu olan Kuma Nehri de Don havzasına bir sulama kanalıyla bağlanmıştır.

Hazar Denizi'nde çeşitli tarifeli feribot seferleri (tren feribotları dahil) hizmet vermektedir:

Feribotlar çoğunlukla kargo için kullanılır; sadece Bakü - Aktau ve Bakü - Türkmenbaşı güzergahlarında yolcu kabul edilmektedir.

Kanallar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Endoreik bir havza olan Hazar Denizi havzasının okyanusla doğal bir bağlantısı yoktur. Orta Çağ döneminden beri tüccarlar, Volga'yı ve kollarını Don Nehri'ne (Azak Denizi'ne akar) ve Baltık Denizi'ne akan çeşitli nehirlere bağlayan bir dizi liman aracılığıyla Hazar'a ulaştı. Volga Havzasını Baltık ile birleştiren ilkel kanallar 18. yüzyılın başlarında inşa edildi. O zamandan beri bir dizi kanal projesi tamamlandı.

Volga Havzası'nı ve dolayısıyla Hazar Denizi'ni okyanusa bağlayan iki modern kanal sistemi, Volga-Baltık Su Yolu ve Volga-Don Kanalı'dır.

Planlanan Pechora-Kama Kanalı, 1930'lar ve 1980'ler arasında geniş çapta tartışılan bir projeydi. Nakliye ikincil bir düşünceydi. Asıl amacı, Peçora Nehri'nin (Arktik Okyanusu'na akan) suyunun bir kısmını Kama Nehri üzerinden Volga'ya yönlendirmekti. Hedefler, o sırada tehlikeli bir şekilde hızla su seviyesinin düştüğü düşünülen Hazar'da hem sulama imkanlarının hem de su seviyesinin dengelenmesiydi. 1971 yılında bölgede SSCB tarafından barışçıl nükleer inşaat deneyleri yapıldı.

Haziran 2007'de, petrol zengini ülkesinin pazarlara erişimini artırmak için Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev, Hazar Denizi ile Karadeniz arasında 700 kilometrelik (435 mil) bir bağlantı önerdi. "Avrasya Kanalı"nın (Manych Gemi Kanalı) karayla çevrili Kazakistan ve diğer Orta Asya ülkelerini deniz devletlerine dönüştüreceği ve ticaret hacmini önemli ölçüde artıracağı umulmaktadır. Kanal Rusya topraklarını geçse de, Hazar Denizi limanları aracılığıyla Kazakistan'a da fayda sağlayacaktır. Kanal için en olası rota, Kazakistan Tarım Bakanlığı'ndaki Su Kaynakları Komitesi'ndeki yetkililerin açıklamasına göre, şu anda bir nehir ve göl zincirinin zaten bir sulama kanalı (Kuma–Manych kanalı) ile bağlandığı Kuma–Manych Depresyonu üzerinden ilerleyecektir. Volga – Don Kanalı'nı yükseltmek de başka bir seçenek olarak görülmektedir.[75]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Büyük Sovyet Ansiklopedisi. Каспийское моpe - Название Хазарское получило от древних народов, обитавших на его берегах
  2. ^ Шлямин Б. А. Каспийское море. — М.: Географгиз, 1954. — 128 с.: ил
  3. ^ "Strabo. Geography. 11.3.1". Perseus.tufts.edu. 11 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2011. 
  4. ^ Iran (5th ed., 2008), by Andrew Burke and Mark Elliott, p. 28 7 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Lonely Planet Publications, 978-1-74104-293-1
  5. ^ Astrological Magazine (İngilizce). 1982. s. 831. The Caspian Sea is named after Kashyap the ancestor of Vedic Rushees (sages). 
  6. ^ Sanskrit Words in English: A Study (İngilizce). Little India Foundation. 2004. s. 13. 20 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020. Caspian Sea and Kashmir are named after Rishi Kashyap 
  7. ^ Hyrcania 4 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. www.livius.org. Retrieved 2012-05-20.
  8. ^ Drainage Basins – Caspian Sea 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Briancoad.com. Retrieved 2012-05-20.
  9. ^ Max Vasmer, Etimologicheskii slovar' russkogo yazyka, Vol. IV (Moscow: Progress, 1973), p. 229.
  10. ^ "Sea Facts". Casp Info. 26 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2017. 
  11. ^ a b "Caspian Sea – Background". Caspian Environment Programme. 2009. 3 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2012. 
  12. ^ a b "Caspian Sea". Iran Gazette. 22 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2010. 
  13. ^ a b The Caspian Region at a Crossroad: Challenges of a New Frontier of Energy and Development. Palgrave Macmillan. 2000. ss. 112-. ISBN 978-0-312-22351-9. 28 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2012. 
  14. ^ Khain V.E. Gadjiev A.N. Kengerli T.N. (2007). "Tectonic origin of the Apsheron Threshold in the Caspian Sea". Doklady Earth Sciences. 414 (1): 552-556. doi:10.1134/S1028334X07040149. ISSN 1028-334X. 
  15. ^ a b Aquatic Invasions in the Black, Caspian, and Mediterranean Seas. Springer. 2004. ISBN 978-1-4020-1869-5. 28 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2012. 
  16. ^ The Caspian Sea Environment. Birkhäuser. 2005. ISBN 978-3-540-28281-5. 28 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2012. 
  17. ^ "News Azerbaijan". ann.az. 12 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2015. 
  18. ^ "Welcome to the Caspian Sea Level Project Site". Caspage.citg.tudelft.nl. 24 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2010. 
  19. ^ a b c d e "Caviar pool drains dry as Caspian Sea slides towards catastrophe". The Nation. Bangkok. Agence France-Presse. 18 Nisan 2019. 17 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2019. 
  20. ^ "Caspian Environment Programme". caspianenvironment.org. 13 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2012. 
  21. ^ a b c Naseka, A.M. and Bogutskaya, N.G. (2009). "Fishes of the Caspian Sea: zoogeography and updated check-list". Zoosystematica Rossica 18(2): 295–317.
  22. ^ Фараджева (2015). "Культурно-исторический контекст археологического комплекса Гобустан". Российская Археология. № 4: 50-63. 21 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2019 – Acedemia.edu vasıtasıyla. 
  23. ^ "The Caspian Sea". All The Sea. 4 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2015. 
  24. ^ "Masuleh". 19 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2015. 
  25. ^ "Azerbaijan: Land of Fire and Flood – Ancient Mariners and a Deluged Landscape – Rock Art Evidence of a Marine Inflow". The Official Graham Hancock Homepage. 2012. 18 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2015. 
  26. ^ "The Ice Age Rise and Fall of the Ponto Caspian: Ancient Mariners and the Asiatic Mediterranean". Documentlide.com. 2 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2017. 
  27. ^ "Gobustan Petroglyphs – Methods & Chronology". The Smithsonian Institution. 28 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2015. 
  28. ^ "Gobustan Petroglyphs – Subject Matter". The Smithsonian Institution. 28 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2015. 
  29. ^ C. Michael Hogan. "Overfishing". Encyclopedia of Earth. eds. Sidney Draggan and Cutler Cleveland. National Council for Science and the Environment, Washington DC
  30. ^ "Fishing Prospects". Iran Daily. 14 Ocak 2007. 5 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2012. 
  31. ^ a b c d Heptner, V.G., Sludskij, A.A. (1992) [1972]. Mlekopitajuščie Sovetskogo Soiuza. Moskva: Vysšaia Škola [Mammals of the Soviet Union. Volume II, Part 2. Carnivora (Hyaenas and Cats)]. Washington DC: Smithsonian Institution and the National Science Foundation. ss. 1-732. 20 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2017. 
  32. ^ a b c d Humphreys, P., Kahrom, E. (1999). Lion and Gazelle: The Mammals and Birds of Iran 30 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Images Publishing, Avon.
  33. ^ Rusça Vikipedi den çevrilmiştir
  34. ^ Dumont (22 Aralık 2003). "The Caspian Lake: History, biota, structure, and function". Limnology and Oceanography. 43 (1): 44-52. doi:10.4319/lo.1998.43.1.0044. ISSN 0024-3590. 
  35. ^ "Major Monuments" 14 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Iranair.com. Retrieved 2012-05-20.
  36. ^ "Safeguarding Caspian Interests". 3 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Şubat 2016. . iran-daily.com (2006-11-26)
  37. ^ "Strabo, Geography, § 2.5.14". 13 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2019. 
  38. ^ "Cosmas Indicopleustes, Christian Topography, §132". 22 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2019. 
  39. ^ One Into Many: Translation and the Dissemination of Classical Chinese Literature. 2003. s. 285. ISBN 9789042008151. 4 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020. 
  40. ^ Societies, Networks, and Transitions: A Global History. 2020. s. 260. ISBN 9780357365472. 4 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020. 
  41. ^ a b "The Development of the Oil and Gas Industry in Azerbaijan 29 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". SOCAR
  42. ^ "Back to the Future: Britain, Baku Oil and the Cycle of History 29 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". SOCAR
  43. ^ "Caspian Sea Map, Caspian Sea Location Facts History, Major Bodies of Water". World Atlas. 29 Eylül 2015. 22 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2017. 
  44. ^ "Fedor I. Soimonov". Encyclopædia Britannica. 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2015. 
  45. ^ a b Economics of the Caspian Oil and Gas Wealth: Companies, Governments, Policies (İngilizce). Springer. 2008. ISBN 978-0-230-22755-2. 20 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020. 
  46. ^ "Rapor for Selected Countries and Subjects". www.imf.org. 18 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2018. 
  47. ^ "Commission of the Russian Federation for UNESCO". www.unesco.ru. 23 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2018. 
  48. ^ "The World Factbook — Central Intelligence Agency". www.cia.gov. 15 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2018. 
  49. ^ "The Astana Times". astanatimes.com. 13 Ağustos 2019. 13 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  50. ^ "Caspian Oil and Gas: Production and Prospects" (PDF). wvvw.iwar.org.uk. 9 Nisan 2002. 6 Aralık 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2018. 
  51. ^ "LUKOIL starts up V. Filanovsky in the Caspian Sea". 31 Ekim 2016. 3 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2016. 
  52. ^ "Volume of oil tanker transportation in Caspian Sea to increase". AzerNews.az (İngilizce). 1 Mayıs 2018. 6 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2018. 
  53. ^ "Caspian Sea-Black Sea Transport". Georgia Today on the Web. 6 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2018. 
  54. ^ "The Great Gas Game 8 Haziran 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.", Christian Science Monitor (2001-10-25)
  55. ^ a b Sergei Blagov, "Russia Tries to Scuttle Proposed Trans-Caspian Pipeline 10 Haziran 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.", Eurasianet (2006-03-27)
  56. ^ "Russia Seeking To Keep Kazakhstan Happy 12 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.", Eurasianet (2007-12-10)
  57. ^ Tim Webb (15 Aralık 2010). "WikiLeaks cables: BP suffered blowout on Azerbaijan gas platform". The Guardian. Londra. 16 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2013. 
  58. ^ Walt (18 Aralık 2010). "WikiLeaks Reveals BP's 'Other' Offshore Drilling Disaster". Time. 25 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2013. 
  59. ^ "Hazar Denizi anlaşması imzalandı!". Habertürk (gazete). 12 Ağustos 2018. 14 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2018. 
  60. ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020. 
  61. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020. 
  62. ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020. 
  63. ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020. 
  64. ^ Khoshbakht B. Yusifzade. "8.3 The Status of the Caspian Sea – Dividing Natural Resources Between Five Countries". Azer.com. 2 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2010. 
  65. ^ "The great Caspian arms race", Foreign Policy, Haziran 2012, 9 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 6 Mart 2017 
  66. ^ "Russia Gets Way in Caspian Meet". Archived from the original on 20 Ocak 2008. Erişim tarihi: 28 Ekim 2007. [kaynak doğrulanamadı]
  67. ^ Nicola Contessi (Nisan 2015), "Traditional Security in Eurasia: The Caspian caught between Militarisation and Diplomacy", The RUSI Journal, 160 (2), ss. 50-57, doi:10.1080/03071847.2015.1031525 
  68. ^ "Five Leaders Attend Caspian Summit". RadioFreeEurope RadioLiberty. 13 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2018. 
  69. ^ "Five states sign convention on legal status of Caspian Sea". SOTT. 13 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2018. 
  70. ^ "Caspian Sea states to host sea-related investment forum every two years". astanatimes.com. 3 Ekim 2018. 25 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2019. 
  71. ^ "Are the Littoral States Close to Signing an Agreement on the Legal Status of the Caspian Sea?". Jamestown Vakfı. 13 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2018. 
  72. ^ "The working group agreed on the provisional agenda of the Caspian summit and the draft of final document". caspianbarrel.org. 13 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2018. 
  73. ^ "Is the Caspian a sea or a lake?". The Economist. 16 Ağustos 2018. 19 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ağustos 2018. 
  74. ^ "Drainage basing of the Caspian Sea" (PDF). unece.org. 31 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2012. 
  75. ^ "Caspian Canal Could Boost Kazakh Trade" 19 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Business Week (2007-07-09)

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Vikisözlük'te Caspian Sea ile ilgili tanım bulabilirsiniz.
Wikimedia Commons'ta Caspian Sea ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Wikimedia Commons'ta Caspian Sea ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Hazar_Denizi&oldid=34410835" sayfasından alınmıştır